Miejsce Warmii i Mazur w historii ziem polskich XIX i XX wieku

Cieślak, Tadeusz

Miejsce Warmii i Mazur w historii

ziem polskich XIX i XX wieku

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 81-89

TA D E U SZ C IE ŚL A K

M IE JSC E W A R M II I M A Z U R W H IST O R II ZIEM P O L S K IC H

X I X I X X W IE K U

O sią g n ię te W o sta tn ich la ta c h w y n ik i b a d a w cze nad p rzeszło ścią W arm ii i M azur u p o w a żn ia ją do p e w n y c h uo g ó ln ień . M am y ju ż w y sta rc z a ją c ą lic z b ę p o w a żn y ch prac i cen n y ch p rzy czy n k ó w , u m o żliw ia ją cą ocen ę g łó w n y c h lin ii ro zw o jo w y c h oraz n a sz k ic o w a n ie n a jb a rd ziej isto tn y ch p o w ią za ń z resztą ziem p o lsk ich . T aka próba u o g ó ln ien ia m oże m ie ć p e w n e zn a c ze n ie dla d a lszy ch bad ań, p o n iew a ż w sk a z u je n a istn ie ją c e d y sp ro p o rcje w o p ra co w a n y ch i n ie p o d jęty ch p roblem ach.

N a h isto r ię W arm ii i M azu r X IX i X X w ie k u m ożna patrzeć z różn ych p u n k tó w w id zen ia , u zy sk u ją c, o d p o w ied n io do w y b r a n e g o k ry teriu m , s p e c y ­ fic z n e obrazy całości. M ożnaby s ię zająć np. in terp reta cją e w o lu c ji go sp o d a r­ czej, czy p ro b lem a ty k ą k u ltu r y lu d o w ej, a le w y d a je się, że p ro b lem w y b r a n y d la n in ie jsz e g o a r ty k u łu m a z n a czen ie bardzo isto tn e i je d n o cz e śn ie w ią ż ą ce różn orod ne e le m e n ty , k tó re sk ła d a ją się na g łó w n ą treść ż y cia sp o łe cz n o - p o lity c zn eg o reg io n u w ciągu b lisk o półtora w ie k u . W te m a c ie ty m m ożna z m ieścić za ró w n o p o szczeg ó ln y ch lu d zi, ja k i o rg a n iza cje, k tó re d z ia ła ły na rzecz u m o cn ien ia z w ią zk ó w z ca ło ścią zie m p o lsk ich , ja k ró w n ież w sz y stk ic h p r z ec iw n ik ó w te g o nu rtu , u siłu ją cy c h ściśle j p o w ią za ć W arm ię i M azury z p a ń stw e m p ru sk im . Ł ączność W arm ii i M azu r z resztą ziem p o lsk ich n ie p o w sta ła je d y n ie na s k u te k są sie d z tw a g e o g ra ficzn eg o i d ecy zji p o lity c zn y ch z k o ń ca drugiej w o jn y św ia to w e j, lecz istn ia ła n ie p r z e rw a n ie w o m a w ia n y m o k resie d z ię k i tr w a ły m zw ią zk o m ję z y k o w y m i w sp ó łd z ia ła n iu p o lity czn em u w n a jw a ż n iejsz y c h dla narodu p o lsk ie g o spraw ach . O s ile i tr w a ło ści ty c h z w ią zk ó w św ia d czą m. in . ich p r zeciw n icy , 'n ieu sta n n ie p rzy p o m in a ją cy o „nie­ b e z p ie c z e ń stw ie p o lsk im ”, o „ p o lsk im o d ro d zen iu ”, o „ p olsk iej o fe n s y w ie ” itd . S p ra w y te ro zm y śln ie w y o lb r z y m ia n o d la różn ych , d o raźnych c eló w p o lity c z ­ nych , n iem n iej u p a rte ich p o w ta rza n ie m ia ło sw o ją , n ie zam ierzon ą przez au to ró w , w y m o w ę . Z d ru g iej stro n y , w y d a je się o czy w iste , że p rzy n a leżn o ść reg io n u przez d łu g i o k res czasu d o p a ń stw a p ru sk ieg o siłą rzeczy stw a rza ła różn ego rodzaju zw ią zk i z ca łością te g o p a ń stw a . W ro zw a ża n ia ch n a u k o w y ch n ie ch cem y ich a n i przem ilcza ć, an i też p o m n iejsza ć, le c z p ra g n iem y p o k u sić się o w ła ś c iw ą ocen ę, o z a k la sy fik o w a n ie i u sta le n ie r ze c z y w isty c h p rop orcji ich zn aczenia. K o n ieczn o ść ty c h o c en w y n ik a chociażby z ch a ra k teru k la s o w e g o p a ń stw a p ruskiego, k tó re p r e fe ro w a ło och ronę in ter e só w w ie lk ie j w ła sn o śc i zie m sk ie j i w ie lk ie g o k a p ita łu . D o k oń ca s w o je g o istn ie n ia n ie p r z ek sz ta łc iło się ono w p a ń stw o o d m ien n e k la so w o , choć w p r o w a d z a ło sze r eg ko rek tu r s o cja ln o - ek o n o m iczn y ch . Z n ik n ęło z p o w ierzch n i w 1945 r. ja k o tw ó r gro źn y dla o to czen ia , sie w c a m ilita r y zm u i a g resji. W cią g u X IX i X X w ie k u p a ń stw o p ru sk ie p o p iera ło rozw ój n ie k tó ry c h p r o w in c ji i za d a n iem n in ie jsz e g o a r ty k u łu b ęd zie m. in. u s ta le n ie k ie d y i w ja k im za k resie W arm ia i M azury n a le ż a ły do g ru p y u p rz y w ile jo w a n y c h reg io n ó w . P r z y r o zw a ża n iu z w ią z k ó w reg io n u z p a ń stw e m p ru sk im c zę sto u le g a m y p r e sji w sp ó łc ze sn o śc i i zap o m in a m y

ό ro zw o ju P ru s, o etapach, w k tó ry ch n ie s ta n o w iły o n e je szc z e m o ca rstw a . B ardzo d łu g o n a le ż a ły P r u sy do g ru p y p a ń stw sła b szy ch , o p o w a żn y ch kłop otach w e w n ętrz n y c h , w y g r y w a n y ch p rzez w ie lk ie m oca rstw a w p o lity c e m ięd zy n a ro d o w ej. W praw d zie p o tra fiły z tej d ru g o p la n o w ej roli w y c ią g n ą ć ogrom n e korzy ści, a le n a stą p iło to dop iero w d rugiej p o ło w ie X I X w ie k u , w czym je d n a k u d zia ł W arm ii i M azur b y ł n ie w ie lk i.

P e w n y m a rg u m en tem u za sa d n ia ją cy m w n in ie jsz y m szk icu o m ó w ien ie sto su n k ó w p o m ięd zy reg io n em a p a ń stw e m p ru sk im je st p o ja w ien ie się o b ecn ie te n d en cji id e a liz u ją cy c h p rzeszło ść te g o p a ń stw a , w y su w a ją c y c h na p ie r w sz y p la n jeg o rolę ja k o sie w c y k u ltu ry i k o n cep cji za ch o d n io eu ro p ejsk ich . P ra ce W. H u b a t s c h a 1 i je g o u czn ió w są ilu stra cją ty c h te n d en cji i w a r to ich te z y z esta w ić z treścią ź ró d eł h isto ry czn y ch , b y o d n a leźć rze c z y w isty ob raz histo ry czn y P rus. W spóln a d ecy zja k o a licji a n ty h itle r o w sk iej o lik w id a c ji p a ń stw a p r u s k ie g o 2 je s t w N iem czech Z ach od n ich p od w ażana, p rzy czym n a cisk k ła d zie się n a a r g u m e n ta cję n a u k o w ą , p rzy g o to w u ją cą w d łu g o fa lo w ej a kcji o fic ja ln e w y stą p ie n ie p o lity czn e. W arto w ię c w łą c z y ć s ię do tej d y sk u sji i u n iem o żliw ić p r z ek sz ta łc e n ie jej w m on olog p o ch w a ln y , n a d u ży w a ją cy w ja sk ra w y sp o só b in terp reta cji źródeł.

Sji jf: *

W ła ściw ie p o czą tek rozw ażań n a leża ło b y p rzesu n ąć w o sta tn ie ćw ier ć w ie cz e X V III w ie k u , k ie d y P r u sy za grab iają w ię k szo ść zie m etn ic z n ie p o lsk ich . Już w p ie r w sz y m rozb iorze za g a rn ęły m . in. W arm ię, d la k tó rej zm ian a p r z y n a le ż ­ n o ści p a ń stw o w e j b y ła z w ie lu p o w o d ó w n iek o rzy stn a . R zą d y b isk u p ó w p r z y n io sły r o zk w it k u ltu ra ln y , ro zb u d o w ę sze r eg u p r z y w ile jó w ch ło p sk ich i m ieszcza ń sk ich , oo z o sta ło g w a łto w n ie p r z er w a n e przez p a ń stw o pruskie d ążące do zró w n a n ia s y tu a c ji W arm ii ze s to su n k a m i w in n y ch p ro w in cja ch pru sk ich . N ie ozn a cza ło to o c zy w iśc ie z w ięk szen ia w o ln o ści, a n i też obn iżenia św ia d czeń . Z a ła m a ł się d o ty ch cza so w y sy ste m szk o ln ic tw a , a p a ń stw o p ru sk ie n iep ręd k o z a stą p iło go n o w y m . F isk u s p ru sk i za in te r e so w a n y b y ł zw ięk sz e n ie m św ia d c ze ń ze stro n y lu d n o ści ch ło p sk iej, szerszy m e k sp lo a to w a n iem d a w n y ch m a ją tk ó w k o śc ieln y c h czy p od p o rzą d k o w a n iem so b ie c zęści d och od ów m ie j­ skich . W ła śn ie p r u sk ie ciężary fin a n so w e na u trz y m a n ie w o js k a h a m o w a ły rozw ój m ia st i w y w o ły w a ły n ie c h ę ć lu d n o ści, o czym jeszcze d łu go św ia d c zy ć b ędą te n d en cje p a rty k u la rn e, o b ejm u ją ce r ó w n ież n ie m iec k ą lu d n o ść W arm ii. N ie tw o rzą s ię w ty m o k resie tr w a łe p o w ią za n ia i b liższe k o n ta k ty m iędzy W arm ią a M azu ram i. W p ra w d zie złą czo n e z o sta ły w jed n o p a ń stw o , a le i róż­ n ice w y z n a n io w e , ó w czesn y sta n k o m u n ik a cji, brak w ię k s z y c h a tr a k c y jn y ch ośro d k ó w m ie jsk ic h n ie s p r zy ja ły o ż y w ien iu ty ch z w ią z k ó w 3.

N o w y eta p w ro zw o ju c a łeg o p a ń stw a p ru sk ieg o stw o rz y ło z etk n ię c ie się z rew o lu cy jn ą Francją. P o za k o n se k w e n c ja m i m ilita r n y m i i p o lity c zn y m i

1 N p . W. H u b a t s c h , D er p r e u ss isc h e S ta a t. P r o b le m s e in e r E n tw ic k lu n g

v o m 16. b is z u m b e g in n e n d e n 19. J a h rh u n d e rt, Ja h rb u ch der A lb e r tu s -U n i-

v e rsitä t in K ön igsb erg/P r., Bd. 12, 1962, ss. 107— 148. Zob. m oją r ecen zję pt. S p ó r

o d o r o b e k p a ń s tw a p r u sk ie g o , Z a p isk i H isto ry czn e, t. 28, 1963, z. 4, ss. 601— 605.

2 U c h w a ła S o ju szn iczej R ady K o n tro li nr 46 z dn. 25 lu teg o 1947 r. o g ło ­ szon a w „ A m tsb la tt des K o n tro llra ts in D e u tsch la n d ”, nr 14 z dnia 31 m arca 1947 r., s. 81, b e tr. A u flö su n g d e s S ta a te s P reu ssen ,.

3 Zob. r ela cje o p od róży w 1795 r. p ó źn iejszeg o prezesa p r o w in c ji Teodora v o n S chön a w S tu d ie n re is e e in e s ju n g e n S ta a t s w ir th s in D e u tsc h la n d aim

S c h lu ss d e s v o rig e n J a h rh u n d e rts. B e iträ g e u n d N a c h tr ä g e z u d e n P a p ie r e n d e s M in is te rs u n d B u rg g ra fe n v o n M a rie n b u rg T h eo d o r v o n Schön . V o n e in e m O stp re u sse n , L eip zig 1879, i teg o ż z r. 1799 w S tu d ie n re is e e in e s ju n g en S ta a tsm a n n s in E n gland..., B er lin 1891.

p r z y n io sły one W ażne zm ia n y sp o łe cz n o -u str o jo w e. C zęść tej k a m p a n ii w o jen n ej rozegrała s ię b ezp o śred n io na z ie m i w a r m iń s k o -m a z u r s k ie j4, s tw a ­ rzając p o d sta w ę dla rozw in ięcia się tra d y cji h isto ry czn y ch . W yd a rzen ia w o j­ sk o w e, w ie lk ie b itw y p od P ru sk ą Iła w ą i F ry d la n d em p rzy p o m in a ły o istn ie n iu reg io n u w a r m iń sk o -m a zu rsk ie g o . P rzez p e w ie n czas w p r o w in c ji tej p rzeb y w a ł kró l pruski, a p o n a d to sta ła się on a szczeg ó ln ie cen na dla P ru s w o b e c ok ro jen ia ich w tr a k ta cie ty lż y c k im . N ie m ożn a p rzecen ia ć zn a czen ia ty c h la t, ty m b ardziej, że po zm ia n ie s y tu a c ji p o lity c zn ej w y stą p iła n ie c h ę ć do p rzy p o m i­ nan ia okresu up adku oraz w sz y stk ic h w y d a r z eń i m ie jsc z n im zw ią za n y ch . O c z y w iśc ie okres p rzy g o to w a ń oraz sa m ej w a lk i z N a p o leo n em m ia ł p o w a żn e z n a czen ie d la p r z y śp ieszen ia ro zw o ju św ia d o m o ści narodow ej n ie m iec k ie j lu d n o ści P r u s , p rzez w y c ię że n ia w śró d niej p a rty k u la ry zm u na rzecz szerszego poczucia p rzy n a leżn o ści do p a ń stw a p r u s k ie g o 5. L u d n ość n iem ieck a , z a m iesz­ k a ła na W arm ii i M azurach, n ie o d eg ra ła w ty m pro cesie w ię k sz e j roli, a n a w e t w a rto p rzy p o m n ieć w y m ie n io n y p a rty k u la ry zm w a r m iń sk i, b ęd ą cy sp a d k iem po dłu g im o k r e sie o d ręb n o ści p ra w n ej w la ta c h rzą d ó w b isk u p ich . O prócz teg o , w ty m cza sie p e łn y m w a ż n y c h przem ian , p rzep row ad zon o sze r eg za sa d n iczy ch refo rm sp o łeczn y ch i u str o jo w y c h , k tó re o b jęły sp ra w y ch ło p sk ie, m ie jsk ie a ta k że w o jsk o w e . W szy stk ie one m ia ły ch a ra k ter p o ło w iczn y , często, je d y n ie d a le k o id ą cy ch z a p o w ied zi, z k tó ry c h n a stę p n ie w y c o fy w a n o się. W arm ia i M azu ry b y ły jed n ą z k la sy c zn y ch ilu str a c ji ich n ie k o n se k w e n c ji, a n a w e t b e z ce lo w o ści. Z jed n ej stro n y W arm ia r ep rezen to w a ła pod w z g lęd em s to su n ­ k ó w sp o łe cz n y c h sp e c y fic z n ie z a a w a n so w a n y teren , p o sia d a ją cy odrębny s to p ień r eg u la c ji p ra w n e j, zw ła szcza w o d n iesie n iu do c h ło p ó w , a z d rugiej stro n y p o p ra w a s y tu a c ji ek on om iczn ej c h ło p ó w m azu rsk ich w y m a g a ła za sto so w a n ia r a d y k a ln y ch środ k ów , n ie m o ż liw y c h dla ju n k ie r sk ieg o p a ń stw a p ruskiego. Ś w ia d e c tw e m p o ło w iczn o ści reform b y ła ró w n ież cała h isto ria p ierw szej p o ło w y X IX w ie k u Pom orza W sch od n iego, a w je g o obrębie W arm ii i M azur. R o z p o w szech n ien ie sieci sp isk o w ej T o w a rz y stw a D em o k ra ty czn eg o P o lsk ie g o i Z w ią zk u P le b e ju sz ó w w śród ch ło p ó w p om orsk ich , za ję cie w niej k ie r o w n ic z y ch s ta n o w isk przez sy n ó w ch łop sk ich , duża ilo ść z a ża leń ch ło p sk ich na p o stę p o w a n ie u w ła sz cz e n io w e , ruch w c za sie W iosny L u d ó w — o to k ilk a b a rdziej szc z eg ó ło w y c h ilu str a c ji sto su n k u c h ło p ó w do p a ń stw a p ru sk ieg o . Z resztą zd a n iem h isto r y k ó w reg io n u c a ły ten okres n a c e ch o w a n y b y ł k ło p o ­ ta m i ek o n o m iczn y m i, w y n ik a ją c y m i z ciężk iej s y tu a c ji g ospodarczej p o w o j­ n a ch n a p o leo ń sk ich , k ie d y trzeb a b y ło n ie ty lk o le c zy ć ra n y w o je n n e , a le ró w n o c ze śn ie p r z y sto so w a ć się do n o w e g o u k ła d u m ięd zy n a ro d o w y ch sto su n ­ k ó w gosp o d a rczy ch , a szc z eg ó ln ie do w zm ożon ej k o n k u ren cji w d zied zin ie ek sp o rtu zboża. O szczęd n ości w e w sz y s tk ic h d zied zin a ch , a ró w n o cześn ie r a d y k a ln e cięo ia — o to p rogram ó w czesn eg o k ie r o w n ic tw a a d m in istra cji pru sk iej na P o m o rzu W sch od n im , a z w ła szcza p rezy d en ta p o łą czo n y ch p r o w in c ji — (P ru sy W sch o d n ie i Z ach odn ie) — T eodora v o n Schön a. Ł ą czo n o fu n k c je a d m in istr a cy jn e m. in. ze w z g lę d ó w o szczęd n o ścio w y ch . U tw o rzo n o n o w ą in s ty tu c ję k re d y to w ą dla rozd ziału d o d a tk o w y ch fu n d u sz ó w na od b u ­ d o w ę p o w o jen n ą , a le r ó w n o c ze śn ie u d ziela n o ich za sa d n iczo ty lk o w ię k sz y m m ają tk o m , n ie za d łu żo n y m i zd o ln y m d o przetrw a n ia tru d n o ści, a b ez­ w z g lę d n ie z lic y to w a n o sła b sze m a ją tk i, n ie za sp o k a ja ją c ta k że, chociażb y częścio w o , potrzeb c h ło p s k ic h 6. B io g r a fo w ie S ch ön a stw ie rd za ją , że u z y sk a n e

4 Zob. m a ter ia ły za m ieszczo n e w w y b o r z e źród eł M a zu r y i W a rm ia 1800—

1870, o p ra co w a ł W. C h o j n a c k i , W ro cła w 1959, ss. 51 i nast.

5 E. L e m b e r g , N a tio n a lism u s, H a m b u rg 1964, B d. 1, s. 89.

6 В . S c h u m a c h e r , G e sc h ic h te v o n O s t-W e s tp r e u s s e n , W ürzburg 1957, ss. 244— 245.

d o d a tk o w e fu n d u sz e zu ż y tk o w a ł dla jed n ej g ru py sp ołeczn ej tzn. w ie lk ic h w ła ś c ic ie li ziem sk ich . P o w y ż sze s tw ie rd ze n ia odn oszą s ię do całości Pom orza W sch od niego, a w ię c ta k że i M azur, w k tó ry ch w o b e c sk u p ien ia m a ją tk ó w ju n k iersk ich różn ice w ro zw o ju w ie lk ie j w ła sn o śc i i g o sp o d a rstw ch ło p sk ich w y stę p o w a ły s p e cja ln ie ostro. Z ty ch p ro cesó w w y w o d zą s ię w sz y stk ie k o n se k w e n c je burzy la t czterd ziesty ch X I X w ie k u na W arm ii i M azurach. R o zm y śln ie n ie za w ęża m o k r e śle n ie bu rzy do sa m ej W iosn y L udów , lecz w łą c za m i la ta w cze śn ie jsze , jak o w p r o w a d z a ją c e n o w e e le m e n ty rew o lu cy jn e, co m ożna o d cy fro w a ć w ła ś n ie n a W arm ii i M azu rach. G rom adzące się przez w ie le la t n ie z a d o w o le n ie w y p o w ie d z ia ło się n a jp ierw p ro jek ta m i zw ią za n y m i ze zm ianą n a tro n ie i n a d zieja m i na z a stą p ie n ie k u rsu rzą d o w eg o z k o n se r w a ­ ty w n e g o na bardziej lib era ln y . W ów czas z o sta ły p rzy p o m n ia n e obietn ice k r ó le w sk ie z 1815 r. o w p r o w a d z en iu r ep rezen ta cji sp o łe cz e ń stw a i za p ew n ien iu jej w sp ó łu d z ia łu w rząd ach . P r z y ta k ich sp orach , zresztą bardzo o g ó ln ik o w y ch , c zy sto sta n o w y c h u jęcia ch — d o sz ło do s p ię c ia z Schön em , k tó reg o zm uszono do zak o ń czen ia je g o d łu g o trw a ły ch rzą d ó w i p rzejścia n a sta n o w isk o b u rgrab iego M alborka. N a M azurach sy g n a łe m zm ia n są p rzed e w sz y stk im in icja ty w y w y d a w n ic z e w ję z y k u p o lsk im . Z w ięk sz a się ilo ść w k ła d e k p olsk ich te k stó w w o rganach s ta r o stw (landratur). S zczy to w y m o sią g n ię c iem w ty m z a k r esie d y sta n su ją cy m są sie d n ie r eg io n y p o lsk ie , b y ło ■wydawanie „P rzy ja ciela L ud u Ł ec k ieg o ” 7. W praw dzie już w X V III w ie k u w y c h o d z iła w K ró lew cu „Poczta K r ó le w iec k a ”, a le d op iero „ P rzy ja ciel L udu Ł ę c k i” r ep rezen to w a ł sp o łe cz n o -p o lity cz n ą p ro b lem a ty k ę i s ię g a ł do p o lsk iej lite r a tu r y pięk n ej. „ P r z y ja c ie l” rozchod ził się ta k że w in n y ch d zieln ica ch P o lsk i, a czasopism a w ie lk o p o lsk ie i p o m o rsk ie za m ieszcza ły o n im p o ch leb n e ocen y. W tej, p ra w ie że n ie p rzerw a n ej odtąd d zia ła ln o ści w y d a w n ic z e j, w d z ie d z in ie c za so p iśm ie n ­ n ictw a , d o p a tru ję s ię jed n ej z c en n ie jszy c h p o zy cji w dorobku W arm ii i M azur w h isto r ii ogóln o n a ro d o w ej. Z m ie n ia ły s ię n a z w y czasop ism , w y stę p o w a ły różn e od m ia n y p o sta w p o lity czn y ch , a le w sz y s tk ie one p o sia d a ły w sp ó ln ą cechę: u ż y w a ły języ k a p o lsk ie g o , co ś w ia d c zy ło o s ile p r z y w ią za n ia do języ k a m a cierzy steg o . J ed n y m z d o w o d ó w tej siły p rzy w ią za n ia do ję z y k a je s t dla m n ie fakt, że n a w e t w pro p a g a n d zie a n ty p o lsk iej w śród M azu rów u ż y w a n o języ k a p o lsk ieg o . P ra g n ą c w zb u d zić w śró d M azu rów sy m p a tię dla rodziny H o h e n z o lle r n ó w i w y w o ła ć n ie c h ę ć d o w sz y s tk ie g o co p o lsk ie, w y d a w a n o pod n a jro zm a itszy m i n a zw a m i tzw . p ism a g a dzin ow e, u ż y w a ją c e ję z y k a p o lsk ieg o , le c z r ed a g o w a n e w d u ch u a n ty p o lsk im oraz filo p ru sk im . B y o czym ś przek onać M azurów , u siło w a n o p rzem a w ia ć zro zu m ia ły m dla w ię k sz o śc i ję z y k ie m czy li polskim !

Z prasą zw ią za n a je s t r ó w n ież sp ra w a w y b itn y c h p o sta ci region u m a zu r­ sk ieg o , k tó re zn a n e b y ły ró w n ież i na in n y ch ziem ia ch p o lsk ich . P rzy o r g a n i­ zacji, r ed a g o w a n iu „ P rzy ja ciela L udu Ł ec k ieg o ” sp o tk a li s ię d w aj w ie lc y dzia ła cze m azurscy: K rzy szto f M ro n g o w iu sz i G u sta w G izew iu sz. P ier w sz y

7

.

7 Zob. T. C i e ś l a k , P ra sa p o ls k a n a M a zu ra c h 1718— 1039, O lsztyn 1964, ss. 18 i nast.

8 Zob. W. B i e ń k o w s k i , K r z y s z to f C e U s ty n M ro n g o w iu sz 1764— 1855.

W słu żb ie u m iło w a n eg o ję z y k a , O lsztyn 1964.

to p o z o sta w ił p o so b ie trw a łą p a m ię ć 9. J eg o p o sta ć u rosła do w y m ia r ó w sy m b o lu w a lk i o p ra w o lu d u m azurskiego; oprócz tego, G iz e w iu sz w sw o im g łó w n y m d ziele, p o św ię co n y m o b ronie języ k a p o ls k ie g o 10, sięg n ą ł do m a teria ­ łó w ze Ś lą sk a opo lsk ieg o , W ielk o p o lsk i i P om orza g d a ń sk ieg o , łą czą c w ten sposób ziem ie zaboru p r u sk ie g o i u k azu jąc w sp ó ln e g o ich p rzeciw n ik a . Do czy n ó w i w y p o w ie d z i M ro n g o w iu sza i G iz e w iu sza b ęd ą n a w ią z y w a ć w sz y sc y p ó źn iejsi p ro p o lscy d zia ła cze i p isa rze m a zu rscy , a n iejed n o k ro tn ie tak że p u b lic y śc i z in n y ch ziem p o lsk ich , szc z eg ó ln ie z z a m ie sz k a ły ch p rzez p o lsk ą lu d n o ść ew a n g e lic k ą (Ś lą sk c ie sz y ń sk i, część W ielk o p o lsk i). Ich p o sta c ie u ro sły w o p in ii P o la k ó w z in n y ch r eg io n ó w do sy m b o lu w a lc zą c y c h M azu rów , sta li się oni ja k b y rep rezen ta n ta m i M azur dla całej P olski.

P o d o b n ie, ja k w W ielk o p o lsce i na P om orzu gd a ń sk im , ta k i w r eg io n ie w a r m iń sk o -m a zu rsk im po o ży w ien iu la t W iosn y L u d ó w i k lę s c e dążeń lib er a ln y c h n a stą p iły la ta rea k cji, p r z y tłu m ie n ie dążeń n a r o d o w o ścio w y ch . N ie je s t to okres z erw a n ia z w ią zk ó w z resztą ziem p o lsk ich , a raczej, ściśle m ów iąc, braku w a lk i o ję z y k o jczy sty . W ych od zą w d a lszy m cią g u czasop ism a w języ k u p olsk im . W ty c h tru d n y ch la ta c h o d n a jd u je s w o ją d ro g ę do p o lsk o ści w ie lk i sy n M azur — W ojciech K ę tr z y ń sk i n . L a ta p o w sta n ia s ty c zn io w eg o są d o w o d em a k ty w n eg o z a a n g a żo w a n ia reg io n u w a n ń iń sk o -m a z u r s k ie g o w s p ra w ę p o lsk ą , o r g a n iz u je się w ó w cz a s przez te te r en y d o sta w ę broni, n ierza d k o są w y p a d k i w sp ó łu c z e stn ic tw a , czego n a czeln y m p rzy k ła d em je s t ż y cio ry s W ojciech a K ętrzy ń sk ieg o .

P o zjed n o czen iu R zeszy N ie m ie c k ie j, w o p arciu o su p rem a cję p a ń stw a p ruskiego, sy tu a c ja reg io n u n ie u le g a w ię k sze j zm ianie. K orzy ści ze zje d n o ­ czen ia w y c ią g a n e są raczej p o śred n io p rzez n o w e m o żliw o ści e m ig ra cy jn e do zach odn ich, u p rz e m y sło w io n y c h d z ie ln ic R zeszy. T am p o w sta ją n o w e sk u p isk a , g łó w n ie m a zu rsk ie, g d y ż W arm ia w w ię k sz y m sto p n iu u leg a p ro c eso w i g e rm a - n iz a c y jn e m u i em ig ra n ci w d u ży m p ro cen cie w sią k a li w śro d o w isk o n ie m iec k ie n o w e g o m ie jsc a za m ieszk a n ia . S u p rem a cja p rusk a s p o w o d o w a ła za o strzen ie p o lity k i n a c jo n a listy cz n e j w e w n ą tr z k raju , czym o b jęta zo sta ła ró w n ież ziem ia w a r m iń sk o -m a zu rsk a . N a jp ier w W arm ia zn a la zła s ię w z a się g u „ K u ltu rk a m p fu ”, chociaż m o m en ty n a ro d o w e n ie o d g r y w a ły w ię k s z e j roli, p r z ew a ż a ły e le m e n ty w y z n a n io w o -p o lity c z n e . P o z o sta ła jed n a k św ia d o m o ść łą czn o ści z P o m o rzem g d a ń sk im i W ielk o p o lsk ą , z n a jd u ją cy ch s ię p o te j sam ej str o n ie b a ry k a d y w zm a g a n ia ch „ K u ltu r k a m p fu ”, g d zie jed n a k siln ie j p od­ k r e śla n o n a ro d o w e a sp iracje. K ie d y rząd p ru sk i rzu cił r ęk a w icę ja w n e j w a lk i z lu d n o ścią p o lsk ą pop rzez u sta w o d a w stw o w y ją tk o w e i p o w o ła n ie K o m isji K o lo n iza cy jn ej, dą ży ł r ó w n o c ze śn ie do w y łą c z n e g o sk o n cen tro w a n ia te j w a lk i na ter en a ch W ielk o p o lsk i i P o m orza g d a ń sk ieg o . R o zszerzen ie tej w a lk i na są sie d n im te r e n ie w a r m iń sk o -m a zu rsk im n a stą p iło d o p iero na s k u te k n a cisk u z d w óch stro n . Z jed n ej stro n y d o m a g a li się te g o ju n k rzy, tw ierd zą c, że zagraża im n ie b e z p ie c ze ń stw o ze stro n y P o la k ó w , k tó rzy w y k u p u ją tam zie m ię z rąk n ie m ieck ich , p o n iew a ż u tru d n io n o im to n a P om orzu g d a ń sk im . Jun krzy z d zia ła ln o śc i K o m isji K o lo n iza c y jn ej w y c ią g a li szereg k o r z y śc i m . in. m o ż li­

9 E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , G iz e w iu s z w ś w ie tle a r c h iw u m ■parafialnego го O stró d z ie , K o m u n ik a t D z ia łu In fo r m a c ji N a u k o w e j In sty tu tu

M a zu rsk ieg o w O lszty n ie, nr 9, 1947.

10 P o lsk a k w e s tia j ę z y k o w a w P ru sa ch . D ie p o ln isc h e S p r a c h fr a g e in P r e u s -

sen„ W y b ó r m a te r ia łó w z e b r a n y c h i o p a tr z o n y c h k o m e n ta r z e m p r z e z G u sta w a G iz e w iu s z a . R e ed y cję p r z y g o to w a ł i p rzed m o w ą oraz sk o r o w id z em o p atrzył

W ła d y sła w C h o j n a c k i , P o zn a ń 1961.

11 W. C h o j n a c k i , w stę p do S p r a w y M a zu r i W a rm ii w k o resp o n d en cji

W o jciec h a K ę tr z y ń s k ie g o , W rocław (1952), s. X V III.

w o śc i u sa n o w a n ia sw o je j gosp odarki przez dogod ną sp rzedaż sła b szy ch m a ją tk ó w , w zw ią zk u z ty m w ie lo k r o tn ie w y stę p o w a li o ro zszerzen ie u sta w o ­ d a w stw a w y ją tk o w eg o na W arm ię i M azury. T en sa m slo g a n o fe n sy w y p o lsk iej i zagrożenie dla n ie m iec k ie g o sta n u p o siad an ia p o d n o siły dro h n o m ieszcza ń sk ie i k u p ie ck ie k ręg i, dzia ła ją ce w n a c jo n a listy cz n y c h o rgan izacjach n iem ieck ich . 0 s ile tych ala rm ó w św ia d c zy ć m o że fa k t, że na n a czeln y m m ie jsc u w śró d a rg u m en tó w u za sa d n ia ją cy ch p o w o ła n ie n o w ej r ejen cji o lszty ń sk iej w 1905 r. zna la zło s ię „ n ie b e z p ie c ze ń stw o ” p o ls k ie ” 12. Z d ru giej stro n y p o w sta ły w zm a ­ gan iach n a ro d o w o ścio w y ch drugiej p o ło w y X I X w ie k u siln ie jsz y sta n trzeci P o la k ó w w W ielk o p o lsce i na P om orzu gd a ń sk im c h ętn ie p o d tr zy m y w a ł d ą żen ie n a ro d o w e w są sied n ich region ach. Stąd na W arm ii i M azurach' p o ja w ia li się d zia ła cze w ie lk o p o lsc y i pom orscy u d ziela ją c pom ocy organ iza­ cy jn ej i fin a n so w e j różn ym in icja ty w o m m. in. i W ojciecha K ętrzy ń sk ieg o . W zw ią zk u z a k ty w n o śc ią W ielk o p o la n p o ja w iła się n a w e t te z a n a c jo n a listy c z ­ nych h isto ry k ó w n iem ieck ich , p r z ejęta przez ta k ich że d zia ła czy polity czn y ch , że ruch na ro d o w y na W arm ii i M azurach b y ł d ziełem w y łą c z n ie W ielkop olan , że ty lk o oni m ieli być organizatoram i p o lsk ie g o c za so p iśm ien n ictw a , z a ło ż y cie ­ la m i p o lsk ich sto w a rz y sze ń i je d y n y m źród łem ich s iły fin a n so w e j. Teza n ie w ą tp liw ie błęd n a, k rzy w d zą ca , bo p rzek reśla ją ca dorobek w ła s n y region u. W y m ien ia łem ju ż M ron gow iusza, G izew iu sza , K ę trzy ń sk ieg o , a przecież obok nich d zia ła li jeszcze Sem b rzycki, G iersz, L isz e w sk i, M ich a ł K a jk a i w ie lu inn ych , którzy tu r o d zili się i tu p ra co w a li, tw o r z y li zresztą w ró żn y m za k resie 1 przy różn ych p o sta w a ch sp o łeczn y ch i p o lity czn y ch . C zołow ym sa m o d zieln y m o sią g n ięciem o r g a n iza cy jn o -p ro g ra m o w y m region u w p a ń stw ie H o h en zo llern ó w b y ło p o w o ła n ie M azu rskiej P a r tii L u d o w e j13. L u d o w o ść ruchu m azursk iego, dą żą ceg o do za ch o w a n ia w ię z ó w ję z y k o w y c h i k u ltu ra ln y ch z resztą zie m p o lskich w łą c za ła m ie jsc o w y ch ch łop ów , n a u czy cieli, p a sto r ó w i u n iem o żli­ w ia ła m a jo ry zo w a n ie go przez „ czy n n ik i w ie lk o p o lsk ie ”. N a tu r a ln ie n ie w y k lu cz a ło to w sp ó łp ra cy , p om ocy, w z a je m n e g o po d trzy m y w a n ia . N a p e w n o W ielkop olsk a gó ro w a ła liczeb n o ścią , s iłą ek onom iczną, p r z eciętn y m sto p n iem u św ia d o m ien ia n a ro d o w eg o , a le p rz y p isy w a n ie jej w y łą c zn o śc i w o ży w ia n iu i p o d trzy m y w a n iu p o lsk ie g o ż y cia n a ro d o w eg o n a W arm ii i M azu rach je s t p o w a żn y m u c h y b ien ie m w o b e c św ia d e ctw h isto ry czn y ch .

U ja w n ia ją ce s ię pod w p ły w e m za o strzen ia n a c isk ó w g erm a n iz a c y jn y c h oży­ w ie n ie w y stą p ie ń o bron n ych w śró d lu d n o ści p o lsk ie j Ś lą sk a , W ielk o p o lsk i i P om orza g d a ń sk ieg o n ie o m in ęło r ó w n ież W arm ii i M azu r. „G azeta O lszty ń sk a ” 14 za częła sw o ją ow o cn ą d zia ła ln o ść na W arm ii w la ta c h o siem d z ie sią ty ch X IX w ie k u , coraz sa m o d zieln iej przep ro w a d za ło się p o lsk ie a k cje w yborcze. N a M azu rach szereg in ic ja ty w w y d a w n ic z y c h 15, zało żen ie p ie r w sz e j ch ło p sk iej p a rtii p o lity c zn ej, o ż y w ien ie d y sk u sji sp o łeczn y ch — oto k ilk a je d y n ie zn a m io n w sk a zu ją c y ch n a w sp o m n ia n y rozw ój ruch u p o lsk ieg o . S y tu a cja na W arm ii i M azurach b y ła o m a w ia n a na ła m a ch p ra sy w ie lk o ­ p o lsk ie j ,6, ślą sk iej (szczeg ó ln ie M azur w p ra sie Ś lą sk a c ie s z y ń s k ie g o )17

12 Zob. H. B o n k , G e sc h ic h te d e r S ta d t A lle n s te in ., Bd. 4, U rk u n d e n b u c h , T. 2, A bt. 2, A lle n s te in 1914, s. 495. 13 T. C i e ś l a k , M a zu rsk a P a r tia L u d o w a , E n cy k lo p ed ia W sp ółczesna, nr 1/1956, ss. 28— 29. 14 A ndrzej W а к a r, O c en y p o lity c z n e „ G a z e ty O ls z ty ń s k ie j” w la ta c h 1886— 1893, K o m u n ik a ty M a zu rsk o -W a rm iń sk ie, nr 2/1962, ss. 427—453. 15 Zob. T. C i e ś l a k , P ra sa p o ls k a , ss. 104 i nast. 15 Np. T y g o d n ik L itera ck i, Pozn ań , z dn. 22 V II 1843 r. 17 N p. G w ia zd k a C ieszyń sk a, z dn. 24 III 1860 r.

p o m o r s k ie j18· W zw ią zk u ze zw ró c e n ie m się Ig n a ceg o J. K ra szew sk ieg o o pom oc G ie r s z o w i19 ro zp oczęła się na ten te m a t o g ó ln o p o lsk a d y sk u sja z u d zia łem r ó w n ież p ra sy w a rsza w sk iej. D o strzeg a n o odrębn ości regionu, a le chyba p rzecen io n o w ó w cz a s z n a c ze n ie w ię z ó w jęz y k o w y c h , k tó re n ie u m o cn io n e d o sta teczn y m u św ia d o m ien iem p o lity c zn y m , m ia ły sta ć s ię jed n y m z fa k to r ó w k lę sk i p le b isc y to w e j. Z iem ie p o lsk ie p a ń stw a p r u sk ie g o ró żn iły s ię m ięd zy sobą sk ła d em sp o łeczn y m lu d n o ści p o lsk ie j, p a n u ją c y m i w n iej k ieru n k a m i p o lity c zn y m i. 'Warmia i M azu ry b y ły tr a k to w a n e i o c en ia n e ja k o jed en ze sp e cy ficz n y c h reg io n ó w , a le n ie zn a jd u ją cy się pod w z g lę d e m naro d o w y m w tra g iczn ej sy tu a c ji. W y d a je m i się, że isto tn e z n a czen ie d la p o d su m o w a n ia o k resu rzą d ó w H o h e n z o lle r n ó w n a W arm ii i M azurach m ają la ta p ierw szej w o jn y ś w ia to w e j. P o żo g a w o je n n a o b jęła w ó w cz a s c a ły reg io n . T rw a ło to k ró tk i okres czasu i jeszcze w la ta c h w o jn y n a stą p iła o d b u d o w a 20 i u su n ięc ie zn iszczeń w o je n n y c h , co n a tu r a ln ie w p ły n ę ło n a p ro n iem ieck ą p o sta w ę c zęści lu d n o ści i zo sta ło n a stę p n ie z d y sk o n to w a n e w w a lc e p le b isc y to w e j.

R ozpad p a ń stw a H o h en zo llern ó w w w y n ik u p ierw szej w o jn y św ia to w ej s tw o rz y ł sy tu a c ję , u m o żliw ia ją cą ja w n e g ło sze n ie p o stu la tu p rzy łą czen ia W arm ii i M azur do p a ń stw a po lsk ieg o . T eo rety czn ie m o żn a b y ło p u b liczn ie p o stu lo w a ć o d erw a n ie ty c h te r y to r ió w od P ru s i z łą czen ie ich z resztą ziem polsk ich . P o d sta w ą teg o p ro g ra m u p o lity c zn eg o b y ły p rzed e w sz y stk im dan e u rz ęd o w y ch s p isó w pru sk ich , k tó re p rzy w sz y stk ic h d efo rm a cja ch , n ie m o g ły uk ryć p o w a żn ej liczb y lu d n o ści p o lsk ie j na ty c h ziem ia ch , oraz na w ie lo k r o t­ n y m u ja w n ia n iu c h ę c i lu d n o ści p o lsk iej reg io n u z n a le z ie n ia się w jed n y m o rg a n izm ie p a ń stw o w y m z resztą ziem p o lsk ich . T o n ie b y ł p o stu la t w y m y ś lo n y i la n so w a n y p rzez rząd P iłsu d sk ie g o , gd yż w ia d o m o ile tr u d n o śc i sp r a w ia ło p o z y sk a n ie je g o pop arcia. R ó w n ież in ic ja ty w a n ie n a le ż a ła do K o m itetu N a ro d o w eg o P o lsk ie g o w P a ry żu , choć on w w ię k s z y m sto p n iu i szy b ciej u d zie lił pop arcia. P r z y ję te przez stron ę p o lsk ą r o zw ią za n ie p le b isc y to w e , i to z u d zia łem e m ig r a n tó w na ty c h ziem ia ch urod zonych, ok a za ło s ię k lę sk ą narod ow ą. W p raw dzie w a k cji p le b isc y to w e j zn a la zły sw ó j w y r a z g łę b o k ie s y m p a tie i p o czu cie w ię z i z lu d n o ścią p o lsk ą W arm ii i M azur P o la k ó w z w ie lu in n y ch r e g io n ó w P o lsk i, w p r a w d z ie w ie le tłu m a czy terro r n ie m iec k i, n ie u d o l­ n ość p o lsk a , w o jn a n a w s c h o d z ie 21. a le k lę sk a p o zo sta je k lęsk ą . Z o sta ła p rzeg ra n a w ie lk a szan sa. O grom ną rolę w k lę s c e o d eg ra ły sp r a w y sp ołeczn e, a w p ro p a g a n d zie pro p ru sk iej na n a c z eln y m m ie jsc u u m ieszczo n o z a rz u t pod a d resem rzą d u P iłsu d sk ie g o , że n ie g w a r a n tu je a n i u trzy m a n ia ju ż o sią g n ię ty c h zd o b y czy so cja ln y c h , a n i ty m bard ziej ic h ro zb u d o w y .

P o w sta n ie n ie p o d le g łej P o lsk i z m ien iło w za sa d n iczy sp osób p o ło żen ie w sz y stk ic h P o la k ó w , m ie szk a ją c y ch poza g ra n ica m i k ra ju i n a d a w a ło zu p e łn ie n o w y ch a r a k te r ich zw ią zk o m z r e s z tą sk u p isk p o lsk ich . Z d ru giej stro n y P o lsk a b y ła k rajem sła b y m , p e łn y m k ło p o tó w w e w n ętrz n y c h , któ rej gra n ice c ze k a ły je szc z e szereg la t n a u r e g u lo w a n ie a co trzeci o b y w a te l n a le ż a ł do in n ej n a ro d o w o ści, n a jcz ę śc ie j d y sk r y m in o w a n ej. B y ła to P o lsk a rząd zon a przez g rupy p o lity c zn e, k tó re n ie zd o b y ły s ię na ra d y k a ln y program sp o łeczn y i p o z o sta w iły p o d sta w o w e p ro b lem y w si i p ro leta ria tu m ie jsk ie g o n ie r o zw ią

-18 N p. G azeta T o ru ń sk a , z dn. 24 IV -1881 r.; 28 I X -1881 r.; z dn. 15 X I -1882 r.; z dn. 25 V II 1884 r. i inn e.

19 W stęp W ł. C h o j n a c k i , S p r a w y M a zu r i W a rm ii, s. X X .

20 G e se tz -S a m m lu n g n r 4, poz. 11393 Zarz. z dn. 19 I 1915 betr. d ie F ö r ­

d e ru n g d e s W ie d e r a u fb a u e s d e r d u rc h d e n K r ie g z e r s tö r te n O r ts c h a fte n in d e r P r o v in z O stp re u sse n .

21 Zob. Z y g m u n t L i e t z, P le b is c y t n a P o w iś lu , W a rm ii i M a zu ra ch w 1920 токи, W arsza w a 1958.

капе. T y m bard ziej p od ziw iać n a leży szy b k ie o tr z ą śn ijc ie się W arm ii i M azur z p rzy g n ęb ien ia sp o w o d o w a n eg o k lę sk ą p leb iscy to w ą , p o n o w n e z w a rc ie — przerzed zonych w y ja z d a m i do k raju z p o w o d u rep resji — szereg ó w i za in ic jo w a n ie p o lsk ich o rgan izacji w N ie m c z e c h 22. M niejszość p o lsk a na W arm ii i M azurach zajęła w d zie d z in ie to w a r z y stw , k u rsó w języ k a p o lsk ie g o i szk ó ł p o lsk ich p o zy cję rów norzęd n ą in n y m dzieln ico m Z w iązk u P o la k ó w . R ozw ój „ G azety O lsz ty ń sk ie j” pod k ie r o w n ic tw e m S e w e ry n a P ien iężn eg o i in sp iro w a n y ch przez n ie g o czasop ism b y ł czym ś im p o n u ją cy m dla w sz y stk ic h . W ydaje m i się, ż e okres m ię d z y w o je n n y p rzy n ió sł isto tn ą z m ia n ę po zy cji W arm ii i M azur na sk u te k w y su n ię c ia za g a d n ien ia P ru s W sch odnich na p lan p ierw szy w o p in ii p o lsk ie g o sp o łe cz e ń stw a w kraju. T o ja w n e zagrożenie ze stro n y N ie m ie c u su w a ło w cień p ro b lem a ty k ę lu d n o ścio w ą W arm ii i M azur. Ta o sta tn ia w p r a w d z ie n ie sch o d zi z ła m p ism p o lsk ich n a P om orzu gdań skim , w W ielk o p o lsce, Ś lą sk u i często w in n y ch reg io n a ch , a le je s t ona raczej sy m b o lem zie m i zagrożonej p rzez pruską b e z w zg lę d n o ść germ a n iza cy jn ą . N a jg o rsze o b a w y p o tw ier d z iły się w e w r ześn iu 1939 r., k ie d y z P ru s W sch od­ nich ru n ęła n a w a łn ica h itle ro w sk a . S tąd np. jed n y m z n a czeln y ch p o stu la tó w D ek la ra cji Id e o w e j I Z jazdu Z w ią zk u P a trio tó w P o lsk ich w ZSRR (M oskw a, ДО czerw ca 1943 r.) b y ło : „P ru sy W sch odnie n ie m ogą п?'’а1 istn ie ć ja k o b a stio n im p eria lizm u n iem ieck ieg o , jak o bariera od d ziela ją ca P o lsk ę od B a łty k u . P ru sy W sch od nie m u szą sta ć się p o m o ste m P o lsk i na B a łty k ” 23. J eszcze w m a n ife śc ie PK W N z d n ia 22 lip ca 1944 r. w e z w a n ie brzm iało: „ S ta w a jcie do w a lk i o w o l­ ność P o lsk i, o p o w ró t do M a tk i-O jczy zn y starego p o lsk ie g o P o m orza i Ś lą sk a op o lsk ieg o , o P ru sy W sch odnie, o szerok i d o stę p d o m orza, o p o lsk ie słu p y graniczne nad O drą” 24). A le ju ż w D ek la ra cji P ro g ra m o w ej Z w ią zk u W alki M łodych (z dn. 2 grudn ia 1945 r .) 25 o k reślan o: „ D a w n iej m łod y ch ło p p a trzy ł p o sęp n ie w p rzy szło ść, jak a go czek a ła n a p o d zielo n ej m ięd zy r o d zeń stw o o jco w iźn ie. D zisia j p o w ię k sz y ł s ię o jc o w sk i zagon o n o w o przy d zielo n ą o b sza r- niczą ziem ię, dziś n a tru d sp ra w n y ch ram ion m ło d eg o ch łop a czek a ją żyzn e p o la Ś lą sk a o p o lsk ie g o i D o ln eg o , ziem i lu b u sk iej, P o m orza Z ach odniego, W arm ii i M azu r”.

Z anim n a d szed ł dzień w y z w o len ia , m u sia ły W arm ia i M azu ry zapłacić stra szn ą d a n in ę k r w i 25, tak ja k w sz y s tk ie in n e z ie m ie p o lsk ie. Z g in ę ło w ie lu d zia ła czy regionu , w ie lu p rzeszło p rzez k a źn ie ob ozów k o n cen tra cy jn y ch . Z niszczon e z o sta ły w sz e lk ie in s ty tu c je p o lsk ie. A le te ż ja k o p ie r w sz e ziem ie spoza obszaru m ię d z y w o je n n ej P o lsk i z o sta ły w y z w o lo n e W arm ia i M azury z zaboru h itle r o w sk ie g o i w łą c zo n e do P o lsk i L u d o w ej. F a k t w y z w o le n ia w p ie r w sz e j k o le jn o śc i m ia ł g łę b o k ie k o n se k w e n c je sp o łe cz n o -p o lity cz n e . D zięk i tem u W arm ia i M azu ry s ta ły s ię źród łem o tu ch y i p rzek on an ia, że szy b k o i o sta teczn ie n ie b e z p ie c ze ń stw o h itle ro w sk ie z o sta n ie z lik w id o w a n e. W p raw dzie z przeszło m ilio n o w e j lu d n o ści regionu p o z o sta ło z a le d w ie sto t y ­

22 W. W r z e s i ń s k i , Ruch. p o ls k i n a W a rm ii, M a zu ra c h i P o w iś lu w la ta c h 1920— 1939, P o zn a ń 1963, ss. 61 i nast.

23 K s z ta łto w a n ie się p o d s ta w p r o g ra m o w y c h P o ls k ie j P a r tii R o b o tn ic z e j

w la ta c h 1942— 1945, (W arszaw a) 1958, s. 455.

24 Ibidem , s. 504. 25 Ib id em , S. 518.

26 Zob. w y ją tk i z prac J a n a B o e n i g k a , S tefa n a S u l i m y , Ja n u sza G u m k o w s k i e g o , J erzeg o G a j d z i i i s k i e g o , Z o fii Ż u r a w s k i e j , M ańka S a d z e w i c z a , K a ro la M a 11 к a i A n d rzeja J a r e c k i e g o , H en ryka P a n a s a , zam ieszczo n e w zbiorze W ł. O g r o d z i ń s k i e g o , B u r s z ty n o w y m

s zla k ie m , (O lsztyn) 1963, ss. 295— 323.

sięcy , a zn iszczen ia g osp od arcze w n iek tó ry ch dzied zin a ch przek ra cza ły 90 % 27, a le b y ła to p ierw sza z iem ia p o n o w n ie po w ie k a c h przy łą czo n a ! O db iciem teg o sta ło sią za in te r e so w a n ie reg io n em p u b lic y stó w i p isa rzy w sz y stk ic h ziem p o lsk ich , tr w a ją c e n ie p r z e rw a n ie p o d zień d z isie jsz y , p o c ią g a ją c e ta k ie pióra, ja k K. I. G a łczy ń sk ieg o , Jerzeg o P u tra m en ta , E u g en iu sza P a u k szty , S e w e r y n y S z m a g le w sk ie j i w ie lu , w ie lu inn ych .

D w a d zieścia la t rzą d ó w lu d o w y ch na W arm ii i M azurach n ie przeb iegło w a tm o sferze b e z k o n flik to w e j. P o c z ą tk o w ą radość zjed n o czen ia z a k łó c iły tru d n ości o k resu o rg a n izo w a n ia p o d sta w n o w eg o ż y cia s p o łe cz n o -p o lity cz n e g o , a szc z eg ó ln ie brak d o sta teczn eg o zrozu m ien ia sp e c y fik i lu d n o ści rodzim ej, opory w in teg ra cji różn orod nych e le m e n tó w lu d n o ści w o je w ó d z tw a , kło p o ty z n a le ż y ty m u k ier u n k o w a n ie m ro zw o ju gospod arczego reg io n u . W y szliśm y z ty c h tru d n o ści z w y cię sk o i z b ila n su 2 0 -le c ia m o żem y b y ć dum ni.

W arto m o że na za k o ń czen ie z w ró cić u w a g ę n a isto tn ą zm ia n ę w w y o b r a ­ żen ia ch o W arm ii i M azu rach p r zeciętn y ch m ie szk a ń c ó w in n y ch r eg io n ó w P o lsk i. W szy scy w ią ż ą n a z w ę „W arm ia i M a zu ry ” z p ię k n em jezior i la só w , ze w sp a n ia ły m i w a ru n k a m i tu ry sty c z n y m i. A le n ie ty lk o z ty m , le c z r ó w n ież z p rzem y słem drzew n y m , w ie lk ą u czeln ią roln iczą, cie k a w y m i a m b itn y m śro d o w isk iem tw ó rczy m , p o d ejm u ją cy m tru d n e p rob lem y. T o ch yba isto tn e w z b o g a c en ie w y o b ra żeń , św ia d c zą c e w ja k im ś sk ró cie o w ie lk o ś c i przem ian, przep ro w a d zo n y ch p rzez rzą d y lu d o w e n a W arm ii i M azurach.

27 C yt. za O g r o d z i ń s k i m (s. 333) z p ra cy zb iorow ej: W a rm ia i M a zu ry , t. 2, P o zn a ń 1953.