Uwaga – implikacje teoretyczne i kliniczne

Postępy Psychiatrii i Neurologii, 1996,5,105-110

Uwaga - implikacje teoretyczne i kliniczne

ANNA WROŃSKAl, TERESA JAKUBOWSKA2, MARTA ANCZEWSKA1

z:

zary-sowania rozwoju poglqdów na temat jedl/ego z pod-stawowych, a zarazem trudnych do zdejil/iowania i badania mechal/izmów procesów pozn(]\,vczych,ja-kim jest uwaga. Omówiono zarówno ogólne teorie uwagi,jak i modele ek.\IJerymelllall/e, a także kon-cepcje Zl'l'iqzków róźl/ychform i aJ1Jektów tego pro-cesu ze strukturami O.U.I/. oraz mechal/izmami

neurochemiczl/ymi. W kOllcowej części artykułu za-Jygnalizowane zostały koncepcje dotyczące zabu-rzell koncelllracji uwagi li osób chorych na

schizo-frenię, zaburzeJl będących - zgodl/ie z hipotezą wie-lu autorów -jądrem tej choroby.

SUMMARY. An aUempt waS mac/e to outline the del'elopment of approaches to one ofthe basic cog-lIith'e processes - attentioll.lt is difflcult not only to deflne auelllion, but also to investigate its lI/lderly-ing mechanisms. In the paper general theories and experimelllal models of aUenlion are discussed, as well as concepts conceming the relatio/lship be-tweel/ various fornzs and aspects of lhe process in queslion, and the CNS structures and neuro-che-mical mechanisms. In the final part of lhe paper theoretical concepts dealing with attention-concen-tralion deficils in schizophrenic patients are brief/y outlined. According to hYPolheses put forward by many autltors, the lalter deficits are lhe core of schizophrenia.

Słowa kluczowe: koncepcje uwagi / neuropsychologia / schizofrenia Ke.v words: attention theories / neuropsychology / schizophrenia

Mechanizmy rządz~lce procesami poznaw-czymi od wielu lat stanowi<l przedmiot

zainte-resowań psychologów i psychiatrów. Jednym z zagadnień, może najciekawszych, ale też naj-trudniejszych do poznania, zdefiniowania i zbadania jest uwaga, bowiem wiąże się ona nieuchronnie ze spostrzeganiem, myśleniem, pamięcią i procesami uczenia. Trudność zaj-mowania się problematyką uwagi zwiększa

fakt, że autorzy używają różnorodnych pojęć

dla określenia zjawisk związanych z tym aspe-ktem czynności poznawczych.

Leibniz [1646-1716, wg Van Zomeren, 1994] pierwszy wyraźnie opisał zjawiska

po-wiązane z uwag'l. Stwierdził on, że nie każde spostrzeżenie jest świadome, wprowadził więc pojęcie "apercepcji", jako uświadomionej

"percepcji". Percepcja bodźców, według nie-go, może być ogniskowana poprzez akt woli, natomiast uwaga pasywna bywa uchwycona, zmobilizowana automatycznie, podczas gdy

jesteśmy zajęci inną czynnością. Leibniz

za-uważył też, że często nie zaplliniętujemy tego, co nas zaskakuje. Np. prosimy O powtórzenie pytania, które padło nieoczekiwanie, ponieważ

nie zostało ono w pełni swej treści zapamięta­

ne. Leibniz jest pierwszym uczonym, który

zauważył zależność pllinięci od uwagi. James [wg Van Zomeren, 1994, s. 416] w1890 r. pisał: Każdy wie, co to jest uwaga.

A dalej:

Jest to wzięcie w posiadanie przez umysł,

w formie jasnej i żywej, jednego z wielu

lub ciqgów myślowych. Zogniskowanie,

kon-centracja i śli'iadomość są podstawov.'ą istotą

zjawiska. Implikuje to wycofanie się z wielu

rzeczy, by lepiej opracować inne.

Bogata definicja Jmnesa zawierała tak istotne elementy uwagi, jak spostrzeganie, po-znanie, selektywność i intensywność. Z pew-nym zaskoczeniem i nieomal rozbawieniem odnajdujemy te same pojęcia i koncepcje,

choć przybrane w inn~l szatę słowną, w

kil-kadziesiąt lat później. We współczesnych

po-dręcznikach można znaleźć takie definicje uwagi, jak np,:

Uwaga lo Jwiadoma, wybiórcza reakcja,

za pośrednictwem której ustrój bada świat zewnętrzny, aby uzyskać pożyteczne dane. Ba-danie to wymaga pewnego stopnia czujno.fei

i lrwało.fci uwagi w czasie. Uwaga podlega

wpływom dqże/l, afekltt i skojarze/1. Uczucia i

postawy wy"'ierajq na niq nie tylko wpływ

bezpośredni, ale działajq leż po.frednio przez

wpływ na procesy kojarzenia [Noyes i Kolb,

1969]. .

Uwaga jest to kierowanie świadomo.ki na

spostrze~!!,aJ1Y przedmiot. Przedmiotem uwagi

może byt., rzecz zewnętrzna, albo nasz własny

fakt psychiczny. Nie jest .ona właściwie odręb­

nym procesem psychicznym, lecz pewną

wła.kiwościq psychiki, pewną swoistq cechą

wszystkich procesów psychicznych, która

wy-nika ze strllktwy strumienia .~wiadonw§ci

[Bi-likiewicz, 1979].

Co więc będzie przeciwieństwem uwagi? Rozproszenie, uleganie różnym przypadko-wym wrażeniom, niemożność zogniskowania

myśli na jednym, wybranym przedmiocie. To. co jest jeszcze względnie prawidłowe u

ma-łych dzieci, u których dominuje uwaga mi-mowolna, będzie zjawiskiem patologicznym w późniejszych okresach rozwoju.

Psychologia eksperymentalna, zainspiro-wana teoriami komunikacji i posługująca się

ich terminologią zapoczątkowała cahl

genera-cję strukturalnych modeli uwagi. Modele te

przedstawiaj~l strumień infonnacji, w którym na wejściu jest bodziec S, a reakcja R oznacza

wyjście. Pojęcia bodźca i reakcji wywodz~l się

z teorii behawioralnych.

Najbardziej znanym spośród tych modeli jest model uwagi pojmowanej jako filtr, a

opi-sany przez Broadbenta w 1958 r. [wg Umilta, 1988, s. 186 i Van Zomeren, 1994, s. 13-14]. Mechanizm filtrujący znajduje się pomiędzy bodźcem a reakcj~l, działając w ułamkach se-kund po zaistnieniu spostrzeżenia bodźca,

pierwszym stadium spostrzegania. Zadaniem filtru jest selekcja istotnych cech infonnacji do dalszego opracowania. Ponieważ w później­

szych badaniach eksperymentalnych autorzy natrafili na pewną trudność związaną z

wy-jaśnieniem zjawisk ulegania dystrakcji wsku-tek pozornie nieważnych bodźców, Broadbent w 1971 r. zmodyfikował swój model,

wpro-wadzając dodatkowy filtr, który - w pewnych

okolicznościach - powoduje hamowanie pod-stawowej aktywności pod wpływem działania

dystraktora. Badania Broadbenta dały począ­

tek koncepcjom zaburzeń uwagi, m.in. w schi-zofrenii [Green, 1994].

Scharfetter (1980) pisze, że uwaga to bier-ne lub aktywbier-ne ufiksowanie świadomości

na doświadczeniu, a koncentracja uwagi to utrzymanie tego ufiksowania przez określony

czas.

W kwestii zaburzeń uwagi wielu autorów jest zdania, że najczęściej są one wynikiem strukturalnego uszkodzenia mózgu na pew-nym poziomie. Np. Łuria (1976) omówił

po-wiązanie różnych fonn uwagi z określonymi

strukturami o.u.n. Autor powołuje się na prace Morruziego i Magouna z 1949 r., omawiając

temat uwagi mimowolnej, pierwotnej, powią­

zanej ze stanem czuwania i neurofizjologicz-nie umiejscawianej w okolicy górnego pnia mózgu, w sąsiedztwie III komory mózgu i

wstępuj,lcej substancji siatkowatej. Natomiast uwaga dowolna, wypracowana w toku procesu

uspołecznienia dziecka i powiązana z mową,

jest zależna, zdaniem Łurii, od prawidłowych czynności wyższych pięter o.u.n. Pisze on na ten temat:

Wszystkie dane upoważniają do

przypu-szczeli, iż płaty czołowe hiorą bezpośred~i

udział w podwyższaniu poziomu czuwama

odpowiednio do stojących przed podmiotem

zada/I i przez to pełnią decydującą rolę

w zapewnieniu wyższych form uwagi

Uwaga - implikacje teoretyczne i kliniczne 107 W neuropsychologii pojęcie uwagi zawiera

trzy składowe, zdefiniowane przez Posnera i Boiesa w 1971 r. [wg Lezak, 1983]:

(1) gotowość do szybkiego reagowania na spe-cyficzny ważny fakt ("czujność"),

(2) wybiórczość, która zakłada aspekt ognisko-wania uwagi,

(3) nieograniczoną zdolność opracowania

ma-teriału.

Uszkodzenie mózgu może powodować

zwolnienie czasu reakcji, nieuważność lub

trudność w wyszukiwaniu ważnych bodźców

oraz zawężone pole świadomości. Ogólnie, defekty uwagi mogą obejmować wszystkie trzy komponenty, choć tylko jedna może być

uszkodzona w sposób możliwy do stwierdze-nia.

Uszkodzona uwaga i koncentracja

pozosta-ją wśród najczęstszych skutków umysłowych związanych z uszkodzeniem mózgu. Często

mog,} być jedynym defektem widocznym w zachowaniu, spowodowanym chorob'l mózgu lub urazem. Inne, bardziej ogólne funkcje umysłowe, mog,! być nietknięte, a osoba chora

będzie cierpiala z powodu nieuwagi, uszko-dzonej koncentracji i powodowanego tym

zmęczenia. Z uwag,! wiąże się też zagadnienie tempa pracy, szybkości, z jaką przebiegają

procesy umysłowe oraz szybkości reakcji ru-chowej. Dla uszkodzeń mózgu charakterysty-czne jest spowolnienie. Zwolnienie reakcji ru-chowej jest obserwowane bezpośrednio i może być związane z osłabieniem fizycznym i słabą koordynacją. Zwolnienie aktywności umysło­

wej uwidacznia się w przedłużonym czasie reakcji i w wydłużonym czasie wykonywania

zadań, przy braku specyficznej niedomogi ru-chowej [Lezak, 1983].

Do nowszych koncepcji należy teoria Schallice'a z 1988 r. [wg Frith, 1993, Van Zomeren, 1994]. Uczony ten przedstawił teo-retyczny model ludzkiego Z:'lchowania, w któ-rym cała aktywność myślowa oraz zewnętrzna

jest interpretowana w kategoriach wewnętrz­ nych schematów umysłowych. Określone

bo-dźce uruchamiają odpowiednie schematy, któ-re zapocz<:ltkowują dostosowaną do nich

czyn-ność. W początkowym stadium całego procesu musi działać sprawna selekcja (contention scheduling, czyli "uporządkowanie

sprzecz-ności"), która umożliwia uporządkowaną, sen-SOWO<l aktywność. Liczne mechanizmy spu-stowe mogą działać w tym samym czasie i

uruchamiać różne schematy umysłowe, co

prowadziłoby do dezorganizacji zachowań.

Mechanizm aktywnego selekcjonowania

nie-zbędny jest do stłumienia bodźców ubocz-nych. Jego optymalna skuteczność występuje

w zachowaniach rutynowych, w

okolicz-nościach dobrze znanych. Dla sytuacji niety-powych, nowych, uruchmniany jest inny me-chanizm adaptacyjny, zwany przez SchalIice'a

nadrzędnym systemem kontroli uwagi (Super-visory Attentional System, SAS). SAS nie

działa na zasadzie związków skojarzenio-wych, magazynowanych w pamięci długoter­

minowej Uak proces aktywnej selekcji), lecz opiera się na aktywnej strategii pamięci opera-cyjnej (working memOlY). Uważa się, że SAS nie może wybierać schematów w sposób

bez-pośredni, ale wpływa hmnująco na poziom ich wzbudzenia. SAS może zapobiegać persewe-racji zachowań, tłumić reakcje na bodźce ubo-czne oraz może prowokować reakcje w sytu-acjach nowych, w których nie są wyzwalane zachowania rutynowe.

Równolegle z badaniami neuropsycho-logicznymi podjęte zostały prace nad neuro-chemicznymi mechanizmami pamięci i uwagi.

Callaway i Band (1958), Warburton i Wesnes (1979), McCarthy i Donchin (1981) wykazali,

że w procesy poznawcze zaangażowane są

drogi cholinergiczne. Stymulacja choliner-giczna spowodowana nikotyną dawała wzrost

skuteczności procesów poznawczych, podczas gdy blokada cholinergiczna wywołana

atropi-ną i skopolaminą - spadek tej wydajności. Potwierdziło to hipotezę, że drogi choliner-giczne w mózgu determinują funkcje uwagi. Z

badań Emson i wsp. (1980) wynika, że układ

cholinergiczny w o.u.n. jest funkcjonalnie

po-łączony z neuronami VIP (vasoactive intesti-nal peptide) w korze mózgu. VIP może być

do krwiobiegu. Jak wynika z badań Roland'a (1981, 1982), poświęconych przepływowi re-gionalnemu w mózgu, wzrost przepływu ob-serwowano w okolicy związanej z kodowa-niem infonnacji w powiązaniu z procesami koncentracji uwagi. Drogi cholinergiczne w

połączeniu z neuronami VIP byłyby więc jej substratem anatomicznym.

Kolejnym punktem zwrotnym stała się in-fonnacja, że neurony korowe i podwzgórzowe

stanowią o dwóch podstawowych sposobach

włączania uwagi [Hubel, 1960, Sakakura, 1968, McCarley i wsp., 1983]. Pierwszy znich jest typowy dla stanu czujności i jest zgodny z przeniesieniem infonnacji zjednego neuronu do drugiego; drugi, typowy dla pewnych faz snu i śpiączki, nie pozwala na wierny przekaz infonnacji neuronalnej [Maffei i wsp., 1965].

Formalne badanie uwagi jest zwykle ogra-niczone do kilku prostych zadań. Trzeba jed-nak sobie zdawać sprawę, że żadne z nich nie daje miary czystego procesu uwagi, jak to się

teoretycznie zakłada. Najczęściej stosowane miary uwagi, to:

(1) powtarzanie cyfr wprost i wspak, np. zgod-nie z odpowiednim zadazgod-niem w skali inteli-gencji Wechslera,

(2) liczenie od 20 do l, recytowanie alfabetu, seryjne dodawanie trójek; stosowane w Skali Pamięci Wechslera jako pomiar kon-t:roli umysłowej,

(3) indeks uwagi/koncentracji ze Skali Pamięci

Wechslera, tzn. kombinacja pułapu powta-rzania cyfr, kontroli umysłowej i pułapu pamięci wzrokowej (powtarzanie sekwencji

block-tapping),

(4) testy wykreślania cyfr lub liter w szeregach, (5) test "A" - wskazywanie przez badanego

określonej litery w seriach wypowiadanych liter.

Wszystkie testy uwagi wymagają spostrze-gania wzrokowego lub słuchowego, niektóre z nich także liczenia. Uwaga pierwotna, mimo-wolna, bywa nie do odróżnienia od uwagi dowolnej, wtórnej. Nie do odróżnienia jest też

zakres uwagi oraz pojemność pamięci pier-wotnej, krótkotenninowej. Nonny dla tych

te-stów są bardzo niedoskonałe, nie uwzględniają

zwykle wieku badanych osób [LaRue, 1992]. Badania neuropsychologiczne poświęcone

analizie zaburzeń uwagi nie ograniczały się do chorych z organicznym uszkodzeniem o.u.n., lecz objęły także inne grupy chorych. Autorzy powrócili do spostrzeżeń Bleulera i Kraepeli-na, poczynionych na początku wieku, a doty-cZ'lcych zachowania chorych na schizofrenię.

Bleuler już w 1911 r. opisał brak kontroli poznawczej u tych pacjentów, ujmując to

na-stępująco: Są oni niezdolni do utrzymania bie-gu myśli w odpowiednich kanałach ... Wię­ kszość objawów schizofrenii, wg niego, moż­

na odnieść do braku połączeń między drogami

kojarzeń, które czynią związki pomiędzy myślami. Dowodem wagi, jaką Bleuler przy-. kładał do zaburzeń uwagi w schizofrenii, jest

umieszczenie zaburzeń kojarzenia wśród obja-wów osiowych [Bleuler, 1950].

Także Kraepelin uważał, że nieadekwatna kontrola chlgłości myśli w schizofrenii jest połączona z zaburzeniami uwagi. W 1913 r.

pisał:

'" to zachowanie jest bez wątpienia blisko

spokre~l'nione z zaburzeniami uwagi, które bardzo często są rozwinięte u naszych pacjen-tów. Bardzo często pacjenci tracą chęć i

zdol-ność, aby z własnej inic.Yatywy utrzymać

uwa-gę ufiksowaną w jakiejkoh1'iek jednostce cza-su.

Kraepelin rozróżniał Auffassung, lub

reje-strację infonnacji, którą uważał za generalnie

nietkniętą i Aufmerksamkeit -to jest

ukierun-kowaną, podtrzymywaną uwagę, która u pa-cjentów ze schizofrenią prawie zawsze jest

osłabiona [Kraepelin, 1919].

Badania procesów poznawczych w schizo-frenii datują się od początku wieku, kiedy to Kent i Rosanoff opublikowali pierwsze, zope-racjonalizowane narzędzie, a mianowicie Kent-Rosanoff Association Test [Kent i Rosa-noff, 1910]. Narzędzie to przeżyło swój rene-sans w latach pięćdziesi'ltych, a uzyskane przy jego pomocy wyniki posłużyły do sformuło­

wania przez Shakowa hipotez dotyczących

mechanizmów uogólniania (generalized set) i

schizofre-Uwaga - implikacje teoretyczne i kliniczne 109 niL Z badań empirycznych autora przy użyciu

testu skojarzeń (Kent-Rosanojj" Association

Test) wynika, że osoby chore na schizofrenię

różni'l się znacząco w przebiegu procesów po-znawczych od grup kontrolnych osób zdro-wych [Shakow, 1980]. W procesach poznaw-czych, jak wiadomo, zawsze zaangażowana

jest uwaga.

Systematyczne badania neuropsychologicz-ne procesów poznawczych w schizofrenii, przy użyciu standaryzowanych metod testo-wych, prowadzone S:'l na całym świecie głów­

nie od lat pięćdziesi:'ltych. Może najbardziej

popularną baterią testow'l jest Continous

Per-formance Test (CPT) stosowany zarówno w

USA, jak i w Europie do badania procesu uwagi oraz jej osłabienia, które - w niektórych badaniach - jest traktowane jako wskaźnik ge-netycznej podatności na schizofrenię w tzw. grupach ryzyka [Cornblatt i Kellp, 1994]. Ba-dania przy pomocy tej baterii prowadzi się

równolegle z badaniami typu SPECT i PET, co służy uwidocznieniu określonych struktur mózgu zaangażowanych w wykonywane za-dania.

W badaniach uwagi metodq CPT okazuje

się, że chorzy na schizofrenię zawsze

wykonu-ją te zadania gorzej niż ludzie zdrowi i wynik ten jest niezależny od czasu choroby. Co wię­

cej, obniżenie wyników dotyczy także osób z rozmaitych grup ryzyka, potencjalnie zagrożo­

nych chorobq [Rutschmann i wsp., 1977, Cornblatt i wsp., 1992, 1994]. Wyniki te

po-służyły do skonstruowania hipotetycznego modelu wzajemnej interakcji pomiędzy zabu-rzeniami uwagi, zabuzabu-rzeniami komunikacji, traktowanymi jako skutek zaburzeń uwagi a rozwojem schizofrenii [CombIatt, 1994]. W modelu tym potencjalni chorzy funkcjonowa-liby w obrębie dwóch biegunowych postaw: z jednej strony podtrzymywanie nie daj:'lcych satysfakcji, zaburzonych kontaktów z otocze-niem byłoby rodzajem mechanizmu

wyzwa-lającego chorobę, z drugiej strony - stres

wy-nikający z trudności interpersonalnych byłby

redukowany poprzez aktywne wycofywanie

się z interakcji (kontaktów) społecznych. To

aktywne wycofanie rozumiane jest tu jako ro-dzaj mechanizmu kontrolnego.

Przegląd literatury przedmiotu sugeruje, że

sztywny podział na psychozy pochodzenia "organicznego" i "funkcjonalnego" należy już

do przeszłości. Metody badań neuropsycho-logicznych zastosowane u chorych ze

schizo-frenią wykazują różnorodne deficyty funkcji poznawczych, które stanowią niewątpliwy ar-gument na rzecz patologicznej organizacji pra-cy mózgu u tych chorych. Pośród wielkiej

różnorodności uszkodzonych czynności po-znawczych stałe wydają się być zaburzenia procesów ogniskowania i trwałości uwagi. Wszechstronne badania tych trudności w róż­

nych, bm'dziej jednolitych grupach chorych,

mogą przyczynić się do lepszego zrozumienia

trudności przystosowawczych pacjentów i problemów związanych z ich wadliwym komunikowaniem się z otoczeniem.

PIŚMIENNICTWO

1. Bilikiewicz T.: Psychiatria klinicma. PZWL, WarS7Ą1wa 1979, 155-157.

2. l3lculcr B.: Dl'mcntia Praecox ofthe group

ofschizo-Jlhrenia~. (1911). Translatcd by Zinkin Y., Int. Univ. Press, New York 1950.

3. BlulII R.H.: Alpha-rllytłml responsiveness innorma1, schi wJlhrcnic :md braill dmllaged peroons. Sciences 1957,126,749-750.

4. Buchsbaulll M.S. i wSJl.: Frontostriatal disorder of

ccn~bralllletabolislll inncver-medicatcd schizophren-ics. Arch. Gcn. Psychiatry 1992, 49, 935-942. 5. Buchsbaulll M.S. i wSJl.: Glucose metabolic rate in

nonnals m][l schizophrenics during the Continuous Pcrformmlcc Test assessed by positron emission to-Illography. Br. J. Psychially 1990,156,216-227. 6. Combialt B.A. i wsp.: Childhood neurocognitive

pfl'(lictors of adolesccnt mld aduIt psychopathology (abstnlCt). Bio!. Psychia!Iy 1992,31, 192A. 7. Combl.rtt B.A., Kcllp J.G.: Impaired altention,

genet-ics mld thc palhophysiology or schiwphrenia. Schiz. Buli. 1994, 20, 1,31-46.

8. Craik F.l.M., Levy A.A.: llle concept of primmy lllclllory. W: Estcs W.K. (red.): Hmldbook of learn-ing mld coguitivc processes. LEA Pub!. HilI~ale

1976,4,3, 133-176.

9. David A.S., Cuttillg J.C.: lllC neuropsychology of schizophn'nia. LEA LTD, Hove (UK) 1994. 10. Frith Ch.: 11lC coglńtivc ncuropsychology of

schizo-phrcni:L LBA LTD, HilI~lalc (USA) 1993.

11. Grren M.F., Nuechtcrlcin K.H.: Mcchmlisms of bacl.-ward lllasking in schizophrClńa W: David A.S.,

Cutting J.C. (reu.): Th~ neuropsychology of schizo-phrenia LEA Publ., lIove (UK) 1994,79-95. 12. Huool D.H.: Single unit activity in hiteml gcnieul:ll:e

body and optic tn\L.t of ulU"cstraincd cals. J. Phy si ol. 1960, 150,91-104.

13. Kcnt G.I-I., ROSrulOff AJ.: A sludy of associalion in illsrulity. Am. J. Ins. 1910,67,1-2.

14. KraepeIin E.: Demcntia Praecox :U1d pru"aphrenia (1913). Trrulslaled by Bru-clay R.M. Edinburgh, E. and S. Livingstone 1919.

15. LaRuc A.: Aging lUld ncuropsychologic:1l assess-ment. Plenum Press, New York 1983.

16. Lezllk M.D.: Neurops)'chological assessmcnt. Ox-ford Univ. Prcss, New York 1983.

17. Maffei L., MOlUZ71 G., Rizzol:~ti G.: Influence of siL'Cp :Uld wakefulllcss on thc rcsponse of laleral gcniculate unit s to sillewave photic stillluh~ion. Arch. It:u. Biol. 1965, 103,596-608.

18. McCarley R.W., fknoil O., Bru-IionuLwo G.: Latcr:U geniculatc nuclclIs unitaly dischru"gc in sleep am! waking: stl~C- ,Uld r;ll:c-sJlccilic aspccts. J. Ncuro-physiol. 198:~, 50, 798-8 l 8.

19. McM:uthy G., Dondlin E.: A mctric for thoughl: a cOlllp<uison of 1'300 l;~cncy alld reaction lilllC. Sci-ence 1981,21 1,77-80.

20. MOlUZzi G., MagoUlI II. W.: Brain-slcm retiL'Ul<lr for-mation ruul activalion of EEG. EEG Clin. Ncuro-physiol. 1949, l, 455-473.

21. Noyes A.P., Kolb L.C.: Nowoczesna psychialria kliniczna. PZWL, Wm"szawa 1969,97.

22. Nuechlerlcin K.I-l., Dawson M.E.: Vulner:dJility and stmss faclors in lhe dcvclopmenlal course of schizo-phrenic disorders. Schiz Buli. 1984, 10,2, 158-159.

23. O'Donnell J.P. i wsp.: Construct validity of Ileurop-sydlOlogicaltests of conceplulll and attentiollal alJili-tics. J. CIiIL Psychol. 1994,50,4,596-600. 24. Rol:Uld P.E.: Somalolopicalturing ofpostcentra1 gyrus

duling foca1 allenlioll in man. A regional cerebrai blood now sludy. J. Ncurophysiol. 1981,46,744-754. 25. Sakakura l-I.: Spontaneous and evoked unitary

activi-tics of cat lrul)ral gcniculate ncurons in sleep and wakcfulncss. Jap. 1. l'hysiol. 1968, 18,23-42. 26. Shakow D.: The Worl'Cstcr State Hospital researdl

on schizoJlhrcnic (1927-1946). 1. Abn. Psychol. MOllogr. 1972, 80/11,67-110.

27. Shakow D.: Kcnt-Rosanoff Associalion Test and its illlplications for segmellt:u set theory. Schiz Bull. 1980, 6, 4, 676-685.

28. Sharfclter Ch.: Gencr:~ Psychopathology. Canlb. Univ. I'rcss, Cambridge 1980, 100-103.

29. Umilta C.: Orienting of allcntioll. W: Handbook of Neurops)'chology. Vol. I. Elscvier, Amsterdllill, New York, Oxford 1988,175-193.

30. Van ZOlllcrclI A.I1., Brouwer W.l-I.: Clinica1 neurop-sychology of attrntion. Oxford Univ. Prcss, New York, Oxford 1994.

31. Vellables P.ll., Wing J.K.: Level of arousal llild the subclassilication of scllizophrcnia. Ardl. Gen. Psy-chiutly 1962,7, 114-119.

32. Wm-t-lluton D.M.: DlUgS and the processing of illfor-mation. W: Stahl S.D., Ivcrsen S.D., Goodman E.C. (red.): Cognitivc ncurochcmistry. Oxford Univ. Press 1987, )] 1-134.

33. Wm-L1\.l1toll D.M., Wesncs K.: TIle role of

e1cctrocor-til~Ji m·ous:Ji in the smoking habit. W: Remond A., Izm·ol C. (red.): Electrophysiological cffects of nico-line. Elscvier, Amstcrdam 1979, 183-200.

Ac/res: Mgr Amia WrOJlska, l Klinika Psychiatryczna lPiN, A/. Sobieskiego 1/9,02-957 Warszawa