Poznañ
Przyk³ady karier akademickich kobiet
na Uniwersytecie Poznañskim w okresie miêdzywojennym
W
odradzaj¹cym siê po pierwszej wojnie œwiatowej pañstwie polskim istnia³y jedy-nie trzy uniwersytety — najstarszy Jagielloñski w Krakowie, Jana Kazimierza we Lwowie i Warszawski. Wieloletnie starania Wielkopolan o utworzenie polskiego uniwer-sytetu w Poznaniu zosta³y ukoronowane powo³aniem w styczniu 1919 roku wielokierun-kowego Wydzia³u Filozoficznego, który sta³ siê zacz¹tkiem Wszechnicy Piastowskiej1. Na swoim posiedzeniu w czerwcu 1920 roku Senat uczelni zmieni³ nazwê na Uniwersy-tet Poznañski2.Z grona wyk³adowców Wydzia³u Filozoficznego wy³oniono pierwszego rektora uczelni – profesora Heliodora Œwiêcickiego. Po inauguracji roku akademickiego 7 maja 1919 roku utworzono kolejno Wydzia³ Prawno-Ekonomiczny, Rolniczo-Leœny i Lekarski (ze Studium Wychowania Fizycznego). W 1925 roku Wydzia³ Filozoficzny zosta³ podzielony na Wydzia³ Humanistyczny i Matematyczno-Przyrodniczy3.
Na Wydzia³ Filozoficzny (sk³adaj¹cy siê z sekcji humanistycznej i matematyczno-przy-rodniczej z Oddzia³em Farmaceutycznym) przyjêto w roku 1919 – 481 s³uchaczy4, wœród nich by³o ponad 50 studentek5. Liczby studentów i studentek z pierwszych lat istnienia Uni-wersytetu Poznañskiego trzeba traktowaæ jedynie orientacyjnie, poniewa¿ podczas II wojny œwiatowej zaginê³o lub sp³onê³o wiele dokumentów dotycz¹cych funkcjonowania uczelni. W publikowanych w okresie miêdzywojennym Sk³adach osobowych UP, Spisach wyk³adów
i Kronikach UP a¿ do 1934 r. podawano niepe³ne dane wynikaj¹ce z rozbie¿nego liczenia
studentów przez dziekanaty i kwesturê. Krzysztof Krassowski zweryfikowa³ je na podstawie zachowanych sprawozdañ dziekañskich, kartotek i kart wpisowych studentów6.
Wed³ug Sk³adu Uniwersytetu za semestr letni 1920 roku studiowa³o 1397 mê¿czyzn i 417 kobiet7, gdy tymczasem z badañ Krasowskiego wynika, ¿e w tym czasie na samym Wydziale Prawno-Ekonomicznym studiowa³o 1439 osób (106 kobiet i 1333 mê¿czyzn)8. Zawodnym
1B. Miœkiewicz, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza 1919–1989, Poznañ 1989, s. 11–14. 2
A. Czubiñski, Utworzenie Uniwersytetu Poznañskiego i jego rozwój do 1922 roku, w: Alma Mater
Posnanien-sis: W 80. rocznicê utworzenia Uniwersytetu w Poznaniu, Poznañ 1999, s. 128, 130. 3
B. Miœkiewicz, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza 1919–1989…, s. 16.
4A. Czubiñski, Dzieje Uniwersytetu Poznañskiego w latach 1918–1939, w: Dzieje Uniwersytetu im. A. Mickie-wicza 1919–1969, red. Z. Grot, Poznañ 1972, s. 92.
5
Akta Wydzia³u Humanistycznego Uniwersytetu Poznañskiego. Kandydaci na studia, studenci, którzy przerwali naukê i absolwenci (1919–39), Archiwum UAM, sygn. 103 B.
6
K. Krasowski, Wydzia³ Prawno-Ekonomiczny Uniwersytetu Poznañskiego w latach 1919–1939: Studium
histo-rycznoprawne, Poznañ 2006, s. 241.
7Statystyka s³uchaczy Uniwersytetu za semestr letni 1920, w: Sk³ad Uniwersytetu w roku akademickim 1919/1920, Poznañ 1920, s. 35.
i niekompletnym Ÿród³em wskazuj¹cym liczbê studentek i studentów tego Wydzia³u okaza³ siê w œwietle tych badañ równie¿ Wykaz zdawczo-odbiorczy akt studenckich Wydzia³u
Praw-no-Ekonomicznego9.
Zapewne specyfika studiów na Wydziale Rolniczo-Leœnym sprawi³a, i¿ na leœnictwie w roku akademickim 1919/20 na 121 osób nie podjê³a studiów ani jedna kobieta, a na rolnic-two zapisa³o siê 6 studentek na 33 osoby10. Na Wydziale Lekarskim w roku akademickim 1921/22 studiowa³o na wszystkich latach studiów 227 mê¿czyzn i 51 kobiet11.
W pierwszych latach istnienia Uniwersytetu Poznañskiego na wszystkich Wydzia³ach ko-biety stanowi³y zdecydowan¹ mniejszoœæ. Sytuacja ta zmieni³a siê w ostatnich latach przed wybuchem II wojny œwiatowej. Liczba studentek na Wydziale Humanistycznym w latach 1936/37 i 1937/38 przekroczy³a liczbê studiuj¹cych mê¿czyzn (427 na 345 i 387 na 324), na Wydziale Lekarskim osi¹ga³a coraz wiêksz¹ liczbê ogó³u studiuj¹cych (233 na 747 i 228 na 688 mê¿czyzn), tak¿e na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym liczba studiuj¹cych kobiet zbli¿a³a siê do liczby mê¿czyzn (265 na 388 i 238 na 333), gdy na Wydziale Prawno-Eko-nomicznym wynosi³a zaledwie powy¿ej 200 (na 1505 i 1374 mê¿czyzn) – tabela na koñcu tekstu.
Obecnoœæ studentek, a nawet szczególn¹ rolê, jak¹ powinny odegraæ w ¿yciu uniwersyte-tu, zauwa¿y³ podczas inauguracji roku akademickiego 1924/25 w swoim przemówieniu rek-tor prof. Stanis³aw Dobrzycki12:
Ze szczególnym apelem w tej sprawie chcia³bym siê zwróciæ do m³odzie¿y ¿eñskiej, do studentek. Mo¿e to jest pewnym novum w tradycyjnych przemówieniach rektorskich: ale ¿ycie samo dawno ju¿ rozwi¹za³o definitywnie kwestiê studium kobiecego w uniwersyte-tach i udzia³ kobiet w ¿yciu uniwersyteckim jest czynnikiem, który w tych stosunkach ma ju¿ wielkie znaczenie. Otó¿ w tej kulturze prawdziwego idealizmu wœród m³odzie¿y uniwersyteckiej element kobiecy mo¿e i powinien odegraæ pierwszorzêdn¹ rolê. Wiadomo, jak dobroczynny, jak uszlachetniaj¹cy wp³yw na swe otoczenie wywiera kobieta rozum-na i szlachetrozum-na. Niechaj¿e ten wp³yw objawi siê i rozum-na rozum-naszym terenie uniwersyteckim, niechaj¿e ten idealizm promieniuje od m³odzie¿y ¿eñskiej, œwiadomej tego, jak wiele do-brego mo¿e zdzia³aæ w otoczeniu uniwersyteckim, studenckim13.
Rektor Uniwersytetu Warszawskiego, prof. Franciszek Krzyszta³owicz, nie by³ tak ¿yczli-wie usposobiony wobec studentek i rok póŸniej w swoim przemó¿yczli-wieniu inauguracyjnym po-wiedzia³: Pragnê siê chwilê zatrzymaæ na tym fakcie wzmagaj¹cej siê frekwencji kobiet na
uniwersytecie, co mo¿na rozpatrywaæ z rozmaitych stron. W ka¿dym razie objaw ten nie zdaje
9
Archiwum UAM, sygn. 1, 2, 3. Z wykazu tego wynika, ¿e na Wydziale Prawno-Ekonomicznym w 1919 roku podjê³o studia jedynie 6 studentek spoœród 28 osób, w 1920 tylko 3 na 29 studentów, a w roku akademickim 1920/21 16 kobiet wœród 169 studiuj¹cych. Na dane te powo³a³am siê w artykule: D. Mazurczak, Kobiety na Uniwersytecie
Poz-nañskim w okresie miêdzywojennym, w: Alma Mater Posnaniensis: W 80 rocznicê utworzenia Uniwersytetu w Pozna-niu, red. P. Hauser, T. Jasiñski, J. Topolski, Poznañ 1999, s. 155–156.
10
Wydzia³ Rolniczo-Leœny Uniwersytetu Poznañskiego. Sprawozdanie za pierwsze 15 lat istnienia 1919/1920 –1933/1934, Poznañ 1934, s, 456.
11A. Czubiñski, Dzieje Uniwersytetu Poznañskiego..., s. 118–119. 12
Rektor S. Dobrzycki z wielkim zaanga¿owaniem zajmowa³ siê sprawami studentów, co znajdowa³o ich uznanie: B. Walczak, Stanis³aw Dobrzycki (1 IX 1924–31 VIII 1925), w: Poczet Rektorów Almae Matris
Posna-niensis, Poznañ 2004, s. 43–44; A. Dobrzycka, Rodzina Dobrzyckich, „Kronika Miasta Poznania” 1998, nr 2,
s. 228–231.
13Kronika Uniwersytetu Poznañskiego za rok szkolny 1923/24 za rektoratu prof. dr. Zygmunta Lisowskiego i otwarcie roku szkolnego 1924/25 przez nowego Rektora prof. dr. Stanis³awa Dobrzyckiego w dniu 12 paŸdziernika 1924 roku, Poznañ 1925, s. 27.
siê byæ zdrowym, bo jest to d¹¿noœæ kobiet do pracy najczêœciej nieproduktywnej z du¿ym nak³adem pracy i wysi³ków w kierunku umys³owym i ekonomicznym14.
Wœród otrzymuj¹cych dyplom ukoñczenia studiów kobiety stanowi³y zdecydowan¹ mniej-szoœæ. Do koñca roku akademickiego 1922/23 dyplom nauk prawnych otrzyma³o 11 studen-tek na 148 osób, 2 kobiety na 80 studentów otrzyma³y dyplomy nauk ekonomicznych. Spoœród 60 osób 17 kobiet z³o¿y³o w tym samym czasie egzamin na nauczycieli szkó³ œrednich i tylko jedna na 25 osób egzamin dyplomowy z rolnictwa15. W roku akademickim 1936/37 dy-plom magistra nauk prawnych uzyska³o 9 studentek na 125 absolwentów16i odpowiednio 17 na 110 otrzyma³o dyplom lekarza, a dyplom magistra filozofii 88 kobiet i 56 mê¿czyzn17.
Stopieñ doktora uzyskiwa³o niewiele kobiet, np. od roku akademickiego 1920/21 do roku 1936/37 (w³¹cznie) na Wydziale Prawno-Ekonomicznym pracê doktorsk¹ obroni³a 1 kobieta na 52 osoby, na Wydziale Humanistycznym 35 kobiet na 147 osób i na Wydziale Rolni-czo-Leœnym 1 kobieta spoœród 57 osób18. Jeden z pierwszych dyplomów doktora filozofii Uniwersytetu Poznañskiego otrzyma³a Jadwiga Klawe w 1920 roku19. Pierwszy doktorat
ho-noris causa Senat UP przyzna³ 15 grudnia 1922 r. Marii Sk³odowskiej-Curie20.
W okresie miêdzywojennym podjê³a pracê na polskich uczelniach pierwsza generacja ab-solwentek studiów wy¿szych, poniewa¿ dopiero od 1897 roku m³ode kobiety mog³y podj¹æ studia na Uniwersytecie Jagielloñskim w Krakowie i Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, a od 1915 roku na Uniwersytecie Warszawskim. Uzyskiwanie przez kobietê stopnia doktora by³o w Polsce niepodleg³ej ju¿ doœæ oczywiste, habilitacja jednak by³a w okresie miê-dzywojennym osi¹gniêciem niezbyt czêstym. Uzyskanie statusu samodzielnego pracownika na Uniwersytecie Poznañskim by³o bardzo rzadkim osi¹gniêciem wœród kobiet.
Pierwsze kobiety zatrudnione na uczelni poznañskiej, Ludwika Dobrzyñska-Rybicka i Michalina Stefanowska, wywodzi³y siê z pierwszego pokolenia polskich studentek i absol-wentek odbywaj¹cych studia w Szwajcarii21. Helena Gajewska, Anna Gruszecka i Mie-czys³awa Ruxerówna nale¿a³y do grona pierwszych studentek Uniwersytetu Jagielloñskiego (dwie ostatnie to równie¿ jedne z pierwszych asystentek tej uczelni). Helena Gajewska i Lu-dwika Dobrzyñska-Rybicka by³y pierwszymi kobietami habilitowanymi w 1919 r. na UJ, a równoczeœnie pierwszymi, które otrzyma³y docentury w Polsce22.
Ludwika Dobrzyñska-Rybicka jeszcze przed habilitacj¹ zosta³a zatrudniona na Uniwersy-tecie Poznañskim w maju 1919 r. w charakterze docenta prywatnego z zastrze¿eniem, ¿e jeœli w ci¹gu dwóch lat nie habilituje siê, utraci prawo wyk³adania. Wymóg ten dotyczy³ nie tylko
14J. Halbersztadt, Kobiety w murach Uniwersytetu Warszawskiego 1915–1939, w: Kobieta i kultura. Kobiety wœród twórców kultury intelektualnej i artystycznej w dobie rozbiorów i w niepodleg³ym pañstwie polskim, red.
A. ¯arnowska, A. Szwarc, Warszawa 1996, s. 111.
15Uniwersytet Poznañski w pierwszych latach swego istnienia za rektoratu Heljodora Œwiêcickiego (1919–1923): ksiêga pami¹tkowa, red. A. Wrzosek, Poznañ 1924, s. 665–675.
16Z obliczeñ K. Krasowskiego wynika, ¿e w roku akademickim 1936/37 prawo ukoñczy³y 233 osoby (w tym
24 kobiet). Por.: K. Krasowski, Wydzia³ Prawno-Ekonomiczny…, s. 362–364.
17Kronika Uniwersytetu Poznañskiego za rok szkolny 1936/37, Poznañ 1938, s. 22–24. 18Uniwersytet w pierwszych latach…, s. 672.
19
Kopia dyplomu: Archiwum UAM, sygn. 103b/1185.
20Uniwersytet Poznañski w pierwszych latach swego istnienia…, s. 216. 21
D. Mazurczak, D¹¿enia kobiet polskich do wy¿szego wykszta³cenia na prze³omie XIX i XX w., w: Humanistyka
i p³eæ. Studia kobiece z psychologii, filozofii i historii, red. J. Miluska, E. Pakszys, Poznañ 1995, s. 179–192. 22U. Perkowska, Ukszta³towanie siê zespo³u naukowego w Uniwersytecie Jagielloñskim (1860–1920), Wroc³aw
1975, s. 55; J. Suchmiel, Udzia³ kobiet w nauce do 1939 roku w Uniwersytecie Jagielloñskim, Czêstochowa 1994, s. 104–108.
jej, ale wszystkich docentów niehabilitowanych, zwanych równie¿ kontraktowymi23. Waru-nek ten spe³ni³a, uzyskuj¹c w 1920 r. veniam legendi na UJ na podstawie pracy pt. System
etyczny Hugona Ko³³¹taja na podstawie Ÿróde³ rêkopiœmiennych. Poza wyk³adami z filozofii
i socjologii na uniwersytecie Dobrzyñska-Rybicka prowadzi³a równie¿ zajêcia w ramach sys-temu powszechnych wyk³adów uniwersyteckich, zwanego Uniwersytetem Ludowym. W okre-sie miêdzywojennym nie istnia³ na Uniwersytecie Poznañskim status docenta etatowego, wiêc wielu doktorów habilitowanych poza wyk³adami na tej uczelni podejmowa³o inn¹ pracê zarobkow¹. Dobrzyñska-Rybicka pracowa³a w bibliotece Poznañskiego Towarzystwa Przy-jació³ Nauk24– od 1919 r. a¿ do przejœcia na emeryturê w 1937 roku.
Jej dorobek naukowy obejmowa³ szereg prac z filozofii, socjologii, nauki obywatelstwa, psychologii, bibliografii oraz publikacje popularnonaukowe. W uznaniu jej osi¹gniêæ nauko-wych i dydaktycznych Rada Wydzia³u Humanistycznego UP wyst¹pi³a z wnioskiem do Mini-sterstwa Wyznañ Religijnych i Oœwiecenia Publicznego o przyznanie jej godnoœci profesora tytularnego, co nast¹pi³o 12 maja 1931 r. Mimo ¿e Dobrzyñska-Rybicka osi¹gnê³a wiek eme-rytalny w 1934 r., Rada Wydzia³u Humanistycznego jednomyœlnie uchwali³a wniosek do MWRiOP o przed³u¿enie jej prawa wyk³adania. Prowadzi³a zajêcia na UP do wybuchu II wojny œwiatowej. Zatrudniona by³a na UP tak¿e po wojnie – do 1948 roku25.
W roku 1923 Wydzia³owi Filozoficznemu uda³o siê pozyskaæ dr Mieczys³awê Ruxe-równê, asystentkê archeologii klasycznej na UJ, która ju¿ w roku poprzednim prowadzi³a w Poznaniu wyk³ady zlecone. Powierzono jej stanowisko zastêpcy profesora i kierowniczki seminarium archeologii klasycznej26. Zajmowa³a je a¿ do wybuchu wojny w 1939 r. W maju 1937 r. habilitowa³a siê na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagielloñskiego na podstawie pracy Historia naszyjnika greckiego. W czerwcu 1939 roku Senat UP uchwali³ jej nominacjê na profesora nadzwyczajnego, otrzyma³a j¹ dopiero po zakoñczeniu II wojny œwiatowej. Ruxerówna wspó³pracowa³a z Komisj¹ Historii Sztuki PAU, by³a te¿ cz³onkiem PTPN.
Bo¿ena Stelmachowska rozpoczê³a studia na UP zaraz po jego powo³aniu w 1919 roku. Studiowa³a etnologiê ogóln¹ i etnografiê polsk¹ pod kierownictwem profesorów Jana Sta-nis³awa Bystronia i Józefa Kostrzewskiego. W latach 1920–1926 by³a asystentk¹ i bibliote-kark¹ w Katedrze Etnologii, w roku 1925 obroni³a pracê doktorsk¹ z prehistorii polskiej. Od 1926 r. wspó³pracowa³a z Instytutem Zachodnio-S³owiañskim, natomiast od 1934 r. do wybu-chu wojny kierowa³a Muzeum Miejskim. Za namow¹ prof. Stanis³awa Poniatowskiego i Jana S. Bystronia habilitowa³a siê w maju 1939 r. na Uniwersytecie Warszawskim na podstawie ca³ego dorobku naukowego. Recenzentk¹ by³a Cezaria Baudoin de Courtenay Ehrenkreutz-Jê-drzejewiczowa.
Z Uniwersytetem Poznañskim zwi¹za³a siê za spraw¹ swej habilitacji Helena Polacz-kówna ze Lwowa. W latach 1905–1909 jako jedna z pierwszych kobiet studiowa³a na Wy-dziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego. Studia zakoñczy³a doktoratem z historii dyplomacji. W latach 1922–1923 studiowa³a dyplomatykê i heraldykê w Pary¿u27. Mimo
sta-23A. Czubiñski, Dzieje Uniwersytetu..., s. 82, 86.
24Po powstaniu Uniwersytetu Poznañskiego zbiory PTPN zosta³y formalnie w³¹czone do Biblioteki
Uniwersy-teckiej, st¹d informacje okreœlaj¹ce j¹ jako pracownicê tej biblioteki. A. Czubiñski, Dzieje Uniwersytetu..., s. 131. Szerzej o jej pracy w bibliotece PTPN: S³ownik bibliotekarzy wielkopolskich 1918–2000, red. F. £ozowski, s. 47–48.
25Archiwum UAM, sygn. 152/7.
26Uniwersytet Poznañski w pierwszych latach..., s. 503–504, Archiwum UAM, sygn. 153/123. 27
PSB, t. XXVII, 1983, s. 267–269; Kronika Uniwersytetu za lata szkolne 1929/30 i 1930/31, Poznañ 1932, s. 174–175.
rañ prowadzonych od 1926 r. nie zosta³a dopuszczona do habilitacji na Uniwersytecie Lwow-skim. Rzecz ca³¹ opisa³ Oskar Balzer w liœcie z 1929 r. do jednego ze swych poznañskich kolegów:
[...] pna P. wnios³a w³aœnie podanie habilitacyjne do Wydz. humanistycznego Uniw.
lwowskiego; by³y ju¿ wtedy jednak znaki, i¿ sprawa ta napotkaæ tu mo¿e na ró¿ne prze-szkody, i to w³aœnie by³o powodem, ¿e poruszy³em j¹ ju¿ wtedy wobec P. Kolegi [...] Mimo wyraŸny przepis ustawowy, ¿e podanie habilitacyjne winno byæ za³atwione w ci¹gu 6 miesiêcy, przysz³o p. P-ej czekaæ na sam¹ ocenê Komisyi fachowej [...] przez oko³o 2 lata. Widocznie nawet Komisji nie spieszy³o siê z t¹ spraw¹; ostatecznie jednak wnio-sek jej, [...] skoro móg³ siê oprzeæ tylko na samych przed³o¿onych pracach, wypad³ po-myœlnie. Zdawa³oby siê, ¿e wobec tego samo dopuszczenie do habilitacji przez Wydz. humanist. jest ju¿ tylko kwesti¹ formaln¹, skoro by³a pomyœlna opinia komisji fachowej
[...] Aliœci sta³a siê rzecz nieoczekiwana. Po kilkumiesiêcznej dalszej zw³oce Wydz.
huma-nistyczny wiêkszoœci¹ (nieznaczn¹) g³osów uchwali³ odmówiæ proœbie p. P-y o dopuszcze-nie do habilitacji. Oczywiœcie dopuszcze-nie mog³o siê to staæ z powodów rzeczowo-naukowych, wesz³y tu w grê inne pobudki, z którymi nie kryli siê niektórzy cz³onkowie – nastroje anty feministyczne na tym polu28.
W Poznaniu powy¿sze wzglêdy nie mia³y znaczenia. Dotychczasowy dorobek Polacz-kówny uznano za wystarczaj¹cy i 3 grudnia 1929 r. dopuszczono j¹ do kolokwium habilita-cyjnego. W sk³ad komisji ds. habilitacji wchodzili znakomici historycy – profesorowie: Bronis³aw Dembiñski, Kazimierz Tymieniecki, Adam Ska³kowski i Kazimierz Chodynicki.
Od roku 1930 prowadzi³a Polaczkówna zajêcia z heraldyki i genealogii jako docent w za-kresie nauk pomocniczych. W tym celu przyje¿d¿a³a ze Lwowa co roku, bior¹c urlop z miej-sca pracy (Archiwum Ziemskie, póŸniej Archiwum Pañstwowe we Lwowie). Nale¿a³a do towarzystw heraldycznych w Polsce, Austrii, Szwajcarii i Francji, od 1927 r. by³a cz³onkiem Komisji Historycznej Polskiej Akademii Umiejêtnoœci, a od roku 1934 tak¿e Komitetu Re-dakcyjnego Polskiego S³ownika Biograficznego29.
Najliczniejsze przyk³ady osi¹gniêcia statusu samodzielnego pracownika naukowego przez kobiety na Uniwersytecie Poznañskim zwi¹zane by³y z Wydzia³em Lekarskim, który powsta³ w 1920 roku. Wspomniana ju¿ Helena Gajewska, pierwsza kobieta habilitowana w Polsce, uzyska³a 22 wrzeœnia 1920 r. nominacjê na stanowisko profesora zwyczajnego histologii. By³a organizatork¹ i kierownikiem Zak³adu Histologii w latach 1920–1922. Ze wzglêdu na stan zdrowia zosta³a emerytowana w 1923 roku. Po kilkuletniej kuracji podjê³a pracê na Uni-wersytecie Jagielloñskim, gdzie wyk³ada³a histologiê porównawcz¹ do 1951 roku (z przerw¹ wojenn¹)30.
Pierwsz¹ kobiet¹ habilitowan¹ w Poznaniu by³a Michalina Stefanowska, jedna z pierw-szych polskich studentek w Genewie i Pary¿u. Kolokwium habilitacyjne odby³o siê 6 stycznia 1922 r., po czym Stefanowska zosta³a zatrudniona jako asystentka w Zak³adzie Antropologii. W nastêpnym roku otrzyma³a tytu³ profesora nadzwyczajnego fizjologii i objê³a stanowisko adiunkta w Zak³adzie Fizjologii. Wiele prac Stefanowskiej wyda³a Akademia Nauk w Pary¿u.
28Adresata nie uda³o siê ustaliæ; najbardziej prawdopodobnym wydaje siê prof. Kazimierz Tymieniecki, który
re-ferowa³ sprawê Polaczkówny na posiedzeniu komisji ds. habilitacji. Archiwum UAM, sygn. 148/43.
29PSB, t. XXVII, s. 267–269; Kronika Uniwersytetu Poznañskiego za lata szkolne 1929/30..., s. 174–175. 30Uniwersytet Poznañski w pierwszych latach..., s. 284–285, 684; Wydzia³ Lekarski i Oddzia³ Farmaceutyczny Uniwersytetu Poznañskiego 1919–1939. Bibliografia publikacji. Materia³y biograficzne, red. K. Karwowska, A.
W 1939 r. UP wyst¹pi³ z wnioskiem o przyznanie jej tytu³u profesora honorowego, ale wy-buch wojny uniemo¿liwi³ to przedsiêwziêcie31.
Anna Gruszecka równie¿ nale¿a³a do pierwszych kobiet zatrudnionych na Wydziale Le-karskim. Studiowa³a w latach 1907–1916 na uniwersytetach w Zurychu i Wiedniu, praktykê zdoby³a w klinikach uniwersyteckich w Lipsku, Monachium i Wiedniu. W styczniu 1922 r. podjê³a pracê jako starszy asystent w Klinice Neurologiczno-Psychiatrycznej na Wydziale Lekarskim UP. Jej kolokwium habilitacyjne z psychiatrii i neurologii odby³o siê w maju 1926 roku, po czym objê³a stanowisko adiunkta32.
Poprzez habilitacjê zwi¹za³a siê z Uniwersytetem Poznañskim Eugenia Sto³yhwowa. Stu-dia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UW ukoñczy³a w 1925 r., uzyskuj¹c doktorat z anatomii porównawczej. W latach 1921–1934 pracowa³a w Instytucie Nauk Antropologicz-nych Warszawskiego Towarzystwa Naukowego. Po habilitacji z antropologii w 1934 r. tylko przez rok wyk³ada³a na UP. Potem przenios³a siê do Zak³adu Antropologii Uniwersytetu Jagielloñskiego33.
Najwiêksze osi¹gniêcia na Wydziale Lekarskim UP odnios³a Eugenia Piasecka-Zeylandowa. Studia rozpoczêta w 1917 r. na UJ. W latach 1919–1921 studiowa³a chemiê na UP, a od 1922 r. kontynuowa³a studia medyczne, które ukoñczy³a w 1924 r. ze stopniem doktora wszech nauk le-karskich. Pocz¹tkowo pracowa³a jako asystentka w katedrze Chemii Fizycznej, a od 1925 r. w Zak³adzie Mikrobiologii Lekarskiej UP, gdzie specjalizowa³a siê w bakteriologii gruŸlicy. W 1926 r. zawar³a ma³¿eñstwo z wybitnym pediatr¹ Januszem Zeylandem, z którym wspó³praco-wa³a naukowo. Zeyland rozpocz¹³ w 1928 r. akcjê szczepieñ przeciwgruŸliczych poznañskich dzieci. Jego ¿ona zajê³a siê produkcj¹ i sprawdzaniem szczepionki. Dziêki Zeylandom powsta³ w Poznaniu w 1929 r. najlepiej zorganizowany w Polsce Oœrodek Szczepieñ BCG; oboje praco-wali w nim bezp³atnie. W 1937 r. Zeylandowa habilitowa³a siê z mikrobiologii lekarskiej na Uni-wersytecie Warszawskim. W okresie miêdzywojennym uwa¿ana by³a za najwybitniejszego znawcê bakteriologii gruŸlicy w Polsce. Razem z mê¿em zosta³a odznaczona w 1930 r. przez Akademiê Medyczn¹ w Pary¿u nagrod¹ im. Pennetiera, a w 1931 r. srebrnym medalem UP34.
Na Wydziale Rolniczo-Leœnym UP tylko jedna z zatrudnionych kobiet osi¹gnê³a status samodzielnego pracownika naukowego. W grudniu 1936 r. odby³a siê na tym wydziale habili-tacja Jadwigi Marszewskiej-Ziemiêckiej z mikrobiologii gleby. Ziemiêcka ukoñczy³a studia na UP w 1921 r., uzyskuj¹c stopieñ doktora biologii. W latach 1921–1925 pracowa³a jako starsza asystentka, a póŸniej adiunkt w Zak³adzie Chemii Rolnej w SGGW w Warszawie. Od 1925 roku studiowa³a przez 3 lata w Instytucie Pasteura w Pary¿u, nastêpnie pracowa³a do 1931 r. w Zak³adzie Gleboznawstwa UP. Jej metoda œledzenia metabiozy drobnoustrojów w glebie by³a powszechnie stosowana w okresie miêdzywojennym na ca³ym œwiecie35.
31Uniwersytet Poznañski w pierwszych latach..., s. 306–310; Wydzia³ Lekarski i Oddzia³ Farmaceutyczny Uni-wersytetu Poznañskiego..., s. 115 i n.
32Kronika Uniwersytetu Poznañskiego za rok szkolny 1925/26, Poznañ 1926, s. 77; Wydzia³ Lekarski i Oddzia³ farmaceutyczny..., s. 115 i n.
33Kronika Uniwersytetu Poznañskiego za rok szkolny 1933/34, s. 289–291; Wydzia³ Lekarski i Oddzia³ Farma-ceutyczny..., s. 118; Archiwum Akademii Medycznej, t, 1/148, Poznañ.
34
Uniwersytet Poznañski w pierwszych latach..., s. 548; Kronika Uniwersytetu Poznañskiego za rok szkolny 1936/37, s. 11–12; Ksiêga pami¹tkowa Wojewódzkiego Zespo³u Specjalistycznego Chorób P³uc i GruŸlicy im. Euge-nii i Janusza Zeylandów 1948–1964–1988, red. R. K. Meissner, Poznañ 1988, s. 26–28, 32, 37; Wydzia³ Lekarski i Od-dzia³ Farmaceutyczny..., s. 258 i n.
35PSB, t. XX, s.70–72; Kronika Uniwersytetu Poznañskiego za rok szkolny 1936/37, Poznañ 1938, s, 119–122; Archiwum Akademii Rolniczej w Poznaniu, sygn. F. XII. 7d; odpisy protoko³ów posiedzeñ Rady Wydzia³u
Wszystkie przedstawione uczone cechowa³o gruntowne i szerokie wykszta³cenie (czê-sto uzupe³niane studiami zagranicznymi), znajomoœæ jêzyków obcych, a tak¿e ogromna rzetelnoœæ i wszechstronnoœæ badañ w reprezentowanych przez nie ga³êziach nauki. Prawie wszystkie odbywa³y liczne zagraniczne podró¿e badawcze, bra³y udzia³ w miêdzynarodo-wych konferencjach i kongresach, nale¿a³y te¿ do ró¿nych stowarzyszeñ naukomiêdzynarodo-wych w Pol-sce i za granic¹. Mimo to, je¿eli bli¿ej przyjrzeæ siê osi¹gniêciom naukowym przedstawionych kobiet, poza Eugeni¹ Zeylandow¹ i Jadwig¹ Ziemiêck¹, których dokonia znalaz³y miêdzynarodowe uznanie, nie mamy do czyniedokonia z wybitnymi karierami na-ukowymi.
W okresie miêdzywojennym szczytem kariery akademickiej kobiet na UP by³a na ogó³ habilitacja. Tylko 3 spoœród omawianych osób zdoby³y tytu³y profesorskie przed wybu-chem drugiej wojny œwiatowej: Helena Gajewska (profesor zwyczajny), Ludwika Dobrzyñ-ska-Rybicka i Michalina Stefanowska (profesor tytularny). Niektóre z m³odszych – Bo¿ena Stelmachowska, Eugenia Sto³yhwowa i Jadwiga Marszewska-Ziemiêcka – zdoby³y tytu³y profesorskie po zakoñczeniu wojny.
Pracownice naukowe i dydaktyczne Uniwersytetu Poznañskiego nie bra³y zbyt aktywne-go udzia³u w ¿yciu politycznym. Bo¿ena Stelmachowska zwi¹zana by³a ze Stronnictwem Na-rodowym. Najwiêksz¹ aktywnoœci¹ wykaza³a siê Ludwika Dobrzyñska-Rybicka: by³a pos³ank¹ do Sejmu Dzielnicowego, zajmowa³a siê akcj¹ plebiscytow¹ na Œl¹sku. Dzia³a³a równie¿ w wielu stowarzyszeniach spo³ecznych: zainicjowa³a powstanie Narodowej Organizacji Ko-biet, udziela³a siê w Katolickim Zwi¹zku Kobiet w Poznaniu, w Polskim Stowarzyszeniu Kobiet z Wy¿szym Wykszta³ceniem, w Stowarzyszeniu „S³u¿ba Obywatelska”, a tak¿e w So-dalicji Pañ Akademiczek w Poznaniu i w Organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet do Obrony Kraju36. Dobrzyñska-Rybicka by³a te¿ autork¹ utworów dramatycznych i recen-zentk¹ przedstawieñ teatralnych37.
Michalina Stefanowska nale¿a³a zaœ do grona profesorów UP, którzy w grudniu 1930 r. wystosowali list otwarty potêpiaj¹cy „metody brzeskie” do swego kolegi, profesora UJ i pos³a na Sejm, Adama Krzy¿anowskiego38.
Tylko cztery z wymienionych kobiet by³y zamê¿ne: Zeylandowa, Sto³yhwowa, Marszew-ska-Ziemiêcka i Dobrzyñska-Rybicka, ta ostatnia owdowia³a w 1911 roku. Wœród nich jedy-nie Sto³yhwowa mia³a jedno dziecko – syna Olgierda. Niewykluczone, ¿e mo¿na dopatrzeæ siê pewnej zale¿noœci miêdzy karier¹ naukow¹ kobiet a wolnym stanem jednych i bezdzietno-œci¹ pozosta³ych. Brak obowi¹zków rodzinno-domowych niew¹tpliwie sprzyja³ poœwiêceniu siê nauce; mog³a to byæ te¿ cena osi¹gniêcia statusu wykraczaj¹cego poza doœæ powszechnie przypisywane wówczas kobietom miejsce, czyli gospodarstwo domowe.
Kariery akademickie kobiet (tzn. osi¹gniêcie statusu samodzielnego pracownika nauko-wego) nie by³y w okresie miêdzywojennym zjawiskiem powszechnym. Zauwa¿yæ przy tym nale¿y, ¿e Uniwersytet Poznañski, byæ mo¿e jako uczelnia nowa, nie stawia³ barier ani przed studentkami, ani przed kobietami przy zatrudnianiu czy uzyskiwaniu kolejnych stopni, a na-wet – jak w przypadku Heleny Polaczkówny – umo¿liwi³ przeprowadzenie przewodu
habili-36Szerzej: Rêkopisy Biblioteki Poznañskiego Towarzystwa Przyjació³ Nauk, Rkp 1292, Papiery osobiste L. Do-brzyñskiej-Rybickiej z lat 1925–1937; Rkp 1480, Papiery. L. DoDo-brzyñskiej-Rybickiej dotycz¹ce jej dzia³alnoœci spo³ecznej; S³ownik bibliotekarzy wielkopolskich…, s. 46.
37A. Przybyszewska, Spotkanie w teatrze. Dramaty Ludwiki Dobrzyñskiej-Rybickiej i Agnieszki Baranowskiej,
„Kronika Miasta Poznania” 2011, nr 1, s. 111–115.
tacyjnego, któremu na przeszkodzie stanê³y nastroje antyfeministyczne w jej macierzystej uczelni. Stosunkowo skromna liczebnie reprezentacja kobiet w spo³ecznoœci uniwersyteckiej by³a wiêc odbiciem zjawiska szerszego – bardzo powolnego, stopniowego osi¹gania rów-nouprawnienia kobiet w ró¿nych dziedzinach ¿ycia spo³ecznego w dwudziestoleciu miêdzy-wojennym.
Liczba studentek i studentów zapisanych na UP w latach 1934–1938 (bez wolnych s³uchaczy)39
Wydzia³y P³eæ 1934/35 1935/36 1936/37 1937/38 Prawno-ekonomiczny Kobiety 161 169 206 201 Mê¿czyŸni 1564 1395 1505 1374 Razem 1725 1564 1711 1575 Lekarski Kobiety 248 237 233 228 Mê¿czyŸni 831 843 747 688 Razem 1079 1080 980 916 Studium Wych. Fiz. Kobiety 81 25 25 27 Mê¿czyŸni 81 27 29 21 Razem 162 5240 54 48 Humanistyczny Kobiety 436 444 427 387 Mê¿czyŸni 365 338 345 324 Razem 801 782 772 711 Matem.-Przyrodniczy Kobiety 254 251 265 238 Mê¿czyŸni 396 381 388 333 Razem 650 632 652 571 Oddzia³ Farmaceutyczny Kobiety 263 265 197 212 Mê¿czyŸni 228 243 235 229 Razem 491 508 432 441 Rolniczo-Leœny Kobiety 35 32 37 50 Mê¿czyŸni 315 267 317 316 Razem 350 299 354 366 Ogó³em studentów UP Kobiet 1478 1423 1390 1343 Mê¿czyzn 3780 3494 3566 3285 Razem 5258 4917 4956 4628 39
Statystyka studentów i wolnych s³uchaczy Uniwersytetu Poznañskiego, w: Sk³ad Uniwersytetu i spis wyk³adów na rok akademicki 1934/35; 1935/36; 1936/37; 1937/38, wklejki.
40 Dane dotycz¹ pe³nego 3-letniego Studium (istnia³o te¿ studium uproszczone oraz kursy medycyny szkolnej
i sportowej). Por. Statystyka studentów i wolnych s³uchaczy zapisanych w roku akademickim 1935/36, w: Sk³ad
Summary
Examples of Women’s Academic Careers at Poznañ University in the Interwar Period
The long-lasting endeavors of the citizens of Wielkopolska to establish a Polish university in Poznañ eventually succeeded in January 1919. The Philosophical Faculty constituted the beginnings of Poznañ University (PU). The Legal and Economic Faculty, Faculty of Agricul-ture and Forestry and Medical Faculty followed soon after. In 1925, the Philosophical Faculty gave rise to two new ones, that of Humanities and the Faculty of Mathematics and Nature. In the first years of PU women were a definite minority of students in all faculties. The situation changed only in the last years preceding the outbreak of the Second World War. The number of female students in the Faculty of Humanities exceeded that of male students in 1936/37 and 1937/38 (427:345 and 387:324 respectively); the proportion of female students was also in-creasing in the Medical Faculty (233:747 and 228:688) and in the faculty of Mathematics and Nature the number of female students was approaching that of males (265:388 and 238:333), while there were only slightly over 200 females in the Legal and Economic Faculty (in com-parison to 1505 and 1347 males).
A few women were awarded doctoral degrees. In the time period between the academic years of 1920/21 and 1936/37 (inclusive) 1 woman out of 52 candidates defended a doctoral dissertation in the Legal and Economic Faculty, as did 35 women out of 147 individuals in the Faculty of Humanities, and 1 woman out of 57 candidates in the Faculty of Agriculture and Forestry. While the awarding of a doctoral degree to a woman was relatively common, receiv-ing a postdoctoral degree (habilitacja) used to be a rare achievement. Grantreceiv-ing the status of an independent academic, it was most frequent in female faculty members at the Medical Faculty of PU, where it was achieved by Helena Gajewska, Michalina Stefanowska, Anna Gruszecka, Eugenia Sto³yhwowa and Eugenia Piasecka-Zeylandowa. The status of an independent aca-demic was also awarded to Ludwika Dobrzyñska-Rybicka (Philosophical Faculty) and Mieczys³awa Ruxerówna, Helena Polaczkówna and Bo¿ena Stelmachowska (Faculty of Hu-manities). Jadwiga Marszewska-Ziemiêcka obtained a postdoctoral degree in the Faculty of Agriculture and Forestry.
Only three of the above obtained their professorships before the outbreak of the Second World War: Helena Gajewska (Full Professor), Ludwika Dobrzyñska-Rybicka and Michalina Stefanowska (Titular Professor). Four of the above women were married: Zeylandowa, Sto³yhwowa, Marszewska-Ziemiêcka and Dobrzyñska-Rybicka, who became a widow early on. The absence of family and household chores was likely to make a commitment to aca-demic work easier; this could also be a price for achieving the status that went beyond the po-sition of a housewife which was commonly assigned to women at the time.
