Acta Universitatis Lodziensis
FOLIA LINGUISTICA
28
BARBARA KUDRA
WPŁYW PRZEDROSTKÓW
NA ŁĄCZLIWOŚĆ SKŁADNIOWĄ
CZASOWNIKÓW RUCHU
UH
WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO
ŁÓDŹ 1993
Л
K
/j
REDAKCJA NAUKOWO-DYDAKTYCZNA "FOLIA LINGUISTICA"
Vitold Śmiech Sławomira Tomaszewska
REDAKTOR TOMU
Witold Śmiech
RECENZENT
Feliks Pluta
REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ
Elżbieta Marciszewska-Kowalczyk
REDAKTOR TECHNICZNY Maria Wojciechowska
KOREKTORZY
Aurelia Hendland, Anna Ciach
?0o
Iy.
I
1993
OKŁADKĘ PROJEKTOWAŁ
Andrzej Frydel
A î > 0 5 R / , g ~
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 1993
Wydanie I. Nakład 245+75 egz. Ark. wyd. 5, Ark. druk. A,75. Papier kl. III, 70 g, 70 x
Zaia. 48/2100/93. Cena zł 25 000,-D r u k a m i a Uniwersytetu Łódzkiego ŁódŁ, ul. Pomorska 143 I S S N 0 2 0 8 - 6 0 7 7 0. 100
.
C e l e m tej p r a c y jest z b a d a n i e w p ł y w u p r z e d r o s t k ó w na ł ą c z l i w o ś ć s k ł a d n i o w ą c z a s o w n i k ó w r u c h u . Z a g a d n i e n i e to jest c z ę ś c i ą o g ó l n e g o
p r o b l e m u z a l e ż n o ś c i m i ę d z y b u d o w ą s ł o w o t w ó r c z ą w y r a z u a t y p e m jego
z w i ą z k ó w s k ł a d n i o w y c h (inaczej j e g o ł ą c z l i w o ś c i ą s k ł a d n i o w ą lub wa-'
2 3 lencją) . P r o b l e m e m t y m z a j m o w a ł a s i ę D. B u t t l e r i u z n a ł a c z y n n i k s ł o w o t w ó r c z y za jed n ą z p r z y c z y n p r z e o b r a ż e ń w a l e n c j i w y r a z ó w . Z w i ą z e k m i ę d z y b u d o w ą s ł o w o t w ó r c z ą w y r a z u a j e g o ł ą c z l i w o ś c i ą s k ł a d n i o w ą p o d k r e ś l i l i t a k ż e Z. G o ł ą b 4 , k t ó r y p o s ł u ż y ł s i ę w s w y c h b a d a n i a c h m e t o d ą k o n o t a c j i 5 , A. K r u p i a n k a 6, w y k a z u j ą c t e n z w i ą z e k m e t o d ą a n a l i z y l o g i c z n o - s y n t a k t y c z n e j u s t a l o n ą p r z e z W. D o r o s z e w -7 8 s k i e g o d l a r z e c z o w n i k a , M. S z u p r y c z y ń s k a , d o k o n u j ą c s y n t a k t y c z n e j
' Praca jest skrótem rozprawy doktorskiej napisanej pod opieką Profesora dra Witolda Śmiecha z Katedry Współczesnego Języka Polskiego UŁ w 1987 r.
•> v
Termin "walencja" wprowadził L. T e s n i e r e , Esqulse d'une syntaxe structurale, Paris 1953. Przez syntaktyczną Walencją czasownika rozumiał on licz
bę określeń, którymi może rządzić czasownik (podmiot, dopełnienie bliższe 1 d a l sze), przy czym wykluczył okoliczniki. "W ten sposób walencja jest to potencjal na łączliwość syntaktyczna czasownika z podmiotem 1 dopełnieniem" (cyt. za M. S z u p r y c z y ń s k ą , Syntaktyczna klasyfikacja czasowników przybiernlko- wych, Warszawa 1973, s. 83). W tej pracy pojęcie walencji jest r o z w i a n e jako całokształt potencjalnych połączeń czasownika, w tym także jego połączeń z okoli- cznikarai, i używane wymiennie z pojęciem łączliwości czasownika. Por. także D. B u t t l e r , Innowacje składniowe współczesnej polszczyzny, Warszawa 1976, s. 12-1«.
3
D. B u t t l e r , Innowacje s k ł a d n i o w e . , s. 57-107 oraz t a ż , Seman tyka a składnia w związkach wyrazowych, "Poradnik Językowy" 1966, z. 6, 7, 9, 10.
^ Z. G o ł ą b , Próba klasyfikacji syntaktycznej czasowników polskich (na zasadzie konotacji), BPTJ 1967, XXV.
Twórcą tej metody jest К. В ü h 1 e r (Spiachtheorle, Jena 1934), który przypisuje wszystkim wyrazom zdolności otwierania "pustych miejsc", czyli konoto* Wania określonych klas wyrazów.
A. K r u p i a n k a , O tak zwanej dopełnieniowej roli przedrostków cza sownikowych, "Poradnik Językowy 1969, z. 10.
W. D o r o s z e w s k i , Kategorie słowotwórcze, "Sprawozdania Warszaw
skiego Towarzystwa Naukowego" 1946, XXXIX, z. 1-2 oraz w Podstawach gramatyki polskiej", cz. T, Warszawa 1963.
g
k l a s y f i k a c j i c z a s o w n i k ó w p r z y b i e r n i k o w y c h m e t o d ą d y s t r y b u c j i ( u w z g l ę d n i e n i e i l o ś c i k o n t e k s t ó w , w k t ó r y c h d a n y w y r a z w y s t ę p u j e ) oraz H. S ę d z i a k 9 , k t ó r a p r z e a n a l i z o w a ł a ł ą c z l i w o ś ć s k ł a d n i o w ą c z a s o w n i k ó w r u c h u w t e k s t a c h l i t e r a c k i c h i gwa r o w y c h , s t o s u j ą c p r z y o- pi s i e m e t o d ą s t a t y s t y c z n ą . Ha w p ł y w p r z e d r o s t k ó w p r z e s t r z e n n y c h w c z a s o w n i k a c h na k o n o t o w a n i e p r z e z te c z a s o w n i k i k o n k r e t n e g o t y p u o- k r e ś l e n i a m i e j s c a «wróciła- tei u w a g ę "Г. G iermak-"Zielińska1 0 .
K a ż d a z w y m i e n i o n y c h p r a c p o t w i e r d z a i s t n i e n i e z a l e ż n o ś c i m i ę d z y b u d o w ą s ł o w o t w ó r c z ą c z a s o w n i k ó w i ich ł ą c z l i w o ś c i ą s k ładniową. B r a k j e d n a k pracy, k t ó r a z a w i e r a ł a b y w y c z e r p u j ą c y o p i s ł ą c z l i w o ś c i s k ł a d n i o w e j o k r e ś l o n e j g r u p y c z a s o w n i k ó w ze s z c z e g ó l n y m z w r ó c e n i e m uwagi na p o d o b i e ń s t w a i r ó ż n i c e w ł ą c z l i w o ś c i c z a s o w n i k a p o d s t a w o w e g o b e z p r e f i k s a l n e g o w s t o s u n k u d o u t w o r z o n e g o o d e ń c z a s o w n i ka p r e f i k s a l n e g o . P r z e d m i o t e m r o z w a ż a ń w tej p r a c y jest ł ą c z l i w o ś ć s k ł a d n i o w a b e z p r e f i k s a l n y c h i p r e f i k s a l n y c h c z a s o w n i k ó w r u c h u u ż y t y c h w z n a c z e n i u k o n k r e t n y m (z p o m i n i ę c i e m t y c h po ł ą c z e ń , w k t ó r y c h c z a s o w n i k u ż y t y jest w z n a c z e n i u p r z e n o ś n y m ) . A n a l i z i e p o d d a n o w ł a ś n i e tę
g r u p ę c z a s o w n i k ó w dlatego, że jest to lic z n a i w y o d r ę b n i a j ą c a się
w s p ó l n y m z n a c z e n i e m grupa. Jej w z o r c o w ą r o l ę w t w o r z e n i u n o w y c h p r e f i k s a l n y c h d e r y w a t ó w p r z e d s t a w i ł W. Ś m i e c h w p r a c y pt. " D e r y w a - cja p r e f i k s a l n a c z a s o w n i k ó w p o l s k i c h " 1 1 . B e z p r e f i k s a l n e c z a s o w n i k i ruchu z o s t a ł y d o b r a n e w e d ł u g d e f i n i c j i p r z y j ę t e j za M. G r o c h o w -12 13 s k i m i B. B o j a r i o k r e ś l o n e w p r a c y jako te, k t ó r e o z n a c z a j ą p o s t r z e g a l n ą w z r o k o w o z m i a n ę p o ł o ż e n i a p r z e d m i o t u l o k a l i z o w a n e g o lub z m i a n ę p o ł o ż e n i a c z ę ś c i t e g o p r z e d m i o t u w p r z e s t r z e n i w z g l ę d e m j a k i e g o ś u k ł a d u o d n i e s i e n i a . w o g ó lnej l i c z b i e 103 b e z p r e f i k s a l n y c h c z a s o w n i k ó w r u c h u z n a j d u j ą się c z a s o w n i k i o z n a c z a j ą c e r u c h w y k o n a w c y c z y n n o ś c i , inaczej p o d m i o t u (subiektu) - są to c z a s o w n i k i n i e p r z e c h o d n i e o r a z c z a s o w
niki o z n a c z a j ą c e r u c h p r z e d m i o t u (obiektu) c z y n n o ś c i , a tak ż e o z n a
H. S ę d г i a k, Łączliwość składniowa czasowników ruchu w gwarze łom żyńskiej i we współczesnej polszczyźnie literackiej, Wrocław 1981.
^ T. G i • г n i k-Z l e l i ń s k a , Polskie czasowniki przedrostkowe o znaczeniu przestrzennym i ich odpowiedniki w języku francuskim, Wrocław 1979.
11 W. Ś m i e c h , Derywacja prefiksalna czasowników polskich. Łódź 1986.
12
Por. M. G r o c h o w s k i , Klasyfikacja semantyczna jednomiejscowych czasowników ruchu współczesnego języka polskiego, "Prace Filologiczne" 1974, nr 24.
13
B. B o j a r , Opis semantyczny czasowników ruchu oraz pojęć związanych
c z a j ą c e r u c h o b i e k t u i z a r a z e m r u c h s u b i e k t u c z y n n o ś c i - są to c z a
s o w n i k i p r z e c h o d n i e . T a k i p o d z i a ł (ze w z g l ą d u na k a t e g o r i ą pr z e -
c h o d n i o ś c i i n i e p r z e c h o d n i o ś c i )14 c z a s o w n i k ó w r u c h u u ł a t w i a a n a l i z ą
p o r ó w n a w c z ą ł ą c z l i w o ś c i c z a s o w n i k ó w b e z p r e f i k s a l n y c h w s t o s u n k u do
p r e f i k s a l n y c h - p o n i e w a ż j e d n y m z p y t a ń o w p ł y w p r e f i k s ó w n a ł ą c z
l iwo ś ć s k ł a d n i o w ą jest pytan i e : c z y p r e f i k s p e ł n i f u n k c j e t r a n z y t y -
15 w i z u j ą c ą ? w g r u p a c h c z a s o w n i k ó w n i e p r z e c h o d n i c h i p r z e c h o d n i c h w y d z i e l o n o p o n a d t o (tam, g d z i e jest to m o ż l i w e ) c z a s o w n i k i r u c h u u- k i e r u n k o w a n e , inaczej j e d n o k i e r u n k o w e o r a z n i e u k i e r u n k o w a n e , i n a czej w i e l o k i e r u n k o w e 1 6 , p o n i e w a ż c e c h a k i e r u n k o w o ś c i i n i e k i e r u n k o - w o ś c i t a k ż e m a w p ł y w na ł ą c z l i w o ś ć s k ł a d n i o w ą z w ł a s z c z a b e z p r e f i k - s a l n y c h c z a s o w n i k ó w r u c h u (w w y p a d k u d e r y w a t ó w p r e f i k s a l n y c h c e c h a ta w p ł y w a na s a m p r o c e s d e r y w a c j i - d e r y w a t y d o k o n a n e t w o r z ą s i ą g ł ó w n i e od p o d s t a w j e d n o k i e r u n k o w y c h , a b a r d z o r z a d k o o d w i e l o k i e r u n k o w y c h ) . P e ł n y spis b e z p r e f i k s a l n y c h i p r e f i k s a l n y c h c z a s o w n i k ó w r u c h u w r a z z ich p o ł ą c z e n i a m i s k ł a d n i o w y m i w y e k s c e r p o w a n y zos t a ł ze s ł o w n i k ó w w a r s z a w s k i e g o i D o r o s z e w s k i e g o . P o n a d t o d l a b o g a t s z e j e- g z e m p l i f i k a c j i m o ż l i w o ś c i p o ł ą c z e ń s k ł a d n i o w y c h c z a s o w n i k ó w r u c h u w y k o r z y s t a n o d w u d z i e s t o w i e c z n e t e k s t y z l i t e r a t u r y p i ę k n e j i p u b l i c y s t y k i o r a z r ó ż n o r o d n e t e k s t y m ó w i o n e (m. in. z r a d i a i t e l e w i zji). Z a k r e s c h r o n o l o g i c z n y o p i s y w a n y c h z j a w i s k s k ł a d n i o w y c h o b e j m u j e w p r z y b l i ż e n i u p o l s z c z y z n ą o d 1900 r. (data u m o w n a ) d o c h w i li obecn e j . Ł ą c z n i e o b j ę t o ś ć p r z e j r z a n y c h t e k s t ó w w y n i o s ł a o k o ł o 11 tys. stron. W m a t e r i a l e n i e k i e d y w y s t ę p u j ą p r z y k ł a d y p o c h o d z ą c e od a u t o r ó w z w i e k ó w w c z e ś n i e j s z y c h , m i m o o k r e ś l e n i a u m o w n e j g r a n i c y c z a s o w e j , tj. r o k u 1900. Są to p r z y k ł a d y k o n s t r u k c j i d w o j a k i e g o r o
dzaju. P i e r w s z e - b e z p r z y i m k o w e , d z i ś już p r z e s t a r z a ł e t y p u dojśó
owej drogi/ p r z y t o c z e n i e ich s ł u ż y ł o z a s y g n a l i z o w a n i u jedn e j z t e n d e n c j i r o z w o j o w y c h języ k a p o l s k i e g o ( c h odzi o e k s p a n s j ę s t r u k t u r a-
n a l i t y c z n y c h , a w ich o b r ę b i e t e n d e n c j i d o r e d u p l i k o w a n i a p r z e d r o
stka p r z e z p r z y i m e k , c o m a m i e j s c e w ł a ś n i e w k o n s t r u k c j a c h z c z a s o
w n i k a m i ruchu). D r u g i e - p r z y i m k o w e , k t ó r e f u n k c j o n u j ą w s p ó ł c z e
ś n i e w nie z m i e n i o n e j p o s t a c i w j ę z y k u t y p u donieść łupy do gospody.
14
Przechodniość jest tu rozumiana tradycyjnie: czasownik przechodni to ten, który konotuje dopełnienie bliższe.
15 0 funkcji tej piszą А. К r u p i a n к a, O ta* zwanej..., s. 563 oraz D. B u t t l e r , Innowacje składniowe..., s. 77.
Z. S t r i e k a ł o w a w artykule pt. Budowa słowotwórcza czasowników
ruchu we współczesnej polszczyźnie ("Poradnik Językowy" 1962. z. 5-6, s. 205-235)
U w z g l ę d n i o n o je dlate g o , że t r u d n o je b y ł o z n a l e ź ć w t e k s t a c h w s p ó ł c z e s n y c h . w a n a l i z i e p o ł ą c z e ń b e z p r e f i k s a l n y c h i p r e f i k s a l n y c h c z a s o w n i k ó w r u c h u s k u p i o n o s i ę na r o d z a j u u z u p e ł n i e ń c z a s o w n i k a p r z e z c z ł o n y s y n t a k t y c z n e o d n i e g o zależne. P o n i e w a ż n a j b a r d z i e j t y p o w y m u z u p e ł n i e n i e m b e z p r e f i k s a l n e g o c z a s o w n i k a r u c h u jest o k o l i c z n i k m i e jsca, a n a l i z o w a n o p r z e d e w s z y s t k i m to o k r e ś l e n i e c z a s o w n i k a , p o m i j a j ą c i n n e o k r e ś l e n i a , np. c z a s u , s p o s o b u c z y celu. w a n a l i z i e zaś ł ą c z l i w o ś c i d e r y w a t ó w p r e f i k s a l n y c h u w z g l ę d n i o n o o p r ó c z o k r e ś l e ń m i e j s c a tak ż e d o p e ł n i e n i a , p o n i e w a ż w w i e l u w y p a d k a c h p r e f i k s s p r a wił, że c z a s o w n i k i n i m u t w o r z o n e z n i e p r z e c h o d n i c h s t a ł y s i ę p r z e c h o d n i m i , k o n o t u j ą c t y m s a m y m d o p e ł n i e n i e b l i ż s z e . N i e m o ż n a za t e m b y ł o p o p r z e s t a ć t y l k o na o p i s i e ł ą c z l i w o ś c i d e r y w a t ó w z o k r e ś l e n i a mi m i e j s c a . P r z e g l ą d u k o n s t r u k c j i s k ł a d n i o w y c h b e z p r e f i k s a l n y c h i p r e f i k s a l n y c h c z a s o w n i k ó w r u c h u z o k o l i c z n i k a m i m i e j s c a d o k o n a n o u w z g l ę d n i a j ą c p o d z i a ł o k o l i c z n i k ó w w e d ł u g z n a c z e ń w y r ó ż n i o n y c h p r z e z A. 17 W e i n s b e r g a - n a l o k atywne, a d l a t y w n e , a b l a t y w n e i p e r l a t y w n e . W a n a l i z i e k o n s t r u k c j i s k ł a d n i o w y c h z a s t o s o w a n o m e t o d ę k o n o t a c j i , 18 k t ó r ą p r z e j ę t o o d Z. G o ł ą b a . W z w i ą z k u z t y m p o d z i e l o n o n a j p i e r w w s z y s t k i e b e z p r e f i k s a l n e c z a s o w n i k i r u c h u na j e d n o m i e j p c o w e , kono- t u j ą c e t y l k o p o d m i o t j a k o w y k o n a w c ę c z y n n o ś c i (w tej g r u p i e m i e s z
c z ą s i ę w y ł ą c z n i e c z a s o w n i k i n i e p r z e c h o d n i e , np. iść, jechać, lecieć,
płynąć itd.) o r a z na d w u m i e j s c o w e , k o n o t u j ą c e p o d m i o t i d o p e ł n i e n i e
b l i ż s z e - o b i e k t (są to c z a s o w n i k i p r z e c h o d n i e , np. ciĄgn^ć, nieść,
rzucić, wieźć, wlec itd.). N a s t ę p n i e b a d ano, c z y p r e f i k s w d e r y w a t a c h
n i m u t w o r z o n y c h m a w p ł y w na l i c z b ę c z ł o n ó w k o n o t o w a n y c h p r z e z te d e r y w a t y , c z y l i c z b a ta jest w i ę k s z a niż l i c z b a c z ł o n ó w k o n o t o w a n y c h p r z e z c z a s o w n i k i , o d k t ó r y c h te d e r y w a t y p o w s t a ł y (czy c z a s o w niki j e d n o m i e j s c o w e p o d w p ł y w e m p r e f i k s u s t a j ą s i ę d w u m i e j s c o w y m i , zaś d w u m i e j s c o w e t r ó j m i e j s c o w y m i ). P o n a d t o w a n a l i z i e b a d a n e g o m a t e r i a ł u w y k o r z y s t a n o k l a s y f i k a c j ę
Por. A, W e i n s b e r g , Przyimki przestrzenne w języku polskim, nie mieckim i rumuńskim, Wrocław 1973, s. 22-23 oraz Okoliczniki miejsca a przedro stki przestrzenne, BPTJ 1970, XXVIII.
18
Z. G o ł ą b (Próba klasyfikacji...) uznał konotacją czasownika za cen tralne zagadnienie konotacji składniowej i podzielił czasowniki na zerowe i nie- zerowe. Konotacja to zdolność wyrazu do wyznaczania wokół swego zakresu znacze niowego zakresu dla innych wyrazów lub form gramatycznych, które na płaszczyźnie syntagmatycznej wchodzą z wyrazem lub formą wyznaczającą w określone stosunki syntaktyczne.
w ł a ś c i w o ś c i k o n o t a c y j n y c h p r z e d r o s t k ó w p o l s k i c h z a w a r t ą w p r a c a c h A. K r u p i a n k i i z w ł a s z c z a D. B u t t l e r 1 9 , k t ó r a w y m i e n i a t r z y g r u p y " c z y n n y c h s k ł a d n i o w o p r z e d r o s t k ó w " - p r z e d r o s t k i t r a n z y t y w i z u j ą c e ( sprawi a j ą c e , że c z a s o w n i k i n i e p r z e c h o d n i e p o d i c h w p ł y w e m s t a j ą s i ę p r z e c h o d n i m i ) , r o z s z e r z a j ą c e ( w p ł y w a j ą c e na z w i ę k s z e n i e l i c z b y k o n o t o w a n y c h c z ł o n ó w p r z e z d e r y w a t y u t w o r z o n e t y m i p r e f i k s a m i ) i m o d y f i k u j ą c e ( z m i e n i a j ą c e f o r m ę g r a m a t y c z n ą k o n o t o w a n e g o c z ł o n u ) 2 0 . W y k o r z y s t a n i e tej k l a s y f i k a c j i p o z w o l i ł o na z w r ó c e n i e u w a g i n i e t y l k o na w p ł y w p r z e d r o s t k a n a i l o ś ć k o n o t o w a n y c h p r z e z d e r y w a t
człon ó w , a l e tak ż e na ich p o s t a ć m o r f o l o g i c z n ą ( o k r e ś l e n i e b e z p r z y -
i m k o w e i p r z y i m k o w e ) i f o r m ę g r a m a t y c z n ą ( p r zypadek, liczba).
P r a c a s k ł a d a się z d w u z a s a d n i c z y c h części. P i e r w s z a c z ę ś ć jest
o p i s e m ł ą c z l i w o ś c i b e z p r e f i k s a l n y c h c z a s o w n i k ó w r u c h u - p o d s t a w o
w y c h i ich tzw. w a r i a n t ó w s e m a n t y c z n y c h , np. t a k i m c z a s o w n i k i e m
p o d s t a w o w y m jest iść, a jego w a r i a n t y s e m a n t y c z n e to brnąć, człapać,
dreptać, drałować itp. W y d a j e się, iż w a r i a n t y s e m a n t y c z n e d a n e g o c z a s o w n i k a r u c h u o k r e ś l a j ą d o k ł a d n i e j s p o s ó b p o r u s z a n i a się, s ą p o d t y m w z g l ę d e m p r e c y z y j n i e j s z e . M o ż e w ł a ś n i e ta c e c h a p o w o d u j e to, iż w y k a z u j ą o n e b a r d z o o g r a n i c z o n ą m o ż l i w o ś ć ł ą c z e n i a s i ę z p o s z c z e g ó l nymi p r e f i k s a m i w p o r ó w n a n i u z c z a s o w n i k a m i o p o d s t a w o w y m z n a c z e n i u ruchu. Za c z a s o w n i k i o p o d s t a w o w y m z n a c z e n i u r u c h u u z n a n o p r z e d e w s z y s t k i m te c z a s o w n i k i , k t ó r e t w o r z ą parę: j e d n o k i e r u n k o w y - w i e
l o k i e r u n k o w y , np. biec • biegać, iść - chodzić, lecieć - latać itd. J e d n a k
z n a l a z ł y się w ś r ó d n i c h t a k ż e c z a s o w n i k i n i e t w o r z ą c e t a k i c h par,
np. ciec, cofnąć, mknąć, paść, wrócić itd. ( c z a s o w n i k i cofnąć - cofać, paść - padać, wrócić - wracać n i e t w o r z ą pary: j e d n o k i e r u n k o w y - w i e l o
k i e r u n k o w y , lecz p a r ę d o k o n a n y - n i e d o k o n a n y ) . U m i e s z c z o n o je w g r u p i e c z a s o w n i k ó w o z n a c z e n i u p o d s t a w o w y m j e d n o k i e r u n k o w y m z k o n i e c z n o ś c i , p o n i e w a ż n i e m o ż n a b y ł o u t w o r z y ć z n i c h o d d z i e l n e j g r u - РУ» g d y ż n i e m a j ą c e c h y w s p ó l n e j ? a l e też n i e m o ż n a ich b y ł o p o m i n ąć w ana l i z i e , g d y ż s ą c z a s o w n i k a m i ruchu. P o z a t y m k ł o p o t ó w p r z y s p a r z a j ą te c z a s o w n i k i , k t ó r e j e d n o z n a c z n i e są o k r e ś l a n e jako j e d n o k i e r u n k o w e , np. iść, bą d ź w i e l o k i e r u n k o w e , np. chodzić21. B i e r z e 19 Zob. przyp. 2 1 6 . 20
D. В u t t 1 e r, Innowacje składniowe..., s. 76-78. Natomiast G. W a l czak w recenzji tejże książki D. Buttler proponuje wyodrębnienie dwu grup przed rostków mających wpływ na władciwodci syntaktyczne derywatów prefiksalnych: grupą przedrostków rozszerzających (tu mieszczą sią takie prefiksy tranzytywizujące) o- raz grupą przedrostków modyfikujących. Por. G. W a l c z a k , O Walencji, Deda-
lu i książce D. Buttler, "Przegląd Humanistyczny" 1977, nr 7-8.
Por. W. Ś m i e с h, O wielokrotności czasowników zależnej od określeni*
się to stąd, iż k o n t e k s t m o ż e z n i e ś ć z n a c z e n i e w i e l o k i e r u n k o w o ś c i
na rzecz j e d n o k i e r u n k o w o ś c i i w i e l o k r o t n o ś c i . I t a k w p r z y k ł a d z i e
Tomasz teraz rzadziej chodził z wędką nad rzekę Mił. 67 c z a s o w n i k chodzić
m a z n a c z e n i e j e d n o k i e r u n k o w e i w i e l o k r o t n e , a w p r z y k ł a d z i e Kurczę
ta wylazły z opałki spod kwoki i chodziły po izbie. P O l i t y k a 45, 1982, 11
2 2 ten s a m c z a s o w n i k z a c h o w u j e z n a c z e n i e w i e l o k i e r u n k o w e . M a to z w i ą z e k z j a k o ś c i ą o k r e ś l e n i a m i e j s c a , a d o k ł a d n i e z r o d z a j e m w y r a żenia p r z y i m k o w e g o w y s t ę p u j ą c e g o w f u n k c j i t e g o o k r e ś l e n i a . Z a g a d n i e n i e to o m ó w i o n o w d a l s z e j c z ę ś c i pracy. Z tej p r z y c z y n y t r u d n o jest d o k o n a ć k o n s e k w e n t n e g o , j e d n o z n a c z n e g o p o d z i a ł u c z a s o w n i k ó w ruchu i u n i k n ą ć tym s a m y m u p r o s z c z e ń w i c h kl a s y f i k a c j i . W d r u g i e j c z ę ś c i p r a c y p o d d a n o a n a l i z i e ł ą c z l i w o ś ć s k ł a d n i o w ą d e r y w a t ó w p r e f i k s a l n y c h d o k o n a n y c h u t w o r z o n y c h od c z a s o w n i k ó w ruchu s z e s n a s t o m a p o l s k i m i p r e f i k s a m i : d o - , n a - , n a d - , o-/A>b/e/-, od / e / - , p o - , p o d / e / - , p r z e - , p r z y - , r o z / e / - , u - , w / e / - , w / e / z - / / w / e / s - , w y - z / e / - , z a - . W p r a c y w y s t ą p i ł y 543 d e r y w a t y d o k o n a n e . U ł o ż o n o je w e d ł u g k o
l e j ności a l f a b e t y c z n e j p r z e d r o s t k ó w . I tak np. p o d p r e f i k s e m do-
w y s t ę p u j ą w s z y s t k i e d e r y w a t y d o k o n a n e u t w o r z o n e t y m p r e f i k s e m od p o s z c z e g ó l n y c h p r o s t y c h c z a s o w n i k ó w r u c h u z z a c h o w a n i e m p o d z i a ł u na d e r y w a t y p o c h o d z ą c e od p o d s t a w p r z e c h o d n i c h , n i e p r z e c h o d n i c h , od c z a s o w n i k ó w p o d s t a w o w y c h i ich tzw. w a r i a n t ó w s e m a n t y c z n y c h . 1. Ł Ą C Z L I W O Ś Ć S K Ł A D N I O W A B E Z P R E F I K S A L N Y C H C Z A S O W N I K Ó W R U C H U Ze w z g l ę d u na b a r d z o d u ż ą l i c z b ę p r z y k ł a d ó w p o ł ą c z e ń c z a s o w n i k ó w r u c h u (ok. 5000) z o k r e ś l e n i a m i m i e j s c a o g r a n i c z o n o m a t e r i a ł do p o ł ą c z e ń t y l k o w y b r a n y c h p o d s t a w o w y c h c z a s o w n i k ó w ruchu. P o ł ą c z e n i a te są c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a w s z y s t k i c h p o z o s t a ł y c h c z a s o w n i k ó w , w t y m i w a r i a n t ó w s e m a n t y c z n y c h , k t ó r e z o s t a ł y w y m i e n i o n e w pracy, a-
le już bez p r z y t a c z a n i a p r z y k ł a d ó w ich p o ł ączeń.
t e n ż e , o krotności bezprefiksalnych czasowników ruchu zależnej od okolicz- nikow kierunku i miejsca, "Rozprawy Komisji Językowej ŁTN" 1979, XXV.
Choć kontekst może znieść znaczenie wielokierunkowe na rzecz jednokierun kowego wielokrotnego, to jednak czasownik chodzić jest czasownikiem wielokierunko wym, jeśli ocenia się go biorąc za podstawę tylko jego związek z podmiotem, bez określenia miejsca i dodatkowych wyznaczników w postaci wyrazów często, rzadziej
itd. Uwaga ta odnosi się też do innych czasowników wielokierunkowych, np. bie gać. latać, pływać itd.
Z a n a l i z y ł ą c z l i w o ś c i s k ł a d n i o w e j b e z p r e f i k s a l n y c h c z a s o w n i k ó w
r u c h u w y n i k a , że z a r ó w n o c z a s o w n i k i n i e p r z e c h o d n i e (j e d n o m i e j s c o -
w e - k o n o t u j ą c e t y l k o p o d m i o t ) jak i p r z e c h o d n i e ( d w u m i e j s c o w e
k o n o t u j ą c e p o d m i o t i d o p e ł n i e n i e b l i ż s z e ) ł ą c z ą s i ą n i e o b l i g a t o r y j n i e z o k r e ś l e n i a m i m i e j s c a b ę d ą c y m i o k o l i c z n i k a m i m i e j s c a o z n a c z e
n i u a d l a t y w n y m (dokąd? - iść do szkoły, na pole, nad rzekę), a b l a t y w n y m
(skąd? - iść ze szkoły, z pola, od strony wsi), p e r l a t y w n y m ( k t órędy?
iśó wąską ścieżką, przez las, wzdłuż torów) i l o k a t y w n y m ( g d zie? " biegać na boisku, nad rzeką, przy szkoleJ 2 3 . W f u n k c j i t y c h o k o l i c z n i k ó w w y s t ę p u j ą g ł ó w n i e w y r a ż e n i a p r z y i m k o w e .
O t o p r z y k ł a d y t a k i c h p o ł ą c z e ń z c z a s o w n i k a m i n i e p r z e c h o d n i m i
j e d n o k i e r u n k o w y m i :
M e c : K i e d y p r z y s z ł a jej o c h o t a , b i e g ł a do k u c h n i i p a ł a s z o
w a ł a g a r n k i k w a ś n e g o mle k a . Mil. 9; N a z a j u t r z r a n o k t o ż y w b i e g ł na
rynek, g d z i e m i a ł a s i ę o d b y ć d e f i l a d a . Grab. Opow. I. 260; b i e g ł
z n ó w nad staw, b y łowić ryby; D z i e c k o b i e g ł o nad rowem, b o j ą c s i ę
go p r z e s k o c z y ć ; b i e g ł a od d z i a d k a p o k r z y k u j ą c r a d o ś n i e j D z i e c k o
b i e g ł o po błocie, nie o g l ą d a j ą c s i ę na mat k ę ; S p o r t o w c y b i e g l i pod
g ó r ę c i ę ż k o d y s z ą c ; s k r ę c i ł a w p r a w o i b i e g ł a w ł a ś n i e przed o k n a m i
m o i c h s ą s i a d ó w ; T e k u m b i e g ł przez las. Suj. 17; U c z n i o w i e z n a u
c z y c i e l e m b i e g l i tuż przy g ł ó w n e j d r o d z e ; K o n i k b i e g ł u w o z u l e k
k o p o p ę d z a n y p r z e z w o ź n i c ę ; S p o r t o w c y w y b i e g l i z o s i e d l o w e j u l i c y i
b i e g l i dalej w las ; b i e g ł ze szkoły, b y n i e s p ó ź n i ć s i ę na obiad;
b i e g ł za p ł o t e m aż d o k o ń c a o g r o d u ; D z i e c k o z p ł a c z e m b i e g ł o *u m a t
ce; c h ł o p c y b i e g l i między p l o t a m i k r z y c z ą c głośno.
iść: U c z n i o w i e p a r a m i s z l i do klasy; O n w k ł a d a ł n a s i e b i e
frak, p o c z y m s z l i ś m y s c h o d k a m i na dwór. R a d a r 36/83, 21; i d ę nad
rzekę. Konw. 42; T a k o d z i a n y , p o r u c z n i k G o n d z i ł ł s z e d ł od p r a c y s z e
roką, z a l a n ą s ł o ń c e m u l i c ą m i a s t a . Nałk. 6; S z e d ł po s c h o d a c h bez
w y s i ł k u , lecz z r ę k ą na p o r ę c z y . Sul. 5; z t r u d e m s z e d ł pod górę;
S z e d ł przed siebie, n i e z d a j ą c s o b i e s p r a w y dokąd. Putr. 75; S z e d
łem n a u k o s przez łąki w p r o s t na ś w i a t ł o m i g a j ą c e z n a s z e g o d o
mu. Now. 58; C h ł o p c y szli przy pł o cie, p o d b i j a j ą c pił k ę ; K t o ś sze d ł
w o l n o u w o z u i kulał; s z l i ś m y w K a z i m i e r z u n o c ą przez po l e . Kunc.
42; s z l i ś m y z kina, k i e d y w y d a r z y ł s i ę t e n w y p a d e k ; D o k ą d i d z i e s z ?
2a las; J u ż s ł o ń c e zaszło, k i e d y s z l i ś m y *u d o m o w i ; i d ą c wśród p a
c h n ą c y c h łąk, ś p i e w a l i ś m y .
•>3
Na pierwszym miejscu podaje sią przykłady połączeń z przyimkami pierwotny mi ułożonymi w kolejności alfabetycznej, a następnie przykłady połączeń z innymi przyimkami, np. dookoła, między, wśród itd.
jechać: d z i a d e k u m i e s z c z a ł T o m a s z a o b o k s i e b i e na b r y c z c e i j e
c h a l i do leśnic z ó w k i . Mił. 37» B r o n k a z a m i e r z a ł a j e c h a ć t r a m w a j e m
na d w o r z e c . Goj. Dziew. II, 108; J e d z i e m y z c a ł ą r o d z i n ą nad morze;
J e c h a ł od d z i a d k a żałując, że już k o n i e c w a k a c j i ; J e s z c z e jedno
sz a r p n i ą c i e , j e s zcze j e d e n p o d r y w - i w a g o n i k p e ł e n żwi r u jedzie
z n ó w po szynach. Szmag. Dymy, 27; jech a ć pod m o s t e m ; J e c h a l i ś m y
przed s k l e p i t a m z o s t a w i a l i ś m y s a m ochód; j e c h a l i ś m y na u k o s przez
błonie. Now. 23; jechał w o l n o tuż przy s a m y c h torach; Z r a n a jedz i e
w pole; D z i e c i j a d ą z k o l o n i i d o domów; J e c h a l i ś m y za k o n n ą b r y
c z k ą i n i e m o g l i ś m y p r z y ś p i e s z y ć ; jec h a ł wśród ł ą k i pól.
lecieć: Do W a r s z a w y lecą sam o l o t e m ; k a m y k i s t r ą c o n e z p o c h y
łości, l e c i a ł y na d n o w ą w ozu. Sien. Now. 194; N a w i e t r z e nad o k r ę
tem, r z a d k o p o r u s z a j ą c s k r z y d ł a m i , l e c ą mewy. Unił. Pam. 17; W i a t r
pó ł nocny, lecą c y od s t r o n y gór, o s t r o zacinał, m i e c ą c o s t r y pył.
Żer. Przedw. 56; S k o w r o n e k leci w y s o k o pod c h m u r a m i ; Przed n a s z ą
ł o d z i ą l e c ą st a d a mew; L e c i a ł e m przez B e r l i n d o Paryża; Przy m y ś l i
w c u leciał b o m b o w i e c g ł o ś n o d u d niąc; lec i e ć u b o k u k o l e g i pilota;
W s z c z y n a s i ę walka, kurz w n i e b o leci. Rom. Chorąży, 44; Paczki
l e c i a ł y w p o w i e t r z u , r z u c a n e p r z e z tych, k t ó r y m nie u d a ł o s i ę d o
pc h a ć d o wozu. Jackiew. Górn. 158; I s k r y l e c ą z komina, S W II 699;
Za o k n e m leci gołąb; lec i e ć między d r z e w a m i .
P r z y t o c z o n e p r z y k ł a d y p o ł ą c z e ń z w y b r a n y m i c z a s o w n i k a m i są c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a w s z y s t k i c h p o z o s t a ł y c h n i e p r z e c h o d n i c h j e d n o k i e r u n k o w y c h c z a s o w n i k ó w o p o d s t a w o w y m z n a c z e n i u r u c h u o r a z d l a i c h w a r i a n t ó w s e m a n t y c z n y c h . W y m i e n i a s i ę je tu bez p r z y t o c z e n i a k o n t e k s t u ze w z g l ę d u na o s z c z ę d n o ś ć m i e j s c a 2 4 . O t o p o z o s t a ł e n i e p r z e - c h o d n i e j e d n o k i e r u n k o w e c z a s o w n i k i i ich w a r i a n t y s e m a n t y c z n e : ciec,
cofnąć się - cofać się, mknąć, paść - padać, pełznąć, płynąć, skoczyć, sunąć, t o czyć się, wrócić. W a r i a n t y s e m a n t y c z n e np. d o biec; czmychnąć • czmychać, pędzić, smyknąć - smykać) d o iśćt brnąć, człapać, defilować, drałować, drapać się, dreptać, gramolić się, kroczyć, kuśtykać, leić, maszerować, piąć się, stąpnąć - stąpać, wędrować, windować się, wlec się; d o Jechać: cwałować, galopować, k łu sować, pedałować; d o lecieć: frunąć, szybować, śmignąć - śmigać; d o paść: ru
nąć; d o pełznąć: czołgać się; d o płynąć: wiosłować, żeglować i inne.
W s z y s t k i e te c z a s o w n i k i r u c h u ł ą c z ą s i ę n i e o b l i g a t o r y j n i e z
k a ż d y m (z w y j ą t k i e m p r z y i m k a o) p r z y i m k i e m p i e r w o t n y m w y s t ę p u j ą c y m
w p o ł ą c z e n i u z r z e c z o w n i k i e m w f u n k c j i o k o l i c z n i k a m i e j s c a : do, ku,
24 Pełny zestaw połączeń z każdym z tych czasowników znajduje się w maszyno pisie pracy doktorskiej znajdującej się w Bibliotece Uniwersyteckiej UŁ.
na, nad, ud, po, pod, przed, przez, przy, u, w, z, za a t a k ż e z w t ó r n y m i
p r z y i m k a m i : między, pomiędzy, wśród itd. O k r e ś l e n i a p r z y i m k o w e w y s t ę
p u j ą w f u n k c j i o k o l i c z n i k a m i e j s c a : a d l a t y w n e g o , a b l a t y w n e g o , p e r -
l a t y w n e g o i l o k a t y w n e g o . T e s a m e c z a s o w n i k i m o g ą ł ą c z y ć się t a k ż e z o k r e ś l e n i a m i b e z p r z y i m k o w y m i , np.
biec: b i e g ł e m p e r o n a m i , p o t e m u l i c a m i . St. 267.
iśó: S t r o m ą u l i c z k ą , c h w i e j n y m i k r o k a m i szedł e m , b i t y pr z e z g a w iedź, p o p y c h a n y p r z e z straż. Słonim. P o e zje, 85.
jechać: J e c h a ć polem. S W II 151. lecieć: L e c i e l i ś m y tą s a m ą t r a s ą i t y m s a m y m s a m o l o t e m c o w u b i e g ł y m roku. O k r e ś l e n i e b e z p r z y i m k o w e w y r a ż o n e r z e c z o w n i k i e m w n a r z ę d n i k u jest o k o l i c z n i k i e m m i e j s c a o k i e r u n k u p e r l a t y w n y m . W e d ł u g A. W e -25 i n s b e r g a o k o l i c z n i k m i e j s c a o z n a c z a z a w s z e ja k ą ś r e l a c j ę p r z e s t r z e n n ą m i ę d z y e l e m e n t e m l o k a l i z o w a n y m a l o k a l i z a t o r e m , c z y l i o- b i e k t e m s ł u ż ą c y m d o w y z n a c z a n i a m i e j s c a . A n a l i z a o k o l i c z n i k ó w m i e j sca ł ą c z ą c y c h się z c z a s o w n i k a m i r u c h u n i e m o ż e o g r a n i c z a ć s i ę t y l ko d o i n f o r m a c j i o p r z e s t r z e n i , na któ r e j r u c h s i ę o d b y w a . W a ż n y jest r ó w n i e ż s p o s ó b p r z e s t r z e n n e g o z a c h o w a n i a s i ę e l e m e n t u l o k a l i -26 z o w a n e g o . P r z e s t r z e n n e z a c h o w a n i e s i ę to r e l acja, jaka z a c h o d z i m i ę d z y e l e m e n t e m l o k a l i z o w a n y m a w y c i n k i e m p r z e s t r z e n i o z n a c z o n y m
p r z e z o k o l i c z n i k . R e l a c j i tej, jak już w s p o m n i a n o , o d p o w i a d a j ą z n a
cz e nia: a b l a t y w n e (skąd?), a d l a t y w n e (dokąd?), p e r l a t y w n e ( k t ó r ę dy?) i l o k a t y w n e (gdzie?). O k o l i c z n i k i o z n a c z e n i u a b l a t y w n y m , 27 a d l a t y w n y m i p e r l a t y w n y m c h a r a k t e r y z u j ą s i ę l a t y w n o ś c i ą . O k o l i c z n i k a b l a t y w n y w s k a z u j e o b s z a r , k t ó r y jest m i e j s c e m p o c z ą t k u ruchu, m i e j s c e m , z k t ó r e g o p r z e d m i o t m a t e r i a l n y o d d a l a się. A b l a t y w n o ś ć oz n a c oz a o b e c n o ś ć p r oz e d m i o t u na o b s oz a r oz e w c oz a s i e p o p r oz e d oz a j ą c y m p r o -2Й ces i jego n i e o b e c n o ś ć po p r o c e s i e . O k o l i c z n i k a d l a t y w n y o k r e ś l a 15 A. W e i n s b e r g , Przyimki przestrzenne..., s. 22. 26
Termin"prze3trzenne zachowanie się" wprowadził A. Weinsberg, gdyż uważał, że obejmuje ono również znaczenie lokatywności.
27
"Właściwe danemu procesowi przemieszczanie sią przedmiotu wobec granic ob szaru można by było skrótowo nazwać latywnością. Tkwi ona w znaczeniu okoliczni ków adlatywnych (do lasu, na stadion), ablatywnych (z lasu. ze stadionu) i perlą- tywnych (przez las, po stadionie), ale nie lokatywnych..." A. W e i n s b e r g ,
Przyimki przestrzenne..., s. 77. 28
A. Weinsberg uważa, ie ablatywność nie zawsze określa miel see początku ruchu. Przytacza tu przykład: Lekkoatleci biegną ze stadionu, co wcale nie zna czy, że tara bieg rozpoczęli (tamże, s. 79-80). Odmiennego zdania są m. in. L. H j e m s l e v (La catégorie des cas. I, Kopenhaga 1935, B. P o t t i e r
(Systématique des elements de relation, Paris 1962) i A. Je. Kibrik (K tipołogii prostranstviennych znacenij, [w:} Jazy* i czetowiek, Moskwa 1970, na których pra
obszar, k u k t ó r e m u p r z e d m i o t s i ę zbliża, obsz a r , k t ó r y jest m i e j
s c e m k o ń c a ruchu. A d l a t y w n o ś ć Jest w i ę c p r z e c i w i e ń s t w e m a b l a t y w n o -
ści i o z n a c z a n i e o b e c n o ś ć o b i e k t u na d a n y m o b s z a r z e w c z a s i e p o
p r z e d z a j ą c y m p r o c e s i jego o b e c n o ś ć p o pr o c e s i e . O k o l i c z n i k p e r l a
-t y w n y o z n a c z a obszar., na k -t ó r y m .odbywa B &l-t; ę .prze m i e s z c z a n i e
-elemen-29
tu, ale p r z y stałej jego o b e c n o ś c i n a d a n y m o b s z a r z e . P r z e m i e s z
c z a n i e się z a c h o d z i nie w o b e c c a ł e g o o b s z a r u , lecz t y l k o w o b e c j e
go c z ę ści. O k o l i c z n i k l o k a t y w n y w p r z e c i w i e ń s t w i e d o w y m i e n i o n y c h
nie p o s i a d a c e c h y laty w n o ś c i . C h o ć l o k a t y w n o ś ć o z n a c z a o b e c n o ś ć
p r z e d m i o t u l o k a l i z o w a n e g o na w s k a z a n y m o b s z a r z e ( p o d o b n i e jak p e r -
l a t ywność), to J e d n a k t r u d n o m ó w i ć o p r z e m i e s z c z a n i u s i ę p r z e s t
r z e n n y m w o b e c c z ę ś c i t e g o o b s zaru. P o z a t y m l o k a t y w n o ś ć z a k ł a d a
ruch w r ó ż n e s t r o n y na j a k i m ś o b s z a r z e , bez o p u s z c z e n i a go. P e r l a -
t y w n o ś ć n a t o m i a s t o z n a c z a r u c h w z d ł u ż c z ę ś c i t e g o obsza r u , w jakimś
o k r e ś l o n y m k i e r u n k u z m o ż l i w o ś c i ą o p u s z c z e n i a t e g o o b s z a r u . W e d ł u g
A. W e i n s b e r g a r ó ż n i c e m i ę d z y o k o l i c z n i k i e m p e r l a t y w n y m a l o k a t y w n y m
i l u s t r u j ą p r z y k ł a d y : Ślimaki wędrują po liściach sałaty ( k t órędy? - O-
k o l i c z n i k p e r l a t y w n y ) 3 0 , ślimaki wędrują na liściach sałaty (gdzie? - O -
k o l i c z n i k loka t y w n y ) , c h o ć w y d a j e się, iż tę r ó ż n i c ę lepiej u k a z u j ą
p r z ykłady: ślimaki wędrują przez liście sałaty ( o k o l i c z n i k p e r l a t y w n y ) ,
ślimaki wędrują na liściach sałaty ( o k o l i c z n i k lokat y w n y ) , g d y ż k i e r u n e k
p e r l a t y w n y n a j c z ę ś c i e j i n a j p e ł n i e j jest -wyrażany pr z e z k o n s t r u k
c j e p r z y i m k o w e z p r z y i m k i e m przez + Acc. (biec przez las) o r a z pr z e z
r z e c z o w n i k w n a r z ę d n i k u (iś6 lasem). L o k a t y w n o ś ć w y r a ż a j ą n a j c z ę ś
ciej f o r m y po + Loc. (pędzić po asfalcie), na + Loc. (wędrować na li-
ściach) o r a z w + Loc. (brnąć w wodzie). K i e r u n e k a d l a t y w n y jest w y r a
żany n a j c z ę ś c i e j p r z e z f o r m y do + Gen. (biec do kuchni) i na + Acc.
(biec na plebanię), a k i e r u n e k a b l a t y w n y p r z e z f o r m y z(e) + Gen. i od *
+ Gen. (frunąć ze ścierniska, maszerować od Prus).
W wymienionych przykładach, jak już wspomniano, występują w s z y stkie cztery rodzaje okoliczników miejsca wyrażone rzeczownikami z różnymi przyimkami. Na przykład w funkcji okolicznika adlatywnego występują takie wyrażenia przyimkowe jak: do + Gen. (biec do kuchni), na + Acc. (biec na rynek), nad + Acc. (iść nad rzekę), pod + ACC. (iść pod górę); przed + A C C. (Jechać przed sklep), w + ACC. (jechać w
po-Definicją perlatywności przyjęto od A. W e i n s b e r g a (z pracy pt.
Przyimki przestrzenne..., s.78), który uzupełnia definicje podane przez L. Я j e-
in s l e v a (La cktegorie..., zob. przyp. 28) i J. M. A n d e r s o n a (The Grammar of Case, Towards a Localistic Theory, Cambridge 1971). Powyższe dane c y
towane są za wspomnianą pracą A. W e i n s b e r g a Przyimki p r z e s t r z e n n e . s . 116.
le), га + Acc. (lecloć га granicę). W f u n k c j i o k o l i c z n i k a m i e j
s c a a b l a t y w n e g o w y s t ę p u j e : od + Gen. (maszerować od Prus), z +
+ Gen. (jechać z miasta). W f u n k c j i o k o l i c z n i k a m i e j s c a p e r l a t y w n e g o
w y s t ę p u j e ; przez + Acc. (cwałować przez wzgórza), r z a d z i e j w y r a ż e n i e
p r z y i m k o w e po + Loc. (jechać po szynach), j e ś l i m o ż l i w e j e s t t u p y t a
n i e k t ó r ę d y ? (po szynach). W f u n k c j i o k o l i c z n i k a l o k a t y w n e g o w y s t ę p u
ją t a k i e w y r a ż e n i a p r z y i m k o w e jaks na + Loc. (kłusować na pastwisku),
nad + Instr. (lecieć nad okrętem), po + L O C . 31 (wlec się po drodze), pod +
+ Instr. (galopować pod lasem), przed + Instr. (śmigać przed oknami), przy +
+ LOC. (pełznąć przy tunelu), u + Gen. (płynąć u ujścia rzeki), w + Loc. (pa
dać w błocie), za + Instr. (lecieć ea oknem).
P o d o b n a ł ą c z l i w o ś ć c e c h u j e g r u p ę p r z e c h o d n i c h j e d n o k i e r u n k o w y c h c z a s o w n i k ó w ruchu, d o któ r e j n a l e ż ą c z a s o w n i k i o p o d s t a w o w y m z n a c z e
n i u r u c h u t a k i e jak: ciągnąć, gonić, nieść, pchnąć - pchać, rzucić - rzucać,
toczyć, wieść, wieźć, wlec i i c h w a r i a n t y s e m a n t y c z n e t a k i e jak:
holować, dźwigać, taszczyć, cisnąć - ciskać, szmyrgnać - azmyrgać, turlać, prowa-
32 dzić, transportować . O t o p r z y k ł a d y p o ł ą c z e ń w y b r a n y c h p o d s t a w o w y c h p r z e c h o d n i c h c z a s o w n i k ó w r u c h u z w y r a ż e n i a m i p r z y i m k o w y m i : ni ość: B r a ł e m w i ę c te b o m b o n i e r y i n i o s ł e m do z a p r z y j a ź n i o n e g o sklepu. R a d a r 36/83, 10; Na z g a r b i o n y c h p l e c a c h n i ó s ł c i ę ż k i w o
rek. Jun. Maz u r , 239; N i ó s ł ją nad rzekę; N i ó s ł d z i e c k o na r ę k a c h
od s a m e g o p r z e d s z k o l a ; N i e s i e ją po sc h o d a c h , c h o ć jest już z m ę c z o
ny; N i o s ą c i ę ż k i e w a l i z k i pod (przed) d o m w ł a ś c i c i e l a ; Przez c i e m
ne, s m u t n e g o ś c i ń c e k u r h a n ó w n i e s i e g o c z a r n y k o ń d n i a m i i nocami.
Słow. Ben. 188; p o r y w a kurę, n i e s i e ją w las; T r a g a r z n i ó s ł w a
l i z k ę aż z dw o rca; N i o s ł a ś m i e c i za p ł o t i t a m w r z u c a ł a d o dołu;
b y ł a p i ę k n a p o g o d a i s t a t e k n i ó s ł n a s z w o l n a ku b r z e g o m n a s z y c h
p r z e z n a c z e ń . Prusz. K a r a b e l a , 61.
pchnąć - pchać: P c h a j ą do l o c h u p o s z e ś c i u lu d z i na raz, t a k że
n a w e t p r z y s i ą ś ć t a m n i e możn a . Past. K o m una, 189; P c h a ł a nad r z e k ę
w ó z e k z b i e l i z n ą d o p r a n i a ; O j c i e c p c h a ł ł a w k ę od d r z w i n a ś r o d e k
p o k oju; S z e ś c i u lud z i p c h a ł o w a g o n i k po s z y n a c h ; M u s i a n o {...) u ż y
w a ć p i e c h o t ę ( p iechoty) d o p c h a n i a d z i a ł pod górę. D e m b i ń . P a m 178;
31 Wyrażenie przyimkowe po + Loc. może wystąpić zarówno w funkcji okolicznika oiejsca perlatywnego, jak i lokatywnego.
32
Czasowniki te są dwumiejscowe, czyli wymagają obligatoryjnego wypełnienia dwóch pozycji obok siebie, podmiotu i obiektu, na który skierowana jest czynność. W szerszym kontekście mogą łączyć sią z okolicznikami miejsca przyimkowymi i rza dziej bezprzyimkowymi.
K i e r o w c a p c h a ł r o z b i t y s a m o c h ó d przed d o m (przez u l i c ą ) ; P c h n ą ł
m n i e przed d r z w i domu; P c h n ą ł g o w ogień, w wodą. S W I V 210.
rzucić - rzucać: r z u c a l i k a m i e n i e do studni; R z u c i ł w r o g a na z i e
m i ę i b a c z n i e pi l n o w a ł , c z y nie p o z o s t a ł w n i m ś l a d życia. Fiedl.
A. Biz. 166; J u ż od drzwi r z u c i ł c z a p k ą w p o w i e t r z e ; r z u c a ć k a m i e -
miarai po polu; R z u c i ł pod jej n o g i p i e r ś c i o n e k ; C h ł o p c y r z u c a l i
śn i e ż k a m i przed domem; R z u c a l i k a m i e n i a m i przez okno; R z u c i ć k a
m i e ń przy f urtce; R o l n i k raźniej s z e d ł za p ł u g i e m i r z u c a ł z i a r n o w
z i e m i ą z na d z i e j ą , że z b i o r u d o c z e k a . Jun. D w o rek, 20; W d z i e d z i ń c u
w y b i e g ł o n a p r z e c i w p r e z e s o w e j c a ł e s t a d o kur, k t ó r y m o n a r z u c a ł a
z i a r n o z kosza. Prus, L a l k a II, 309; R z u c a l i k a m i e n i a m i aż za p ł o t
sąsiada.
P r z y c z a s o w n i k a c h rzucić a t a k ż e cisnąć, szmyrgnąć, k t ó r e o z n a
c z a j ą t y l k o r u c h o b i e k t u c z y n n o ś c i , d o p e ł n i e n i e (obiekt) jest w y r a
żone r z e c z o w n i k i e m b ą d ź z a i m k i e m w b i e r n i k u lub n a r z ą d n i k u ; rzucić
kamień, śnieżki // rzucić kamieniem, śnieżkami'*^. P o z o s t a ł e c z a s o w n i k i
w g r u p i e p r z e c h o d n i c h , o z n a c z a j ą c e j e d n o c z e s n y r u c h s u b i e k t u i o-
b i e k t u c z y n n o ś c i , k o n o t u j ą d o p e ł n i e n i e b l i ż s z e w y r a ż o n e w y ł ą c z n i e
b i e r n i k o w ą f o r m ą r z e c z o w n i k a , np. ciągnąć wóz, nieść ciężar.
toczyć: P o w ą s k i e j d e s c e t o c z y ł t a c z k ą do m i e j s c a , g d z i e m u r a
rze w m i l c z e n i u k ł a d l i warstwy,. Huss. Mur, 14; Ż o ł n i e r z e w y t a c z a l i
z p i w n i c b e c z k i z p i w e m i wine m . T o c z y l i je na r y n e k i p o ś r ó d r u i n
i p ł o m i e n i g a s i l i p r a g n i e n i e . Zółk. w. Droga, 238; T o c z ą b e c z k i nad
rzeką. T o c z y od b r a m y t a c z k ą w y ł a d o w a n ą c e g ł a m i . T o c z y l i w ó z k i po
w ą s k i e j k ł a d c e w g ł ą b tunelu; T o c z ą w i e l k i e g ł a z y pod (przed) blok,
bo c h c ą z r o b i ć m a ł e a l p i n a r i u m ; Przy s t a w i e t o c z o n o b e c z k i z o g ó r
kami; u w e j ś c i a d o p i w n i c y t o c z o n o b e c z k i z piwem; T o c z y l i b e l k ą
w k o r y t a r z u s a p i ą c głośno; T o c z y l i d r e n y za p ł o t e m p o s e s j i .
wieść: w i o d ą ją do M e x i t l na o f i a r ą . S uj. 67; B a ł c z w i e d z i e ją
na ganek, a s t ą d d o d o ś ć o b s z e r n e j izby. M a c h 37; D z i e c i w i o d ł y ją
nad rzeką; W i o d ą b a b c i ą od s c h o d ó w d o bramy; W i e d l i m n i e po l e ś
n y c h i p o l n y c h d r o g a c h ; C o r a z t r u d n i e j b y ł o w i e ś ć t u r y s t ó w pod g ó
rą; W i o d ą d z i a d k a przed d o m i s a d z a m na ła w e c z c e ; W i ó d ł m n i e przez
g ą s t y las; T u ż przy n a s z y m d o m u p o l i c j a n c i w i e d l i z ł o d z i e j a ; W i ą c
g o w ś r o d e k wiodą, p o d a j ą k r z esło, c y m b a ł y p r z y n o s z ą . S W V I I 595;
D. B u t t l e r (Innowacje składniowe..., s. 129) przypisuje obocznej rekcji narzędnikowej i biernikowej omawianych czasowników ruchu odmienne znacze nie. Według autorki czasowniki w połączeniu z dopełnieniem wyrażonym narzędnikiera oznaczają zwykle "czynność świadomą i zmierzającą do określonego celu np. rzucić kamieniem (w kogo lub w co)", nastomiast połączenia z dopełnieniem w bierniku o-
W i ó d ł m n i e z m i a s t a ; W n i e d z i e l ą w i o d ł a m n i e za m i a s t o i t a m d ł u g o s p a c e r o w a l i ś m y ; S e w e r y n a w i o d ł a i c h [...] *u g r a n i c y z Polską. Sul. 65. P o d o b n e p r z y k ł a d y p r z y i m k o w y c h p o ł ą c z e ń m o ż n a p r z y t o c z y ć d l a p o z o s t a ł y c h p r z e c h o d n i c h j e d n o k i e r u n k o w y c h c z a s o w n i k ó w ruchu. T e s a m e c z a s o w n i k i m o g ą ł ą c z y ć s i ą r ó w n i e ż z b e z p r z y i m k o w y m i o k r e ś l e n i a m i
m i e j s c a , np. L i s c z m y c h a , P s y g o rżyskiem gonią. H e r t z B. Baj k i , 95;
P c h a m y o b ł a d o w a n e r o w e r y c i e m n ą ulicą; S e w e r y n a w i o d ł a i c h szosą
p r o w a d z ą c ą n a w s c h ó d . Sul. 6 5 itp. B e z p r z y i m k o w e o k r e ś l e n i a m i e j
s c a s ą w y r a ż o n e - p o d o b n i e jak b e z p r z y i m k o w e o k r e ś l e n i a c z a s o w n i k ó w
n i e p r z e c h o d n i c h - r z e c z o w n i k i e m w n a r z ą d n i k u . S ą to o k o l i c z n i k i
m i e j s c a o k i e r u n k u p e r l a t y w n y m : gonie kogo, co (k t órędy?) rżyskiem,
wieść kogo, co (którądy?) szosą. T a k i c h b e z p r z y i m k o w y c h p o ł ą c z e ń jest
z n a c z n i e m n i e j niż p r z y i m k o w y c h . T ł u m a c z y ć t o m o ż n a tym, że p r z e
c h o d n i e j e d n o k i e r u n k o w e c z a s o w n i k i r u c h u - p o d o b n i e jak n i e p r z e - c h o d n i e - m o g ą ł ą c z y ć s i ą z k a ż d y m p r z y i m k i e m . R z a d k o w y s t ę p u j ą j e d y n i e p o ł ą c z e n i a z p r z y i m k i e m u. N a w e t , g d y d a s i ę je u t w o r z y ć , s p r a w i a j ą w r a ż e n i e w y m u s z o n y c h , s z t u c z n y c h k o n s t r u k c j i , np. t o c z y ć b e c z k i u w e j ś c i a d o p i w n i c y , t r a n s p o r t o w a ć k a m i e n i e u p o d n ó ż a góry. W y r a ż e n i a p r z y i m k o w e ł ą c z ą c e s i ę n i e o b l i g a t o r y j n i e z p r z e c h o d n i m i j e d n o k i e r u n k o w y m i c z a s o w n i k a m i r u c h u w y s t ę p u j ą w f u n k c j i o k o l i c z n i - k ó w m i e j s c a a d l a t y w n y c h , a b l a t y w n y c h , p e r l a t y w n y c h i l o k a t y w n y c h . O t o w y b r a n e p r z y k ł a d y p o ł ą c z e ń p r z e c h o d n i c h j e d n o k i e r u n k o w y c h c z a s o w n i k ó w r u c h u z w y r a ż e n i a m i p r z y i m k o w y m i w f u n k c j i o k o l i c z n i k a ad-
lat y w n e g o : do + Gen. (nieść cod do sklepu), na + A C C . (ciągnąć c o ś na ry
nek), nad + A C C . (pchać coś n ad rzekę), pod + A C C . (dźwigać coś pod górę), przed + A C C . (toczyć coś przed dom), w + A C C . (wieść kogo w las), za + A C C . (toczyć coś za płot). W y r a ż e n i a p r z y i m k o w e u ż y t e w f u n k c j i o k o l i c z n i k a
a b l a t y w n e g o : od + Gen. (toczyć coś od bramy), z + Gen. (wleźć co z mia
sta). W y r a ż e n i a p r z y i m k o w e w f u n k c j i o k o l i c z n i k a p e r l a t y w n e g o : po +
+ LOC. (prowadzić kogoś po schodach), przez + ACC. (transportować coś przez
most). W y r a ż e n i a p r z y i m k o w e w f u n k c j i o k o l i c z n i k a l o k a t y w n e g o : na +
+ LOC. (holować łodzie na Wiśle), nad + Instr. (toczyć wózek nad rzeką), po +
+ LOC. (rzucać kamieniami po polu), przed -4- Instr. (rzucać śnieżkami przed
domem), przy + L O C . (wieść kogo przy ogrodzeniu), w + LOC. (toctyć beczkg w korytarzu), za + Instr. (wieić kolegę za miastem).
J e ś l i p o r ó w n a ć w y m i e n i o n e p o ł ą c z e n i a p r z y i m k o w e p r z e c h o d n i c h
j e d n o k i e r u n k o w y c h c z a s o w n i k ó w r u c h u z p o ł ą c z e n i a m i n i e p r z e c h o d n i c h
j e d n o k i e r u n k o w y c h c z a s o w n i k ó w ruchu, to o k a ż e się, że s ą o n e t a k i e
s a m e (patrz s. 1 2 - 1 3 ) .
