Dzieje XIX i XX wieku na łamach "Komunikatów Mazursko-Wrmińskich" w latach 1957-2006

Wajda, Kazimierz

Dzieje XIX i XX wieku na łamach

"Komunikatów

Mazursko-Wrmińskich" w latach

1957-2006

Komunikaty Mazursko-Warmińskie 3, 385-416

2007

Kazimierz Wajda

Dzieje XIX i XX wieku na lamach

»Komunikatów Mazursko-Warmińskich” w latach 1957-2006

W I ·

l)jii,. gającym od 1957 r. pięćdziesięcioleciu wydawania „Komunikatów Mazursko-War- |ÿJch" uwidacznia się oczywisty podział na dwa okresy, a mianowicie lala 1957-1989 oraz tfyj. ^6· Cezurą była tu transformacja ustrojowa, likwidująca wszelkie panujące w PRL ograni- l0J a Mityczne i cenzuralne, które nie mogły pozostawać bez daleko idącego wpływu na kształ- № \na dniach czasopisma problematykę badawczą, o czym będzie szerzej mowa w toku szcze­

c i analizy zawartości czasopisma.

Ні», °bu tych fazach wydawniczych dla dziejów XIX і XX w. można wydzielić cztery wyraź- Ц , Г<*У historyczne. Pierwszy z nich to lata 1800-1918, a więc „przedłużony” wiek XIX, dalej ?ur '°krcs przejściowy 1918-1920-od klęski wojennej Niemiec po plebiscyty na Warmii, Ma- 4a · ^0w^ u' P° n*m °k rcs 1920-1945, obejmujący lata międzywojenne, jak і II wojnę świa- pie л' 1 Wreszcie okres po 1945 r., zamknięty transformacją ustrojową w Polsce, jak i w całej Euro-

r°dkowo-Wschodnicj.

„Komunikaty Mazursko-Warmińskie w latach 1957-1989

^ iľa ,amacb trzydziestu trzech roczników czasopisma z lat 1957-1989 dziejom X IX і XX w. po­ la^ °n° łącznie około 7100 stron, jeśli nie liczyć opublikowanych w 1984 r. materiałów z sesji O 0 polskim charakterze narodowym, zorganizowanej przez Instytut Historii Uniwersytetu w ą skie g o , przy współpracy Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, po-

klcih j z uwaS‘ na sw^j bardzo ogólny charakter w dość luźnym związku z szeroko pojętą pro-I dziejów regionu Warmii i Mazur w XIX i początkach XX w.

ІЬ 11 idzie o wyżej wymienione poszczególne okresy historyczne, składające się na wiek XIX ]9|8‘ J0 w „Komunikatach” z lat 1957-1989 „przedłużony" wiek X IX zajmował 33%, okres Ц ії' , tylko 6%, lata 1920-1945 również 33%, natomiast okres po 1945 r. 28% ogólnej obję- ^ w ię c o n e j dziejom X IX і XX w. Należy jednak podkreślić, że udział „przedłużonego" wie- oL· , ^alal bardzo wyraźnie od końca lat sześćdziesiątych XX w. na rzecz trzech pozostałych ^■ialľ hislorycznych· * 0 ile w „Komunikatach Mazursko-Warmińskich” z lat 1957-1968 flosj. każdego ze wspomnianych okresów historycznych, składających się na wiek XIX і XX, wy- \ 3ndpowicdnio: 47%, 4%, 24% oraz 25%, to w rocznikach z lat 1969-1989: 24%, 7 %, 39% objętości poświęconej obu stuleciom dziejów. Zatem udział owego „przedłużonego”

spadł aż o połowę.

M a katy

386 Kazimierz Wajda Lata 1800-1918

л Wśród publikacji poświęconych temu okresowi na lamach „Komunikatów” z lat 19 " ' * dominującą pozycję zajmowały te, które dotyczyły szeroko pojętej problematyki stosunków j1

dowościowycli i ruchu polskiego na Warmii i Mazuracli oraz kontaktów między regionem ^ mi dzielnicami ziem polskich. Obejmowały one łącznie około 1785 stron, co stanowiło btisko \ objętości poświęconej omawianemu okresowi (2365 stron). Jak się przekonamy w dalszej ;|[f ^ publikacji poświęconych następnym okresom historycznym i to zarówno lal 1918-1920.

1920-1945, zamieszczonych w „Komunikatach” z lat 1957-1989, udział wspomnianej Pr0 ^

tyki był jeszcze większy. Ta dominanta nic była rzecz jasna wynikiem przypadku, lecz stalIt'(rf rczullat świadomej polityki redakcyjnej czasopisma. Wskazuje na to stanowisko wyrażone zasłużonego redaktora i współredaktora „Komunikatów Mazursko-Warmińskich” Januszu J skiego w wystąpieniu podczas uroczystości uczczenia pięćdziesięciolecia jego pracy niiu* ^

14 marca 2006 r.: „Także nic mogę się pogodzić z tendencją ostatnich kilkunastu lat ruguj^ |ř minimalizującą polską historię Warmii i Mazur. Rozpoczynając badania naukowe w dawny^ stytucie Mazurskim (1954), kierowałem się jednocześnie, wraz z nieliczną grupką moich , gów, poczuciem obywatelskim, które bynajmniej nic było sprzeczne z pryncypiami nauk0' obiektywizmu. Chodziło o to, aby ludności napływowej, świadomej najnowszej historii. /-c. ^ dla się na ziemiach poniemieckich, uprzytomnić, że jesl to tylko częściowa prawda, bo Warn11*1^ leżała przez kilka stuleci do Polski, bo Mazury jako składnik lennego Księstwa Pruskiego.. ^ podlegały władzy królów i Korony Polskiej”1. Biorąc pod uwagę, że przynajmniej do kont‘ ^ sześćdziesiątych ubiegłego stulecia, a więc do końca rządów Władysława Gomułki, problc'11^. miecki, bardzo konsekwentnie rozgrywany propagandowo w ramach polityki wewnętrznej' towany byl przez partię rządzącą jako istotny element legitymizacji narzuconego ustroj11 ^ rzędzie integrowania społeczeństwa wokół panującej władzy, taka linia redakcyjna real'7'0'^ w „Komunikatach „Mazursko-Warmińskich” winna była spełniać oczekiwania lokalnych " j. partyjnych i państwowych oraz powodować ich przychylność wobcc redakcji czasopisma. Rzl i wistość była jednak inna, gdyż władze te nie mogły się wyzwolić z okowów ideologicznych

sizmu i to w jego szczególnie prymitywnym, prowincjonalnym wydaniu. I tak, na plenum tetu Wojewódzkiego PZPR we wrześniu 1963 r., poświęconym sprawom kultury i oświaty. S

ny referent i sekretarz propagandy Kazimierz Rokoszcwski stwierdził m.in.: „I jeszcze najJL

zjawisko pragnę zwrócić uwagę. Na to mianowicie, że niektóre prace zamieszczane w ^ nikatach Mazursko-Warmińskich« naświetlają jednostronnie walkę o polskość na tych /‘с11 1],у wyolbrzymiając rolę katolickiej hierarchii kościelnej, przy jednoczesnym pomniejszaniu ro ці-jako siły napędowej tej walki i zacieraniu sprzeczności klasowych”2. Pretensje wobcc ^

katów Mazursko-Warmińskich” ze strony olsztyńskiego KW PZPR powróciły ponownie

lach 1970-1971». ^

Przystępując do analizy poszczególnych problemów prezentowanych na lamach „K011111^ . tów” w ramach szeroko pojętej tematyki polskiego ruchu narodowego w rocznikach 1^ ' > należy stwierdzić, że bardzo skromny udział miały publikacje (w sumie trzy) poświęcone11

---I J. Jasiński, Z Uibelsznyz/iy do Olsztyna. Mój stosunek do Niemców oraz do przeszłości i terabtiejszoki №lftl

zur, Echa Przeszłości, 2006. (. VII, s. 275. ,

2 J. Jasiński, Z dziejów „Komunikatów Mazursko-Warmińskich'' 1970-1971, Echa Przeszłości, 2005, (. V I,s· 3 Ibidem, ss. 218-219,237-243.

(v 1 '^mieszczeniu ludności polskiej i mazurskiej w X IX w., a także Litwinom pruskim - pióra а^а Leydinga4, Edwarda Martuszewskicgo5 i Stanisława Szostakowskiego1'.

nje|). ar(lzo bogato reprezentowana była natomiast problematyka szkolna ze szczególnym uwzględ- [1^ С|ч spraw językowych, jak i prowadzonej za pośrednictwem szkól polityki gcrmanizacyjnej l^ ie °k°|o 310 stron), Na czoło wybija się dziewięć publikacji Edwarda Martuszewskicgo z lat ;ja| ^8|, opartych na solidnej kwerendzie tak w Archiwum Państwowym i Archiwum Diecc- w Olsztynie, jak i zespołach centralnych instytucji państwa pruskiego7. Na podobnej pod- n 'p źródłowej oparty był artykuł Janusza Jasińskiego*. O szkolnictwie pisali również Tadeusz

?ICr^ Emilia Sukcrtowa-Biedrawina1” i Jan Wiśniewski11.

ît|) le n io m świadomości narodowej poświęcili uwagę Janusz Jasiński12 i Tadeusz Grygier15. Є Ц п і» . oraz Janusz Jasiński15 przedstawili również rozwój polskiego ruchu narodowego na

jj1'· i Mazurach na przełomie XIX і XX w.

* ! * la objętościowo była grupa publikacji poświęconych ruchowi wydawniczemu oraz prasie L lei ' mazurskiej na Warmii i Mazurach (łącznie 380 stron). Wydawnictwom polskim lub pu- L· druki polskie poświęcono trzy artykuły. Autorem i współautorem dwóch spośród nich v j^ s t a w Chojnacki10, a jednego Alfons Lemański17. Najwięcej miejsca na łamach

„Koniu-j P ■ Luyding, Przyczynki do problematyki narodowościowej u· powiecie szczycieńskim, KM W, 1958, nr 2, ss. 140-145. ^ '· Martuszewski, Pogranicze emirów zachodnich Mazur Iw XIX widni, KMW, 1976, nr 4, ss. 469-522.

■j · Szoslakowski, Uiwini pruscy od końca XVIII do początków XX wieku, KMW, 1989, nr 1-4, ss. 41-53.

f>, ^ Januszewski, Referat nauczyciela Rudolfa Goerkego z 1875 r. o metodach germanizacji m pośrednictwem sdo-

V !976' nr 2, ss. 185-196; idem, Pierwsze próby wprowadzenia języku niemieckiego do szkól elementarnych iw \ i i 1 ("^"‘biiowej Warmii на роещіки XIX wieku, KMW, 1977, nr 3-4, ss. 307-325; idem, Marcin Gerss jako na- t^28-IH50), KMW, 1978, nr l,ss. 3-25; idem, Sprawa zwolnienia radcy Riitliga w 1845 roku, KMW, 1978, nr3, S łi'· Кофн'пф nauczycielska w Olsztynku w 1861 roku, KMW, 1979, nr 3, ss. 298-321; idem, Preparandy

<iiι/j na Mazurach w pierwszej połowie XIX wieku, KMW, 1979, nr I, ss. 11-40; idem. Koncepcja zgermanizfiwa-•bC“*» pruskich, opracowana i przyjęta do reulizjneji tt' lalach 1802-1803, KMW, 1979, nr 4, ss. 441-458; idem. U-

Sl<l" s^ °l"iclwi1 mazurskiego w 1800 roku, KMW, 1980, nr, I, ss. 17-39; idem, Powstanie seminarium nauczyciel-

j * ćmienie iv 1811 roku, KMW, 1981, nr 1, ss. 23-35.

'‘■ty l>r°blem języka polskiego w szkolnictwie powiatu olsztyńskiego w 1825 roku, KMW, 1979, nr 3,

К :■ СгУК‘<-*г. Sprawy szkolne miast warmińskich iľ pierwszej połowie XIX wieku, KMW, 1958, nr 2, ss. 98-112; idem,

organizacyjny szkól Warmii i Mazur wiatach 1808-1845, KMW, 1961, nr 4, ss. 562-588; idem, Z dziejów wiejskiego na Mazurach i Warmii iv pierwszej połowie XIX wieku, KMW. 1961, nr 2. ss. 220-253; idem. Genr-

szkolnej z roku 1845 dla prowincji pruskiej, KMW, 1966, nr 3, ss. 358-385.

^ 8 . ^rtowa-liiedrawina, Z zagadnień walki o szkolę polską iv diecezji ełckiej w pierwszej połowie XIX wieku, KMW, l i n;U ,62- 68.

*| . ' "Gniewski, Sûoly elementarne w parafii Tychnowy - Straszewo na Powiślu w połowie XIX wieku, KMW, 1977,

iiľ 74’3,

Jasiński, Rozwój .(wiadomości narodowej Michała Kajki, KMW, 1958, nr 3, ss. 197-210; idem, Росжіе regali- ja m o w e ijęzykowo-elnicine Mazurów iv XIX wieku (do 1870 roku), KMW, 1985, nr 3-4, ss. 257-284.

.'Grygicr, Świadomośi' narodowa Mazurów i Warmiaków w polskich rachubach politycznych и1 latach 1879-1920,

І4Т Г '!r I* ss. 49-93.

*<,„ ' гУ8Ісг, Niektóre zagadnienia sprawy polskiej iv Prusach Wschodnich na przełomie XIX і XX wieku, KMW, 1958, И і, '.^~387; idem, Początki ruchu ludowego na Mazurach (1896-1902), KMW, I960, nr I, ss. 65-100; idem, Rozwój

UMskiegu na Mazurach iv łutach 1902-1914, KMW, I960, nr 3, ss. 313-350. |6 ski, Wiece i petycja warmińska г 1885 roku, KMW, 1987, nr 2, ss. 195-222.

1963, n , ^Цтаскі, Wydawnictwo oraz drukarnia Salewskiego i Pośpieszyńskiego w Ostródzie /1877-19061, KMW, ’ ss. 415-441 ; W. Chojnacki, J. Uroda, Plany stworzenia ośrodków wydawniczych na Mazurach iv świetle polskiej

I ' ‘^čileji (I9Q2-1906>), KMW, 1963, nr 4, ss. 542-596.

• Lemański, Oficyna Kamera w Kwidzynie i jej druki polskie wiatach 1772-1923, KMW, 1963, nr 4, ss. 505-541, ^zieje X IX і X X wieku na łamach „Komunikatów Mazursko-Warmińskich" 387

nikatów" poświęcono „Gazecie Olsztyńskiej". W sześciu publikacjach, opartych pr/ede wsfr kim na analizie zachowanych roczników gazety, poruszono problemy oblicza idcowo-p0^ ' nego czasopisma, pracy redakcyjnej i czytelnictwu tego organu prasowego. Autorem blikacji był Andrzej Wakar1*, a po jednej napisali Wojciech Wrzesiński'*, Janusz Jasiński ‘ Leonard Smółka21. Prasą mazurską lub adresowaną do Mazurów zajmowało się łącznie pięciu a. rów: Tadeusz Cieślak22, Janusz Jasiński23, Wanda Kuzińska24, Bohdan Łukaszewicz25 i Mich®' ^ cica2r\ Z kolei XIX-wiecznymi kalendarzami ewangelickimi dla Mazurów zajęła się Krysiy113 .j łun27. Cykl ten zamyka bibliografia czasopism i kalendarzy pióra Janusza Jasińskiego, dotyc

głównie XIX i XX w, (po rok I939)2“. . i:

Problematyce polskich bibliotek ludowych na Warmii i Mazurach poświęcony był cykl P1^ artykułów (o łącznej objętości około 50 stron) opracowany przez Jana Wróblewskiego w #

0 archiwalia krajowe i prasę, opublikowany w latach 1966-I968W. .

Pokaźny objętościowo cykl tematyczny stanowiły biogramy wybitnych osobistości cych na Warmii i Mazurach w XIX i na początku XX w., połączone w niektórych przyp^ ^ z analizą ich twórczości pisarskiej (łącznie około 210 stron). Sześć pozycji dotyczyło G u s ta f zewiusza, jak i jego stryja Tymoteusza Gizcwiusza. Autorką trzech spośród nich była kertowa-Biedrawina10, a po jednym napisali: Janusz Jasiński31, Artur Wycisk'2 oraz Walenty ^ ^ sandrowicz33. Janusz Jasiński byl autorem dwóch przyczynków o MrongowiuszuM, zaś G & y

■ 1 "■ ■ --- flffi

18 A. Wakar, Oceny politycme „Gazety Olsztyńskiej" и· lalach 1886-1891 KMW. 1962, nr2, ss. 427-153; i* " 1· (/ nizttcja pracy redukcji i administracji „Gazety Olsztyńskiej" u1lalach 1886-1893, KMW. 1964, nr I. ss. 71-91; ide«1·'

zeta Olsztyńska" w lutuch pierwszej wojny światowej, KMW, 1989, nr 1-4, ss. 55-71. ^

19 W. Wrzesiński, „Gazeta Olsztyńska" wobec sprawy polskiej wiatach 1886-1911 Przyczynki do studii czem ideowo-polilycznym, KMW, 1975, nr 2, ss. 131-176, .

20 J. Jasiński, Czytelnictwo „Gazety Olsztyńskiej" na Warmii w lutach 1886-1913, KMW, 1976. nr 3. ss. 21 L Smolka, „Gazeta Olsztyńska" na tle prasy pilskiej dzielnicy pruskiej (1886-1939), KMW, 1987, nr 2, ss. ~

22 T, Cieślak, Pierwsze lata działalności czasopismu „Mazur" (1906-1909), KMW, 1957, nr 2, ss. 89-92; idem. "

„gudzinówek" na Mazurach, KMW, 1959, nr I, ss. 36-45. ^ ' 23 J. Jasiński, Zagadnienie narodowe „Przyjacielu huk Leckiego" i jego współpracowników, KMW. 1 ^"

ss. 581-396. ’ ?;JP

24 W. Kuz.ińska, Dzieje „Mazura" i „Mazura Wschmlniopruskiega" Jana Karola Sembrzyckiego и· latach № " KMW, 1965, nr 3, ss. 353-381.

25 B. Łukaszewicz. Naklad „Mazura" szezycieńskiego w lalach 1906-1914, KMW, 1976. nr I, ss. 51-59. 26 M. Płocica, Oblicze ideowe „Gazety leckiej", KMW, 1961, nr 3, ss. 385-400. q$

27 K. Ilalun, Kalendarz dla Mazurów Jam Karola Sembrzyckiego (1884-1890), KMW, 1981, nr 2-4, ss. 2· cadcm, Marcina Gerssa „Kalendarz Królewsb-Pruski Ewangelicki"(1860-1895), KMW, 1982, nr 3, ss. 201-21^· ^

28 J. Jasiński, Wykaz czasopism i kaknduny polskich na Mazurach i Warmii z lat 1718-1939 znajdujących si( "

lekach krajanych i zagranicznych, KMW, 1961, nr 2, ss. 274-287.

29 J. Wróblewski, Pierwsza /ийка biblioteka hiduwa na Warmii, KMW, 1966, nr 3, ss. 386-390; idem, Księg0'**..^ skiej biblioteki ludowej w Bartągu, KMW, 1967, nr 1-2, ss, 137-156; idem. Rewizje polskich bibliotek luilnwych na je ­ žurách w XIX wieku, KMW, 1967, nr 3, ss. 361-378; idem, Ddalalmiść bibliotekarska Franciszka Szezeimibkiego 1 ^ ,$

KMW, 1968, nr 4, ss. 589-620; idem. Geneza і рослцкі rozwoju bibliotek ludowych na Mazurach, KMW. 1968, nr2.ss-2 ^|, 30 E. Sukertowa-Biedrawina, Tradycje polskie Gustawa Gizewiiisza. (W 150-tą rocznicę urodzin), KMW, T y

ss. 46-54; cadem, Przyczynki do ostatnich lal tycia Gustawa Gizewiusza, KMW, 1965. nr 4, ss. 555-567; eadcni. ^

1 życie Tymoteusza Gizewiiisza, KMW, 1966. nr 2, ss. 210-237.

31J. Jasiński, Czy Gustaw Gizewiusz zoslal wybrany poslem w 1848 roku?, KMW, 1980, nr 4, ss. 561-565. ^

32 A. Wycisk, „Śpiewnik szkolny i domowy dla wesołej i niewinnej mlmlziety naszej" Gustawa Gizewiiisza,

nr2, ss. 213-235.

33 W. Aleksandrowicz, Z rozważań Gustawa Gizewiiisza „o jedności i wolności", KMW, 1958, nr 4, ss. 408J" 'f i

34 J. Jasiński, O miejscu urodzenia Mrimgowiusza w Olsztynku, KMW. 1974, nr 3, ss. 285-290; idem, Zapi"'""11 ' Mrongowiusza, KMW, 1987, nr I, ss. 119-121.

0 Marcinie Gerssu’5, natomiasl Franciszek Jcziolowicz o Ferdynandzie A. Gregorowiu- ^ * adeusz Cieśla pisał o historyku wschodniopruskim Ludwiku Baczcc17.

grupę biogramów, opartych na materiałach archiwalnych, wspomnieniach lub korespon- J'- stanowiły opracowaniu poświęcone działaczom polskim na Warmii i Mazurach z szerokim W in ie n i™ ich działalności narodowej. I tak o Pieniężnych pisali Andrzej Wakar“ i Robert k .3, ' o Walentym Barczewskim ks. Jan Obłąk4", o Andrzeju Samulowskim Irena Maria Ko­ lik (Tadeusz Grygier)41, o ks. Franciszku Kaupowiczu42 i Władysławie Chróściełewskim43 к i Januszewski, o Antonim Osuchowskim Eugeniusz Tryniszcwski44, o Eugeniuszu Buch­

aj Koberi Traba45 i wreszcie o Kazimierzu Jaroszyku ks. Jan Obłąk41’.

I ^ k ic j problematyce kulturalnej na Warmii i Mazurach poświęcono łącznic dziewięć artyku- tj, ^ Jroujących ('kolo 2(K) stron). Było to pięć artykułów z lal osiemdziesiątych ubiegłego slule- |,l Uczących recepcji kultury polskiej na Warmii i Mazurach, ze szczególnym uwzględnieniem L 4 Autorem trzech spośród nich byl Andrzej Staniszewski47, a po jednym napisali Halina

^•cin48 oraz Tadeusz Zienkiewicz44,

4|i 11егУ artykuły dotyczyły spraw muzycznych, głównie pieśni ludowych na Warmii i Mazu- ostatniej problematyki dotyczyły trzy publikacje, których autorami byli Karol Hlawicz- ’ "litdysław Ogrodziński51 i Tadeusz Swat52.0 Feliksie Nowowiejskim pisał Jan Bochni51. lytyU*° miejsca na lamach „Komunikatów” z lal 1957-1989 zajmowały szeroko pojęte

kontak-i Mazur o charakterze politycznym z innymi dzielnicami polskimi (o łącznej objęto­ ści ľ Stron)· Pobytowi wojsk polskich na Warmii i Mazurach w czasie wojny francusko-pru- Чч ч^ - І8 ()7 poświęci! artykuł Marian Pawlak54. Trzy artykuły dotyczyły odgłosów

powsta-3$p'fiński, Nieznany lixt Mim inu Gerssu do Józefa Ignucego Kraszewskiego, KMW, 1988, nr 3-4, ss. 351-357. 3} γ tz'<>lowici, Ferdynand Adolf Gregorowiusz z Nidzicy - przyjaciel Polaków, KMW, 1966, nr 3, ss. 353-357.

Niewidomy historyk z F.lku - Utdwik Baah 1753-1823, KMW, 1964. nr 4, ss. 456-459. W . kar, Seweryn Pieniężny senior, KMW, 1987, nr2, ss. 179-193.

4{j> ‘ ^ba. Proces sądowy Sewerynu Pienionego z 1904 roku, KMW, 1987, nr 3-4, ss. 233-242. 4| ιγ ląk, Z dzialalnoki ks. Walentego Barczewskiego, KMW, 1958, nr 2, ss. 113-130. 4j g ' Grygierl I. M. Kościańska, Andrzej Samulowski jako іюі'иук, KMW, 1958, nr 2. ss. 131-І 39.

4 Januszewski, Ks. Franciszek Kaupowicz oraz działalność oświatom11 narodowa и· Brąswaldzie w połowie XIX

4j'p i W· 1980, nr 3.SS. 397-411.

ł) £ "hnuszewski. Warmiński okres tycia Władysława Chróścielskiego, KMW, 1974, nr I, ss. 25-36.

.'„fy^zewski, Antoni Osuchowski wobec problemu mazurskiego. Przyczynek do badań nad sylwetką działacza,

45 j. I®3·nr 2-3, ss. 225-238.

•"■raba, Eugeniusz lluchholi Przyczynek do biografii, KMW, 1987, nr 2, ss. 267-288.

47 д *4k, Korespondencja Kazimierza Jaroszyku z Eugeniuszem Buchlmlzem, KMW, 1962, nr 3, ss. 642-660. Ч ,0, , > М І . Z badań nad rolą tradycji czarnoleskiej na Mamach, KMW, 1980, nr 3, ss. 349-377; idem, Pol-

kulturalna, literacka i ludowa na lamuclt prasy nuizurskiej (1875-1914), KMW, 1981, nr 2-4, ss. 297-323; ^l\y rty'cja. kultura i oświata polsku na lamach „ Gazety Olsztyiiskiej " za czasów Władysława Pieniężnego ( 1903-1914),

4s H k nr2* ss 289-316.

1 *, » “fcrciein, Napływ literatury polskiej iui Warmię i Mazury ιν XIX i na ponąiku XX wieku, KMW, 1981, nr 2-4, . 49T?·'

Щ/е ' Lenkiewicz, Zawartość literacka pracy polskiej nu Warmii, Mazurach i Powiślu и· XIX i początkach XX wieku

50 У n,etiidologiczne, stan i potrzeby badań), KMW, 1982, nr 4, ss. 325-335.

S| uj llawiczka, Uwagi wstępne do muzyki „Mazur Pruskich" Oskara Kolberga, KMW, 1962, nr 2, ss. 357-396. 521' ^Brodziński, „Mazury Pruskie" Oskara Kolberga, KMW, 1965, nr 4, ss. 531-554.

Warmińskie i mazurskie warianty niektórych starych wątków polskiej pieśni ludowej, KMW, 1975, n r 3, sj.

54 Feliks Nowowiejski w Krakowie (1909-1914), KMW, 1965, nr I, ss. 31-45.

• Gawlak, Działania łmjowe dywiýi ixrjiaiískiej na Warmii i Mazurach w 1807 roku, KMW, 1962, nr 3, ss. 569-580. ^ Ü'ieje X IX і X X wieku na łamach „Komunikatów Mazursko-Warmińskich” 389

nia listopadowego 1830 r. w Prusach Wschodnich bądź powstańców internowanych na ich1^. nie. Autorami ich byli Janusz Jasiński55, Andrzej Skrobacki56 i Norbert Kasparck57. O w ie^L ccj uwagi poświęcono roli Prus Wschodnich w polskiej konspiracji niepodległościowej W ^ stwic Polskim i na Litwie, Autorem czterech opracowań na ten temat byl Stanisław Szostakp' ·, który wykorzystał akta centralnych urzędów pruskich, jak i archiwalia wileńskie58. Autoram1" ' czynku do tej problematyki byli Sławomir Kalcmbka i Kazimierz Wajda511. Z kolei pię<- K łów, opartych na szerokiej bazie archiwalnej, dotyczyło roli Prus Wschodnich w powstaniu s h niowym 1863 r. Autorem trzech spośród nich był Janusz Jasiński'1", a po jednym napisali Groniowska'’1 i Zygmunt Lietz62. Cztery artykuły poświęcono kontaktom na płaszczyźnie ^ wej i kulturalnej. Autorami ich byli ks. Jan Obląk63, Tadeusz Orackiw, Janusz Jasiński65 ° raZ nisław Szostakowski“ .

Dopiero w 1982 r. pojawiła się na lamach „Komunikatów” problematyka Prus W scH^ w polskiej myśli politycznej przełomu XIX i XX w,, a to dzięki artykułom Wojciecha ^ r7,t'

skiego67 i Teresy Kulak“ . ..

Dość skąpo prezentowała się problematyka stosunku niemieckich ugrupowań i organik L litycznych w Prusach Wschodnich do spraw polskich. Były to tylko dwa artykuły, których ^ mi byli Adam Galos'" i Robert Traba70.

Kończąc rozważania nad publikacjami „Komunikatów Mazursko-Warmińskich" z l;l1 pi -1989, poświęconymi szeroko pojętym sprawom narodowościowym oraz ruchowi polsk'Cf11 . Warmii i Mazurach, należy zwrócić uwagę na prawie zupełną nieobecność problematyki Λ* , skich emigrantów w Zagłębiu Ruhry, ważnej choćby ze względu na ich oddziaływanie nap0*1

55J. Jasiński, Odgłosy powstania listopadowego w Prusach Wschodnich,KMW, 1957, nr2, ss. 99-104. 56 Λ. Skrobacki, Z pobytu lekarzy polskichw Królewcu po powstaniu listopadowym,KMW, 1971. nr 4, ss. 42" 57 N. Kasparck, Zbrodniaiv Fischauи> 1832 roku,KMW, 1988, nr 3-4, ss. 297—309. .. ^ 1· 58 S. Szoslakowski, Wyprana majora Józefa Urbanowicza do Prus Wschodnich w 1839 r., KMW, 'Jff

ss. 491-500; idem, Szymon Konarskivc Prusach Wschodnich,KMW, 1977, nr 3-4, ss. 327-336; idem,

iv Prusach Wschodnich ( I833-IH 4I),KMW, 1981, nr 2-4, ss. 245-258; idem, Dominik Szymkiewicz - koinpoiy,url riusi Wielkiej Emigracji w Prusach Wschotlnicli,KMW, 1988, nr 3-4, ss. 337-349. . 59 S. Kalcmbka, K. Wajda, Raport rejencyjnych władz pruskich»· Gąbinie z 1835 r. o przerzucie wydawnictw f " 1 · nych przez Prusy Wscluidnie do zaboru rosyjskiego,KMW, 1973, nr 1-2, ss. 93-97. ^

60 J. Jasiński, Wojciech Kętrzyński w powstaniu styczniowym,KMW, 1967, nr 1-2, ss. 85-120; idem. Kilka zpobytu Wojciecha Kętrzyńskiego na pograniczu maztirsko-kurpiowskim и' 1863 roku,KMW, 1975, nr 1, ss. 79'# · ^

Prusy Wschodnie apowstimie styczniowe (zt szczególnym uwzględnieniem województwa płockiego),KMW. I-' ss. 251-263.

61 B. Groniowska, Rola Prus Wschodnich w powstaniu styczniowym,KMW, I960, nr l,ss. 3-45.

62 Z. Lici/., Przyczynek do pobytu powstańców 1863 r. na Warmii, KMW, 1963, nr 1, ss. 97-101. , $ 1

63J. Oblqk, Kontakty uczonych polskich z archiwum fromborskim przed I wojną światową, KMW. I*'·

ss. 388-400. ^ J f i

64T. Oracki, Mazurzy i Warmiacy jako profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego w latach I8 I8 -I8 3 I. ß

wkładu Mazurów i Warmiaków do nauki i kultury polskiej XIX wieku),KM W, I % l, nr 4, ss. 528-557. 65J. Jasiński, Z pobytu Wincentego Pola w Prusach Wschodnich,KMW, 1969, nr I. ss. 35—48.

66 S. S/.osiakowski, Współpraca Jam Karola Sembrzyckiego z warszawską„ Wisłą“ ,KMW, 1980, nr 3, ss.

67W. Wrzesiński, Warmia i Mazury w polskiej myśli politycznejtv XIX і XX wieku,KMW, 1982, nr 1-2, ss. У Л і1

68 T . Kulak, Rola i miejsce polskiej prasy w Niemczech iv politycznych koncepcjach obozu narodowego napK(lt

і XX wieku,KMW, 1982, nr 3. ss. 217-235.

69 Л. Galos, Hakata>v Prusach Wschodnich,KMW, 1976, nr 1, ss. 31-44. y

70 R. Traba, „Ermliindische Zeitung" wobec spraw polskich wzaborze pruskim wiatach 1885-1886, KM

nr 4, ss. 335-356.

I 'Urów przebywających w swoich stronach ojczystych, a także na przebieg plebiscytu z 1920 r. Г ск stanowi artykuł Wojciecha Chojnackiego, poświęcony czasopismom i kalendarzom dla ^ na emigracji z lat 1889-1904, przygotowany w oparciu tak o wspomniane wydawnictwa,

p^,u archiwalne, w tym także zasoby archiwum w Münster71.

^prezentowanym wyżej blokiem programowym, zajmującym trzy czwarte objętości po- °^rcsow' 1800-1918, pozostałe zagadnienia przedstawione zostały w rocznikach „Ko- „ JW w " z lut 1957-1989 w mniej lub bardziej skromnym zakresie. Dotyczy to także problc- °bu Kościołów, jak i innych grup wyznaniowych na Warmii i Mazurach, mimo istotnych ty ł t ІПІ^ У wyznan'cni a kształtowaniem się świadomości narodowej. Cztery artykuły doty- c'°'a katolickiego, przy czym były to na ogól sprawy drugorzędne. Ogólnymi zagadnie- сеЛ 1У ni zakresie zajmował się Tadeusz Grygicr72. Ks. Jan Obłąk poświęcił dwa artykuły muzy- LWętacj», a Janusz Jasiński przeciwdziałaniu alkoholizmowi podejmowanemu przez Kościół . · 0yć może nie bez znaczenia była obawa redakcji przed naciskami ze strony cenzury. КУш а * Oleiło pisał o ruchu gromadkarskim75, a Emilia Sukertowa-Biedrawina o lili- kk Artykuły te przygotowano w oparciu o archiwalia władz pruskich, jak i kościelnych. Na- Kjjpkrcślić, że przyczynki te były zamieszczane w rocznikach „Komunikatów” do końca lat J:ICsiątych, a następnie dopiero w drugiej połowic lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia. tjOwnicż dzieje społeczno-gospodarcze prezentowano na lamach „Komunikatów” w raczej ograni- k ■’П] zakresie (łącznic okolo 170 stron). Wszystkie artykuły były przygotowane w oparciu o szeroką Ľ Owalną, Najwięcej, bo siedem opracowań dotyczyło spraw rolnictwa. Były to trzy artyku- ^"iskiego o stosunkach agrarnych na Warmii w początkach XIX w.77 Z kolei Kazimierz Ify]' w dwóch artykułach przedstawi! problematykę robotników rolnych w Prosach Wschodnich na ч й ; Х ІХ ІХ Х w.7# Sprawę uwłaszczenia chłopów w dobrach szlacheckich omówił Bogdan Wa- . a roślinami uprawianymi na Wannii i Mazurach zajął się Józef Wieczerzak*". Ogólnym tiyjj ^ gospodarki na Mazurach poświęcił obszerne studium Tadeusz Grygicr1, problemowi prze- Ns^J^ajcnty Aleksandrowicz82, a handlowi królewieckiemu Bogdan Wachowiak111.

l| 2 Л ,СкоІпаскі, Wydawnictwu w języku polskim illu Muzurów w Weslfulii i Niutmiii w lutach IS89-I9N, KMW, 1975, Й 7'20*·

Z zagadnień diuspory nu Warmii i Mazurach, KMW, 1959, nr 2, ss. 150-179.

* Ol.' , Szkolą muzycviu ic Świętej l.ipce, KMW, 1960, nr 3, ss. 351-371 ; idom, Feliks Nowowiejski jako organistu

Л f r KMW, 1961. nr 2, ss. 182-189.

'lsinski, Ruch trzeźwości im południowej Warmii it> połowie XIX wieku, KMW, 1977, nr 3-4, ss. 357-366. ς C"°' ^ ltrol'u,,^“rs^ 1,1ľrusach Wschodnich iv tuluch ІШ -І9І4, KMW, 1976, nr 3, ss. 307-328. I) '^ “ktrtowa-Biedrawina, Filiponi nu ziemi mazurskiej, KMW, 1961, nr I, ss. 39-68.

% ^ 'fiński, Chłopi z Wójtowa i Silic wobec reformy sztirwurku па раещіки XIX wieku, KMW, 1957, nr 3, ss. 142-143;

h ien ie przymusu propinucyjnego nu Warmii na przelotnie XVIII і XIX wieku, KMW, 1964, nr 2, ss. 196-207; idem, K wkresie przymusu mlewu nu Warmii u schyłku XVIII i i nu роещіки XIX wieku, KM W, 1965, nr 2, ss. 229-242. Ή n i ^ Junkierstwo wscltodniopruskie wobec odpływu robotników z rolnictwu nu przełomie XIX і XX wieku, KMW,

ty g 1 ss· 573-588; idem, Robotnicy zakordanowi ic rolnictwie Prus Wschodnich, KMW, 1969, nr 4, ss. 525-540. 4 b , ^ ilcl|owiak, Początki uwłaszczeniu chłopów wdohruch szlucheckich Prus Wschodnich, KMW, 1978, nr 2,

ty) j

'.^ezerzak, Rośliny ttpruwimw nu Mazurach i Warmii w drugiej połowie XIX i w pierwszej połowie XX wieku,

S lŤ p nr 3, ss. 467-491.

82 ^ 'ЗДег, Podstawy gospodarcze programu mazurskiego ruchu ludowego, KMW, 1967, nr 3, ss. 281-320. KMvi, kksandrowicz. Źródłu archiwalne do dziejów przemysłu na Warmiiw drugiej połowie XVIII i pierwszej XIX

wie-*3

224-^ « h o w ia k , Wymiana handlowa Królewca z zapleczem polskimw świetle opinii miejscowego kupiectwu i wlath ' 1,11 IHI5-IH20, KMW, 1980, nr 3, ss. 379-395.

Rozwojem przestrzennym dziesięciu miast Warmii i Mazur zajmowało się w latach czterech autorów: Marian Biskup1*4, Irena Janosz-Biskupowa*5, Zenon Hubert Nowak"6 oraz J1’ , Maciejewska*7 (artykuły te w częściach dotyczących XIX i XX w. obejmowały łącznie 43 sIĄ11^

Ograniczone zainteresowanie towarzyszyło kwestiom demograficznym, którym P0!^ äfO sześć artykułów (łącznic HM) stron). Autorem dwóch artykułów był Krzysztof Groniowski · ^ jednym napisali: Janusz Jasiński84, Antoni Łukaszewski90, Kazimierz Wajda41 oraz Zbign>e'v

kowski42. j

Sprawom ustrojowym Prus Wschodnich poświęcony był artykuł Tadeusza Grygicra93. “ ^ nym problemom tego regionu opracowanie Tadeusza Cieślaka44. Dwa artykuły, pióra Emilii p. ^ towcj-Biedrawiny4S i Janusza Jasińskiego* dotyczyły przebiegu Wiosny Ludów na Warni'11 żurach. Na lemat katolickiego ruchu robotniczego na Warmii pisał Zygmunt Lietz47. ^

I wreszcie ostatni dział obejmujący pięć artykułów (o łącznej objętości blisko 60 stron) t°-(J ^ je uniwersytetu w Królewcu. Autorem dwóch i współautorem jednego był Andrzej Skrobać1 ^ jednym artykule napisali Tadeusz Grygier44 i Władysław Bieńkowski"10. Autorem jedynego^

lu z historii medycyny byt wraz Ariną Völker Andrzej Skrobacki101. >

---84 M. Biskup, Roiwój przestrzenny miastu Braniewa, KMW, 1959, nr I, ss. 3-18; idem. Rozwój przestrzeli Szczytna, KMW, 1959, nr 4, ss. 385-398; idem, Rozwój przestrzenny miasta Udzbarka Warmińskiego, KMW, I"

ss. 481-496. /

85 I. Janosz-Biskupowa, Rozwój przestrzenny miasta Ełku, KMW, 1959, nr 3, ss. 249-262; cadem, Rozwój pK^yfi miastu Reszlu, KM W, 1961, nr 2, ss. 161 -182; cadcm, Rozwój przestrzenny miustu Gołdapi, KMW, 1962, nr I, ss. 1 ’ cadem, Rozwój przestrzenny miuslu Jeziorany, KMW, 1965,nr I, ss. 3-16.

86 Z. Nowak, Rozwój przestrzenny miustu Bisztynka, KMW, 1961, nr 3, ss. 376-384; idem, Rozwój przestrzeni Suszu, KMW. 1963, nr 1, ss. 60-75.

87 J. Maciejewska, Rozwój przestrzenny miastu Pism, KMW, 1962, nr 2, ss. 397-416. , 88 К. Groniowski, Wychodicy mazurscy i warmińscy w Królestwie Polskim w połowie XIX wieku, KMW. I™ ’ ss. 247-257; idem, Emigracja z zaboru pruskiego w Siatiach Zjednoczonych, KMW, 1988, nr 3-4, ss. 311-320. ^

89 J. Jasiński, Kontakty Warmii z innymi ziemiami polskimi u schyłku XVIII i w pierwszej połowie XIX

1981, nr 2-4, ss. 227-244.'

90 Л. Łukaszewski, Materiały archiwalne do problemów migracji na Warmii i Mazurach tľ XIX i na podlili ku, KMW, 1958, nr 3, ss. 237-244.

91 K. Wajda, Uidność miejska Prus Zachodnich w lalach IH71-1910, KMW, 1988, nr 3-4, ss. 321-336. / 92 Z. Olkowski, Epidemia cholery azjatyckiej w Prusach Wschodnich wiatach 1831-1832, KMW, I1·® '

ss. 531-572. , / ·

93 T. Grygicr, Próby utrzymania ustroju stanowego w Prusach Wschodnich na przełomie XVIII i XIX wiekU'

1964,nr I.ss.43-70.

94 T. Cieślak, Miejsce Warmii i Mazur w historii ziem polskich w XIX i XX wieku, KMW, 1965, nr I, ss. 8 1 ' ^ ^1· 95 E. Sukcrtowa-Biedrawina, Przyczynek do końcowego okresu Wiosny Utdów na Mazurach, KMW. № ss. 46-60.

96 J. Jasiński, Z zagadnień Wiosny Ludów na Warmii, KMW, I960, nr 4, ss. 524-544. f W1 97 Z. Lietz, Z kronik Katolickiego Towarzystwa Robotniczego w Olsztynie wiatach 1900-1920, KMW, 1988.

ss. 359-370. f f

98 A. Skrobacki, Początki studiów kobiet na Uniwersytecie Królewieckim, KMW, 1970, nr 2, ss. 215-222;

bytu lekarzy polskich w Królewcu po powstaniu listopadowym, KMW, 1971, nr 4, ss. 429-449; idem, Dlaczego Kętrzyński nie otrzymał katedry na Uniwersytecie Krakowskim w 1869 roku?, KMW, 1973, nr 3, ss. 209-212; ™ A. Skrobacki, Królewieckie listy Juna Mikulicza do Fryderyka Mthoffa, KMW, 1975, nr 4, ss. 455-468.

99 T.Grygicr, Seminarium polskie w Królewcu, KMW, 1957, nr 3, ss. 129-141. ^

100 W. Bieńkowski, Uwagi Celestyna Mrongowiusza o projekcie stworzenia katedry języka polskiego na Uni** ' w Królewcu, KMW, 1964, nr I, ss. 39—43.

101 A. Skrobacki, A. Völker, Lekarz olsztyński Joachim Kowalewski i jego rozprawa o kołtunie z 1897 п>кч·

1980, nr 2, ss. 155-167.

i> b n C miejsce zajmowała wspomniana na wstępie publikacja referatów z sesji naukowej po- Mpnej polskiemu charakterowi narodowemu w XIX i początkach XX w. w wymiarze ogólno-

lni lub w ramach poszczególnych dzielnic zaborowych102. Lata 1918-1920

tyj^hlenwtyka okresu przejściowego od klęski wojennej Niemiec do plebiscytów 1920 r. na jäka ^ azurac*1 * Powiślu zajmowała łącznic przeszło 400 stron, tj. około 6% całej objętości, Ijj^ypelnialy dzieje XIX і XX w. w rocznikach „Komunikatów Mazursko-Warmińskich" z lat |^''*989. Częstotliwość tych publikacji byta dość ograniczona, występowała w rocznikach z lat Ч 1958 i po siedmioletniej przerwie skupiła się w sześciu kolejnych rocznikach 1966-1971, to|e· w okresie poprzedzającym pięćdziesięciolecie plebiscytu. W sumie objęła 230 stron, a po J llLi trzyletniej przerwie występowała już tylko sporadycznie. Najwięcej miejsca (330 stron) ic j Wygotowania do plebiscytów i ich przebieg. Publikacje te oparte były w przeważającej czę-

д źródłach polskich, tak archiwalnych, jak i wspomnieniowych.

Ł u k to m prawnomiędzynarodowym Prus Wschodnich w dobie plebiscytu, jak i samym plc- Чгі i ’ Poświęcono dwie publikacje, ich autorami byli Janusz Gilas10·’ oraz tenże przy wspól-

p.e Janusza Symonidesalw.

L , publikacji dotyczyło polskich źródeł do spraw plebiscytów. Autorami ich byli: Fryderyk *ki i t ’ '*ег/'У MinakowskiIW), Jerzy Teter11'7, Władysław Ogrodzińskil08, Bohdan Kozielło-Poklew-

y adeusz Swatlw.

f c * « publikacji poświęcono działaniom państwa polskiego i społeczeństwa polskiego na rzecz He| „Scytów. Autorami ich byli Piotr Stawecki110, Wojciech Wrzesiński"1, Andrzej Brzeziński i Pa-

'^uś"2 oraz Józef Grzywna"3.

j^KMW, 1984. nr 1-2, ss. 5-219.

Ч^2з 2^ ^ as' Moienie prawnomiędzynarodowe Powiśla, Warmii i Mazur wiatach 1918-1920, KMW, 1970, nr 2, fo.h*,!' Gibs, J, Symonidcs, Plebiscyt na Powiślu oraz na Warmii i Mazurach jako zagadnienie prawa międzynarodowe-

11)5 p* '966, nr 4, ss. 521-55!.

Igi ,'^Ук, Wspomnienia dvalaczn plebiscytowego na Mazurach, KMW, 1958, nr 1, ss. 50-61.146-153.

^3(j^. Minakowski, Materiały bibliograficzne do działalności Mazurskiego Związku Ludowego, KMW, 1967, nr 3,

, l(1?] T

'Ц i,,' lc|cr, Materiały iródlowe Centralnego Archiwum Wojskowego do plebiscytu na Powiślu oraz na Warmii i Mazu-

| ^ ' v,l969,nr2,ss. 195-208.

Ogrodziński, Plebiscyt na Warmii i Mazurach opolska literatura pamiętnikarska, KMW, 1970, nr 3, I (o ^ K°zicllo-Poklcwski, T. Swat, Wspomnienia plebiscytowców, KMW, 1975, nr 4, ss. 469-504.

4 . ‘ ^*awecki. Stanowisko Sejmu ustawodawczego wobec plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu »' roku 1920,

4 ' I. nr 4, ss. 451-465; idem, Stanowisko polskich władz wojskowych wobec plebiscytu na Warmii i Mazurach,

i j' 4 n r 3 , SS.45M66.

Wrzesiński. Odrodzenie państwa polskiego w 1918 roku a problem Prus Wschodnich, KMW, 1969, nr 3, n * ■ ' 'dcm, Stanisław Zieliński wobec polskich przygotowań do akcji plebiscytowej. Wybór źródeł, KMW, 1980,

li

4 u 1świński, !’, Saniuś, Łódi wobec plebiscytów na Warmii i Mazurach oraz Powiślu w 1920 roku, KMW, 1975, 'I3j P~219·

Kielecczyzna wobec plebiscytu na Warmii, Mazurach oraz na Powiślu iv 1920 roku, KMW, 1980, nr 2, dzieje X IX і X X wieku na tamach „Komunikatów Mazursko-Warmińskich” 393

Działalności ruchu polskiego na obszarach plebiscytowych dotyczyły cztery publikacje, rych autorami byli Fryderyk M. Leyk114, Jan Boehm115, Andrzej Gąsiorowski116oraz Jan Chłosta" ■

Działaniom i postawom strony niemieckiej poświęcono zaledwie trzy publikacje autorstwa Кагоіз

Fiedora"*, Romualda Gellesal|,J oraz Małgorzaty Szostakowskiej120.

Jeśli idzie o pozostałe problemy dla okresu 1918-1920, to dotyczyło ich łącznic pięć publ·' kacji (razem 90 stron). Tadeusz Grygier i Wojciech Wrzesiński zajęli się rewolucją nicmiccM 1918 r. na Warmii i Mazurach121, Tadeusz Grygier radami ludowymi122, Jan Chłosta szkolni twem polskim123, Emilia Sukcrtowa-Bierawina Dzialdowszczyzną przed przekazaniem jej P°*' see124 i wreszcie Adolf Juzwenko stosunkiem Polski do działań niemieckich w krajach nacibaltyc' kich w 1919 r.125

1920-1945

Mniej więcej jedna trzecia objętości „Komunikatów Mazursko-Warmińskich" poświęć ncj dziejom XIX і XX w. w rocznikach 1957-1989 dotyczyła lat 1920-1945 (około 2300 stron); O wzroście znaczenia tej problematyki świadczył fakt, że o ile jeszcze w latach 1957-1968 jeJ udział stanowił tylko 24% całej objętości poświęconej dziejom XIX і XX w., to w latach 1969·· -1989 wzrósł on do 39%. Okres międzywojenny (do wybuchu wojny) obejmował przeszło 18™ stron druku, w tym szeroko pojęta problematyka polskiego ruchu narodowego zajmowała 90% ^ jętości. Podobnie okres II wojny światowej (niecałe 500 stron) prawie w całości dotyczył ргоЫ6'

matyki polskiej.

Polityce antypolskiej w Prusach Wschodnich poświęcono dziesięć pozycji (o łącznej objęt°' ści 220 stron). Siedem publikacji prezentowało działalność władz w Prusach Wschodnich w okre* sie Republiki Weimarskiej, jak i Trzeciej Rzeszy (do 1939 r.). Przygotowane one zostały gł<W' nie w oparciu o akta Ministerstwa Spraw Zagranicznych - centrali, ambasady i konsulatów R* w Niemczech. Autorami byli: Tadeusz Cieślak126, Wojciech Wrzesiński127, Emilia Sukertowa-B|C'

394 Kazimierz Wajda

114 P. Lcyk, Masurische Volks-Zeitung. Organ Mazurskiego Związku Ludowego, KMW, 1967, nr 3, ss. 379-383. 115 J. Bochm, Koncerty plebiscytowe Feliksa Nowowiejskiego w 1919 i 1920 roku, KMW, 1969, nr 2, ss. 131-158. 116 A. Gąsiorowski, Rola sokolich towarzystw ginmastyczjiych w walce o polskość Wanilii, Mazur i Powiślu ( 1921), KMW, 1981. nr 2-4, ss. 325-362.

117 J. Chłosta, Majątek plebiscytowy na Warmii, Mazurach i Powiślu, KMW, 1988, nr 3—4, ss. 377-386.

118 K. Fiedor, Znaczenie plebiscytu na Warmii, Maturach i Powiślu dla formowania nacjonalistycznego frontu tiul)'!1" skiego w Niemczech, KMW, 1970, nr 2, ss. 427-447.

119 R. Gelles, O zajściach w Olsztynie w marcu 1920 roku, KMW, 1983, nr 4, ss. 461-464.

120 M. S/.oslakowska, „Königsberger Hartungsche Zeitung" wobec sprawy polskiej na Mazurach, Wanilii i Pt

tv okresie przygotowali do plebiscytu w 1920 robi, KM W, 1988, nr 3-4, ss. 371 -376.

121T. Grygier, W. Wrzesiński, Z problematyki ruchu rewolucyjnego na Wanilii i Mazurach и· lalach 1918-1919, KM” · 1958, nr l.ss. 3-32.

122 T. Grygier, Wannińska Rada bidowa w dniach rewolucji w Olsztynie w 1918 roku, KMW, 1969, nr 4, ss. 541-5“ 123 J. Chlosia, Szkolnictwo polskie na Wannii latach 1919-1920, KMW, 1977, nr 3-4, ss. 377-390.

124 E. Sukertowa-Biedrawina, Dzjaldowszczyuia po Kongresie Wersalskim, KMW, 1957, nr 2, ss. 71-81.

125 A. Juzwenko, Postawa Polski wobec akcji von derGohza i Dermondt-Awalowa w krajach bałtyckich iľ 1919 rok11·

KMW, 1969, nr4,ss. 571-580.

126 T. Cieślak, Materiały o prześladowaniu przez hitlerowców ludności polskiej na terenie Wannii, Mazur i Powiślu· № porty konsulatów polskich, KMW, 1957, nr 3, ss. 163-168.

127 W. Wrzesiński, Akcja gennanizacyjna na Wannii, Mazurach i Powiślu w okresie rządów hitlerowskich ( 1933-19™’’

lawina·2*, Tadeusz Grygier129, Karol Fiedor130, Władysław Gębik131. Pozostałe trzy pozycje doty­ k y antypolskiej działalności propagandowej oraz funkcjonowania Ostdeutsche Heimatdienst.

u,°nimi byli Bogusław Drewniak132, Antoni Soloma133 i Zygmunt Lictz134.

Sporo miejsca na lamach „Komunikatów” z lat 1957-1989 zajmowała również problematyka Ns Wschodnich w polityce R ľ, jak i w polskiej myśli politycznej okresu międzywojennego (lącz- nic 240 stron). Jeśli idzie o politykę państwa polskiego, to dotyczyło jej sześć pozycji, przygotowa­ l i ) na podstawie polskich archiwaliów cywilnych i wojskowych. Wybijają się tutaj publikacje ^•orstwa Wojciecha Wrzesińskiego135. Autorami pozostałych byli liszek Gondek136, Piotr Sta- "'ескі'и Ľdward Pałyga138 i Małgorzata Szostakowskalw. Cztery publikacje poświęcono proble- ’"‘Чусс Pms Wschodnich w polskiej myśli politycznej okresu międzywojennego. Autorem trzech sPośród nich był Wojciech Wrzesiński141', a jednej Marian Mroczko141.

Najwięcej miejsca, bo łącznie 650 stron druku, zajęły pozycje poświęcone ruchowi polskie- na Warmii, Mazurach i Powiślu oraz związanej z nim prasie. Na czoło wybija się pięć pu- ‘‘Ц і Wojciecha Wrzesińskiego z lat 1959-1985, dotyczących Prus Wschodnich i innych jCrytoriów w Niemczech zamieszkanych przez Polaków, a przygotowanych w oparciu o archiwa- ^ w t y n i akta MSZ a także prasę polską142. Po jednym artykule napisali Jan Boenigk143 i Antoni

'28 E. Sukertowa-Biedrawina, Materiały do dziejów walki hitlerowców z mchem polskim nu Mamach i Wannii w la- 1933-1939, KMW, 1967, nr 1-2, ss. 157-188; cadcm, Metody wołki hitlerowców z polskością na Mazurach i Warmii,

„r 4, ss. 523-546.

*29 T. Grygier, Hitlerowska polityka narodowościowa iv ľrusuch Wschodnich, KMW, 1969, nr 2, ss. 159-186. '30 K. Fiodor, Formy antypolskiej działalności w Prusach Wschodnich wiatach I9IX-I939, KMW, 1967, nr 4, 4· 4*5-517.

131 W. Gębik. Sprawa Pałasza, KMW, 1962, nr 2, ss. 473-494.

132 li Drewniak, Problematyka wschodniopruska w propagandzie niemieckiej okresu międzywojennego, KMW, 1980, ss. 41-52.

133 A, Soloma, Z badań nad funkcją i językiem politycznym prasy niemieckiej w Pmsach Wschodnich и· okresie między- °j('inyin, KMW, 1982, nr 3, ss. 237-261. '

, '34 Z. l.ielz, Ostdeutscher Ikimatdienst. Materiały do antypolskiej działałmiści zlat 1927-1933, KMW, 1959, nr 2, 198-206.

135 W. Wrzesiński, Między II Rzec^yiospolitą a Republiką WeimarskĄ. (Z badań nad dziejami Prus Wschodnich w la· 1 №19-1932), KM W, 1966, nr 2, ss. 249-298; idem, Z zagadnień polityki Rzeczypospolitej wobec Pms Wschodnich w la- Щ І920-І92Н, KMW, 1965, nr 3. ss. 451-470.

>36 L. Gondek, Działalność wywiadu polskiego w Pmsach Wschodnich (1934-1939), KMW, 1978, nr 4, ss. 521-547. i· '37 p, Slawceki, Koncepcje operacyjne polskiego Sztabu Generalnego wobec Pms Wschodnich wiatach 1919-1939,

Mvv· 1981, nr 2 4 ss. 381-398.

138 E. Pałyga, Konsulaty pilskie wPmsucli Wschodnich. 'Zagathńeniu prawno-nstmjmre, KMW, 1973, nr 4, ss. 413-434. t *39 M. Szostakowska, Antoni Andrzej Zalewski - konsul Rzeczyi>ospolitej Polskiej w Olsztynie wiatach 1934-1936,

1906, nr 1-2, ss. 49-62.

'40 W. Wrzesiński, Zagadnienia Prus Wsclmlnich w polskiej myśli politycznej w lalach 1920-1939, KMW, 1970, nr 3, в '391-426; idem, Uwagi Stanisława Srokowskiego o problemie polskim w Pmsach Wschodnich и· 1921 roku, KMW, 1978, ■ ss. 495-520; idem, Spory historyczne wokół Prus Wschodnich w latach 1920-1939, KMW, 1985. nr 3 4 ss. 295-311. '41 M. Mroczko. Problematyka wschoilniopmska w myśli zachodniej Drugiej Rzeczypospolitej, KMW, 1982, nr 4, • 377-396.

ss ^ ^ Wrzesiński, Materiały do kwestii polskiej na Wannii i Mamach po plebiscycie (1920-1921), KMW, 1959, nr 1, J'^'84 ; idem, Problemy świadomości narodowej ludności polskiej na Wannii, Mazurach i Powiślu w lalach 1920-1939,

MW. 1962, nr I, ss. 94-142; idem, Program akcji polskiej na Mamach и· 1931 тки, KMW, 1963, nr 3, ss. 442-461; ft,l l‘olucy w Niemczech и· walce o miejsce и· tyciu politycznym 1922-1939, KMW, 1983, nr 1, ss. 19-34; idem. Tradycje Wskości na Warmii i Mamach, KMW, 1985, nr 3-4, ss. 247-256.

, '43 J. Boenigk, Z dziejów walki oprawo wolnego wybom polskich imion dla pilskich dzieci w Niemczech wiolach *0-1939, KMW, 1967, nr 3. ss. 393-400.

Soloma144. Związkowi Polaków w Niemczech i Polskiemu Związkowi Zachodniemu poświę^ dwa artykuły, których autorami byli Marian Mroczko145 oraz Andrzej Lubiński146. Harcers!"

i polską kulturą fizyczną w Prusach Wschodnich zajmował się w czterech artykułach, рг/Ж wanych w oparciu o akta MSZ, Andrzej Gąsiorowski147, a spółdzielczością polską Andrzej ski148. Autorami biogramów działaczy polskich na Warmii i Mazurach byli: Wiktoria Żuru"' i Jan BoenigkM,l Zygmunt Lietz150, Jan Chłosta151 oraz Wiktor Lcyk i Ryszard Otello152.

Jeśli idzie o prasę polską na Warmii i Mazurach, to jej sprawom ogólnym poświęcił dwaa ' kuły Leonard Smolka153. Najwięcej, bo osiem publikacji dotyczyło „Gazety Olsztyńskiej”. W . lorami byli: Wojciech Wrzesiński154, Jan Chłosta155, Andrzej Staniszewski156 i EugeniuszTryn'v wski157. Czasopismu „Mazur” poświęcono cztery pozycje, w tym dwie pióra Tadeusza ka158 i po jednej autorstwa Zygmunta Lietza159 oraz Jana Chłosty16“. „Gazetą Mazurską” Emilia Sukcrtowa-Bicdrawina161, autorami artykułów o „Glosie Ewangelijnym” byli ks. Rys

396 Kazimierz Wajda

---ΓιίΜΫ_{144 A. Soloina,}

Niektóre uwarunkowania wyznaniowe działalności I V Dzielnicy Związku Pniakóww Niemczech· *

1983, nr I.ss. 65-83. " ^

145 M. Mroczku. Z działalności Związku Ochrom Kresów Zachodnich - Polskiego Związku Zachodniego na /и#1

Prus Wschodnich и- lalach 1921-1939, KMW, 197І, nr 2, ss. 197-214. (,· 146 A. Lubiński, Uzupełnienie listy członków Związku Polaków и· Niemczech Ziemi Malborskiej, KMW, 1985.

ss. 81-87. μ

147 A. Gąsiorowski, Harcerstwo polskie na Powiślu wiatach 1920-1939, KMW, 1972, nr 4, ss. 607-631;

cerstwopolskie na Warmii wiatach 1920-1939, KMW, 1973, nr 4, ss. 363-412; idem, Polska kulturafizyczna l'n .j Wschodnich i jej odbicie w prasie polonijnej (1919-1939), KMW, 1974, nr 4, ss. 481-509; idem, Kola kultury βг·' w utrwalaniu polskości na Warmii, Mazurach i Powiślu, KMW, 1986, nr 1-2, ss. 23-47. , f

148 A. Lubiński, Przyczynek do dziejów spółdzielczości na ziemi sztumskiej w drugiej połowie XIX i pierwsitj * ku, KMW, 1987, nr l,ss!77-91.

149 W. Żurawska, J. Hoenigk, Doktor Brunon Opęchowski - radca prawny Związku Polaków w Niemczech, KM W· nr 4, ss. 589-600.

150Z. Lietz, Karol Małłek wiatach 1920-1939, KMW, 1973, nr 1-2,ss. 115-131. 151J. Chłosta, Gustaw Uvding (1899-1974), KMW, 1976, nr 2, ss. 197-207,

152 W. Lcyk, R. Otello, Bogumił Leyk (1860-1945), KMW, 1977, nr 3-4, ss. 367-375. 1. 153 L. Smolka, Sytuacja prawna prasy mniejszościowej w Niemczech wiatach międzywojennych, KMW, 19$· ss. 337-346; idem, Prasa polska w Niemczech w okresie międzywojennym, KMW, 1983, nr 1, ss. 85-97. ( J.

154 W. Wr/.csiński, Oblicze ideowo-polityczne „Gazety Olsztyńskiej'' wiatach 1920-1939, KMW, l‘X>0. . ss. 167-212; idem, Kola „Gazety Olsztyńskiej" w kształtowaniu i zachowaniu świadomości narodowej Polaków 0 (1886-1939), KMW, 1987, nr 2, ss. 223-241.

155 J. Chłosta, Podstawy finansowe „Gazety Olsztyńskiej" u1 lalach 1927-1932, KMW, 1973, nr 4, ss. 435-44*’

Procesy sądowe „Gazety Olsztyńskiej", KMW, 1974, nr 3, ss. 239-254; idem, Zarys dziejów dodatków do „Gez/O |,

tyńskiej" wiatach 1921-1939, KMW, 1974, nr I, ss. 3-23; idem, Księgarnia „Gazety Olsztyńskiej", KMW, ^

ss, 73-80. ’

156 A. Staniszewski, Sprawy mniejszości narodowych w lamach „Gazety Olsztyńskiej" w lutach I92I-I92S, *

1983, nr 1, ss. 35-64. fl( J,

157 E. Tryniszcwski, Ostatni redaktor „Gazety Olsztyńskiej“ Seweryn Pieniębiy (junior), KMW, 19^’ ss. 3! 7-324.

158 T. Cieślak, Ostatni rocznik „Mazura", KMW, 1958, nr 4, ss. 405-408; idem, Walka redakcji „Mazura“ Σ"

vnem, KMW, 1959, nr 4, ss. 441-445.

159 Z. Lietz, Z dziejów gazety „Mazur" 1926-1939, KMW, 1962, nr 3,ss. 597-615. ,9J6, 160 J. Chłosta, Czasopismo „Mazur" 1928-1939. Podstawy finansowe, dodatki i prześladowaniu pisma, K M "1

nr 4, ss. 523-536, 1^5,

161 E. Sukertowa-Bicdrawina, Kulisy wydawnicze„Gazety Mazurskiej" i „Kalendarz# dla Mazurów", K M "’ nr 3, ss. 382-430.

β/.icje X IX і X X wieku na łamach „Komunikatów Mazursko-Warmińskich” 397 ^ J j162 oraz tenże wraz z Pawłem Sową10. „Kalendarze dla Mazurów” omówił Tadeusz Cie-w Analizą źródeł archiCie-walnych do dziejóCie-w PolakóCie-w Cie-w Prusach Wschodnich, przechoCie-wyCie-wanych

Jobach Archiwum Akt Nowych w Warszawie, zajął się Edward KołodziejIM.

rolnictwu polskiemu, bibliotekom polskim i polskiej kulturze w Prusach Wschodnich, to,1®· Problematyce mocno wiążącej się z ruchem polskim w tej prowincji, poświęcono łącznic

«fon druku.

^ %>lnej problematyki szkolnictwa polskiego w Prusach Wschodnich dotyczyły cztery pozy- ώ’ι. tych autorami byli Bohdan Koziclło-Poklcwskilw' oraz tenże wraz z Wojciechem Wrze- й і IW’ a la^ c Antoni Łukaszewski1“ i Henryk Chalupczak 1<’'\ Poszczególnym elementarnym J ljjn i polskim na Warmii i Mazurach poświęcono trzy pozycje. Ich autorami byli Stefan Koter- p. "Jan Boenigk171 oraz Bohdan Kozicllo-Poklewski i Wojciech Wrzesiński1” . Autorami dwóch ‘^tyczących przedszkoli polskich byli Jan Chłosta1” oraz Henryk Chalupczak174, natomiast ftyülaw Gębik zajął się gimnazjum kwidzyńskim175. Sylwetek polskich nauczycieli na War- i ‘Bzurach dotyczyły publikacje pióra Tadeusza Oraekiego176, Zygmunta Lietza177 i Eugeniu-

tyniszewskiego1711,

^.bibliotekach polskich w Prusach Wschodnich pisał Jan Wróblewski w sześciu artykułach "kowanych w latach 1961-1971lw. W zakresie problematyki kulturalnej sprawom ogólnym

Η· Otello, „Glos liwangelijny" (1925-1939), KMW, 1977, nr I. ss. 81-90.

U. j·», Oleiło, P. Sowa, Wyka; prenumeratorów „Glosu Ewangelijncgo" z lal I937-I93S, KMW, 1979, nr 2, |. 230

,

І65 l*wl kalendarze mazurskie г 1935 roku, KMW, I960, nr 4. ss. 544-552.

vjy. E, Kołodziej, Źródła do dziejów Polaków na Warmii, Powiślu iMuzuracli oraz IV Dzielnicy Związku Polaków

• ’ЗДі и· okresie międzywojennym przechowywane w Archiwum Aki Nowych, KMW, 1983, nr I, ss. 99-107, KMu, Kozicllo-Poklcwski, Nieviony projekt ordynacji dla szkolnictwa polskiego w Niemczech г 3 czerwca 1920 roku,

167197У, nrb s . 323-329.

t L . ’■ Kozicllo-Poklewski, W. Wrzesiński, Starania o rozbudowę szkolnictwa polskiego na Warmii. Mazurach i Powi­ ciach 1929-1939. KMW, 1979, nr 2, ss. 183-204.

I9$7 Łukaszewski, Z materiałów do dziejów szkolnictwa nu Mazurach f Warmii »· okresie międzwojenmm, KMW,

1^ 1 . w. 38-49.

*· Chalupczak, Pomoc rzndu polskiego i województw przygranicznych na rzecz działalności oświatowo-szkolnej Po- ^ m czech и· okresie międzywojennym, KMW, 1987, nr 3-4, ss. 431-465.

^ Kolcrski, Dzieje dwóch szkól polskich na Warmii wświelle ich kronik zlat 1929-1939, KMW, 1959, nr 3, ii. J y Nucnigk, Śladami kroniki polskiej szkoły it' Piasutnie ( 1931-1932). ( Relacje naocznego świadka). KMW, 1969, nr 3,

,'394.

®· Kozicllo-Poklewski, W. Wrzesiński, Kronika katolickiej szkoły polskiej w Nowej Kaletce, KMW, 1979, nr 1, ,7l0ra* fol. kroniki, ss. 80.

H.j^^Chlosia, Przyczynki do dziejów przedszkoli polskich na Warmii wiatach 1927-1939, KMW, 1978, nr 3, Chalupczak, Prywatne przedszkola polskie na terenie Niemiec wiatach 1919-1939, KMW, 1982, nr 4, Gębik, Polskie gimnazjum w> Kwidzynie, KMW, 1957, nr 2, ss. 82-89.

^0~ia' ®rjc^· Sylwetki polskich nauczycieli i organizatoniw szkolnictwa na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach

1777 K^W , 196!. nr2.ss. 253-273.’

І7* r Franciszek Jujkti-nauczyciel, działacz i poeta, KMW, 1964, nr I, ss. 91-100.

174 'kiszew ski, Lech Kaucz/ir-nauczyciel szkoły pilskiej w Stanclewie, KMW, 1979, nr 4, ss. 459-465. | · Wróblewski, Materiały z działalności Centralnej lliblioteki Polskiej w· Niemczech - Oddział: Prusy Wschodnie,

Pru-poświęcony byl arlykul Janusza Albina18", recepcji Krzyżaków Henryka Sienkiewicza dwi>^ kuły pióra Jana Wróblewskiego1111, twórczości Marii Zientary-Malewskicj arlykul llanny Ą kiej'*2, a projektowanemu muzeum polskiemu w Olsztynie pozycja Antoniego Solomy"^ ^ ską kulturą muzyczną w Prusach Wschodnich zajmowali się: Maria Anna Ankudowicz.1 · Bochni"15 oraz Krzysztof Dariusz Szatra wski186.

Stosunkowo niewiele miejsca poświęcono sprawom D7.ialdowszczy7.ny w II Rzcczyposp^% głównie politycznym, łącznic zaledwie 45 stron druku. Były to trzy artykuły autorstwa Woje' Wrzesińskiego1*7, Emilii Sukertowej-Biedrawiny18* oraz Romualda Jóźkowa1*4. „·.

Jeśli idzie o prezentowaną na lamach „Komunikalów Mazursko-Warmińskich" probiert* < kę okresu międzywojennego, inną niż szeroko pojęte zagadnienia ruchu polskiego, to ona prawic wyłącznie dziejów partii politycznych w Prusach Wschodnich, przy czym iy№° / artykuły poświęcono ruchowi robotniczemu. Ich autorami byli Andrzej Wakar1“ i Ewa Ko>^ Więcej miejsca zajęły dzieje ruchu hitlerowskiego. Autorem trzech artykułów dotyczący4·'*1,^ deł archiwalnych w tym zakresie był Tadeusz Grygier1'”, Z k o le i Bohdan K o z ic lło - P o k le w s k 1^

pisał trzy artykuły o różnych aspektach tego rachu, przy czym dwa pierwsze opracowane w oparciu o akta polskiego MSZ, natomiast trzeci, opublikowany w 1985 r., uwzględniał j uZ

dła NSDAP'". v

----

-

—

""‘^ y

sy Wschodnie 11938-19391,KM W, 1968, nr I, ss. 119-131 ; idem, Sum i plany rozwoju polskich bibliotek na Wanuu* ^

roku,KMW, 1969, nr 4, ss. 601-606; idem, Dwa kursy bibliotekarsko-świetlicowe iv Prusach Wschodnich, KM ” · nr 2, ss. 215-228; idem, Rewizje polskich bibliotek na Warmii, Mazurach i Powiflu w okresie hitleryzmu, Κ Μ γ ^ ι

nr 4, ss. 529- 544; idem, Księgozbiór okręgu powiślańskiego Centralnej Biblioteki Polskiej tľ Niemczech - 0(Ш а Wschodnie (1934-19381,KM W, 1971, nr 2-3, ss. 273-292. i i

180 J, Albin, łĄcznośr knlmralim Polaków w Niemnach zkrajem wiatach 1919-1939, KMW, 1983, °r ss. 239-265.

181J, Wróblewski, Ankieta „Mazura" na temat „Krzyżaków" Sienkiewicza,KMW, 1963, nr l.ss. 102-127; ide·11'^

nie i kolportaż „Krzyżaków" Henryka Sienkiewicza na Mazurach (w latach 1929-1931),KMW, 1970, nr 2, ss. 283'· ^

182II, Sawicka, Społeczne uwarunkowania twórczości Marii Zicniary-Malewskiej,KMW, 1986, nr 1-2, ss.

99-183 A. Soloma, Pierwszy program muzeum polskiego w Olszlynie z 1931 roku,KMW, 1971, nr 2-3, ss. 267-2

184 M. A. Ankudowicz, Trzy niezjiane listy Feliksa Nowowiejskiego do profesora wileńskiego konserwatori«'"

sława Kalinowskiego, KMW,1979, nr I, ss. 83-89. ^|#· 185 J. Boelmi, Ksztalcenic organistów dla potrzeb ruchu polskiego na Powiślu i Warmii tľ okresie po plebiscyÓe·

1980, nr 2, ss. 181-196; idem, Komun Grabowski - muzyk i pedagog,KMW, 1986, nr 1-2, ss. 3-22. . ^

186 K, I). Szatrawski, Jan hibnmirski - muzyk, nauczyciel i działacz ruchu polskiego na Warmii,KMW, t

9

6

ss. 191-198.

187 W. Wrzesiński, Kwestia mazurska na Dzialdowszczyúiie tľ lalach 1920-1939,KMW, 1959, nr 3, ss. 263-2'

188 E. Sukeriowa-Biedrawina, Tradycje grunwaldzkie na Ikialdowszczyźnie (w okresie międzywojennym), KM* ·

nr 2, ss. 163-166.

189 R. Jóików, Arno Kani - działacz społeczny i muzyczny Dzialdowszczymy.KMW, 1973, nr 1-2,

19U A. Wakar, Próba analizy rozwoju ruchu robotniczego na Warmii I Mazurach w okresie lal 1921-1933,KM*

nr I.ss. 33-49.

191 E. Korc, Materiały źródłowe do dziejów ruchu robotniczego w Prusach Wschodnich w latach 1933-1945, & ne w Wojewódzkim Archiwum Państwowym

11

5

192 T. Grygier, Źródła archiwalne do dziejów Prus Wschmlnich okresu nazistowskiego,KMW, 1970, nr 4, ss. ‘ ^

idem, Dokumentacja dziejów Prus Wschodnich wiatach 1933-1945 w Wojewódzkim Archiwum Państwowym ^Jl.

nie,KMW, 1971, nr I, ss. 81-124; idem, Informacja archiwalna dla Prus Wschodnich wiatach 1939-1945,KM” '

nr 2-3, ss. 293-326.

193 B. Kozicllo-Poklcwski, Z badań nad stanem zatrudnienia w Prusach Wschodnich w chwili objęcia władzy Iі

tlerowców,KMW, 1976, nr 4, ss. 537-546; idem. Przyczynki do działalności Sluiby Pracy w Prusach Wschodni^ '* ^ 1931-1935,KMW, 1977, nr 3-4, ss. 391-402; idem, Z badań nad strukturu terytorialną NSDAP tľ Prusach W* "

tľ lalach 1921-1933.KMW, 1985, nr 3-4, ss. 285-293.