Tom 4(59) — 2012
ADAM ZADROGA
PERSONALISTYCZNA KONCEPCJA
MORALNOS´CI GOSPODARCZEJ
W UJE
CIU BENEDYKTA XVI I JANA PAWA II
W KONTEKS´CIE WSPÓCZESNEGO KRYZYSU EKONOMICZNEGO
Dziaalnos´c´ gospodarcza, podejmowana przez przedsiebiorców, wpisuje sie w Boze powoanie skierowane do kazdego czowieka, by czyni sobie ziemie poddan a (por. Rdz 1, 28) i przez to peni role wodarza doczesnej rzeczywistos´ci. W s´wietle zaozen´ antropologii moralnej, nalezy pamietac´, ze postepowanie czo-wieka w kazdej dziedzinie zycia zawsze podlega ocenie etycznej, st ad takze de-cyzje ekonomiczne nie s a wolne od wartos´ciowania moralnego. Warto tez zauwa-zyc´, ze sfera ta, poza autonomicznymi prawami ekonomicznymi, generuje wiele problemów ogólnospoecznych w skali makro oraz w wymiarze mikroekonomicz-nym, nieustannie rodzi sporo dylematów moralnych zarówno biznesmenom, jak i konsumentom. Ta prawda domaga sie poszerzenia opisu i analizy zycia gospo-darczego o szerszy kontekst, który bedzie uwzglednia nie tylko uwarunkowania spoeczne, polityczne, ale takze kulturowe, religijne i etyczne. Ignorowanie zas´ wymiaru aksjologicznego zycia ekonomicznego predzej lub póz´niej prowadzi do negatywnych konsekwencji praktycznych. Relacje gospodarcze s a bowiem niejako z natury zawsze i przede wszystkim relacjami ludzkimi, a to oznacza, ze dotycz a wartos´ci moralnych i spoecznych.
Dlatego zdecydowanie trzeba odrzucic´ faszywe przekonanie wielu ludzi, ze dziaalnos´c´ w biznesie, a szerzej cae zycie gospodarcze, nie podlega ocenie mo-ralnej. Papiez Benedykt XVI w encyklice o integralnym rozwoju ludzkim w
mi-Dr ADAMZADROGA adiunkt Katedry Z ycia Spoecznego Rodziny w Instytucie Nauk o Rodzinie i Pracy Socjalnej KUL; adres do korespondencji: Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: adam.zadroga@kul.pl
os´ci i prawdzie Caritas in veritate stawia jednoznaczn a teze na ten temat, stwier-dzaj ac, ze: „Sfera ekonomiczna nie jest ani etycznie neutralna, ani ze swej natury nieludzka i antyspoeczna. Nalezy ona do dziaalnos´ci czowieka, i was´nie dlate-go, ze jest ludzka, powinna byc´ etycznie strukturyzowana i instytucjonalizowa-na”1. Warto w tym konteks´cie równiez zauwazyc´, iz trwaj acy od kilku lat s´wia-towy kryzys gospodarczo-finansowy ws´ród wielu przyczyn ma jedn a bardzo istot-n a, jak nie najwazniejsz a, a mianowicie przyczyne moraln a.
Wydaje sie jednak, ze nie wystarczy tylko pokazac´ koniecznos´c´ etyki gospo-darczej w sensie ogólnym. Warto pójs´c´ krok dalej i zapytac´ – jakich konkretnych rozwi azan´ etycznych potrzebuje moralnos´c´ gospodarcza? Trzeba miec´ bowiem s´wiadomos´c´, ze nie ma jednej etyki biznesu, tak jak nie ma jednej, jedynie susz-nej, przez wszystkich akceptowanej i stosowanej teorii moralnos´ci. Jak w wielu obszarach zycia ludzkiego, takze i tu panuje pluralizm. Nie oznacza to oczy-wis´cie, ze wszystkie propozycje s a sobie równe. Dlatego warto w ramach dyskur-su naukowego, poszukuj ac szczególnie interesuj acych i wartos´ciowych rozwi azan´ w tym zakresie, odwoac´ sie do spoecznego nauczania Kos´cioa i przedstawic´ koncepcje moralnos´ci gospodarczej opart a na integralnej prawdzie o czowieku jako podmiocie gospodaruj acym. Szerszym tem prowadzonych tu rozwazan´ be-dzie zarysowanie moralnego wymiaru wspóczesnego kryzysu gospodarczego z uwzglednieniem towarzysz acych mu patologii w sferze biznesu i finansów.
Z tak nas´wietlonych celów niniejszego artykuu wyania sie zamys konstrukcji caej tres´ci, któr a podzielono na trzy czes´ci. Pierwszy punkt zawiera najwazniejsze elementy moralnej oceny przyczyn obecnego kryzysu gospodarczego i ujawniaj a-cych sie w jego konteks´cie afer finansowych. W drugiej czes´ci na kanwie encykliki Caritas in veritate papieza Benedykta XVI przedstawiona zostanie koncepcja „etyki przyjaznej osobie”2w odniesieniu do wspóczesnego zycia eko-nomicznego. Na koniec, w trzecim punkcie, ukazane zostan a gówne zaozenia personalistycznej etyki przedsiebiorczos´ci w s´wietle nauczania Jana Pawa II.
I. Z´ RÓDA KRYZYSU GOSPODARCZEGO Z PERSPEKTYWY ETYCZNEJ Przechodz ac do analizy przyczyn kryzysu ekonomicznego w jego warstwie moralnej, warto wpierw zapytac´ o najgebsze z´ródo za, które w zyciu gospodar-czym i politycznym przejawia sie w postaci róznego rodzaju afer i staj acych za
1B e n e d y k t XVI. Encyklika Caritas in veritate [dalej: CV]. Watykan 2009 nr 36. 2Por. CV 45.
nimi naduzyc´. Z pomoc a w odpowiedzi na tak postawione pytanie przychodzi sowo Boze, które objawia, ze to chciwos´c´ pieniedzy jest korzeniem wszelkiego za (por. 1 Tm 6, 10). Wydaje sie, ze zwaszcza w biznesie i polityce czowiek jest wyj atkowo silnie narazony na pokuse zarabiania pieniedzy w nieuczciwy sposób.
Chc ac wskazac´ jakis´ konkretny przykad tego rodzaju zachowan´ w branzy gospodarczej, mozna chociazby przywoac´ tu fakt naginania litery prawa przez niektórych finansistów, czego najlepszym obrazem jest tzw. kreatywna ksiego-wos´c´. Konsekwencje tego typu dziaan´ poniosy takie firmy, jak: Enron, Global Crossing, World.com. W ich przypadku nawet nie do kon´ca amano przepisy prawa, ale wykorzystywano je do ukazania lepszych wyników firmy, niz to miao miejsce w rzeczywistos´ci. Wiele innych spóek korzystao w podobny sposób z mozliwos´ci oszukiwania inwestorów i czerpania okres´lonych korzys´ci. Mozli-wos´ci te miay podstawe w normach prawa odnosz acych sie do zasad ksiegowania stosowanych dla tworzenia wyników finansowych, które wprawdzie wprowadzay w b ad, ale nie gwaciy okres´lonych przepisów3. Jak wiec mozna zauwazyc´, pokusa zrezygnowania z moralnos´ci moze miec´ charakter bardzo subtelny. W s´wietle funkcjonuj acego prawa wszystko moze wydawac´ sie w porz adku, jednak pod t a „przykrywk a” nieuchronnie rodzi sie zo moralne, którego zgubne konsekwencje ujawni a sie w stosownym czasie.
Warto wiec przyjrzec´ sie takze przyczynom obecnego kryzysu, zwaszcza was´nie tym, które dotycz a warstwy etycznej. Carl Anderson w ksi azce
Cywili-zacja mios´ci zauwaza, ze „etyczne potkniecia s a pospolite i powszechne, jak jasno pokazuje ostatni kryzys, bed acy rezultatem praktyk inwestycyjnych na po-czet drozszego kredytu hipotecznego”4. Ewa Miklaszewska stwierdza natomiast, ze „obecny kryzys nie wynika z drastycznych przejawów nieefektywnego nadzo-rowania rynku bankowego, raczej z braku kompleksowego monitonadzo-rowania banków i egzekwowania dyscypliny rynkowej. […] W mniejszym stopniu podkres´lane s a tez niewygodne prawdy – ze kryzys dotyczy tez przywództwa, moralnos´ci i odpo-wiedzialnos´ci”5. Do tych dos´c´ ogólnych konstatacji nalezy dodac´ kolejn a uwage,
3Por. R. A l c a l y. The New Economy: And What It Means for America’s Future. New
York: Farrar Straus and Giroux 2004 s. 179.
4Kraków: Wyd. Stanisawa BM 2009 s. 147.
5 Globalny kryzys finansowy a perspektywy polskiej bankowos´ci: poprawna diagnoza
warunkiem skutecznej polityki publicznej. W: Globalny kryzys finansowy i jego konsekwencje w opiniach ekonomistów polskich. Red. J. Szambelan´czyk. Warszawa: Zwi azek Banków Pol-skich 2009 s. 62.
ze wspóczesny kryzys finansowy wynika takze z kryzysu zaufania do instytucji zaufania publicznego, jakimi winny byc´ banki.
Oprócz elementarnej uczciwos´ci i zaufania, kolejnym równie istotnym elemen-tem etycznym, którego ewidentnie potrzebuje s´wiat finansów i przez pryzmat którego warto spojrzec´ na przyczyny dzisiejszego kryzysu, jest odpowiedzialnos´c´. Jej potrzebe w dziaaniach indywidualnych oraz instytucjonalnych podmiotów funkcjonuj acych na rynkach finansowych mozna uzasadnic´ chociazby was´nie na podstawie zagrozen´, które niesie ze sob a wspóczesny obraz s´wiata finansów6. Chodzi w pierwszej kolejnos´ci o to, iz stosunkowo niedawna „eksplozja” finan-sów, które rozwiney sie znacznie szybciej niz reszta gospodarki, pozwolia im osi agn ac´ pewn a niezaleznos´c´, a wrecz postawic´ je na pozycji dominuj acej w sto-sunku do gospodarki realnej. Wi aze sie to m.in. z tym, ze efekt dz´wigni pozwala bankom i innym instytucjom dziaaj acym na rynkach finansowych na podejmowa-nie zobowi azan´ (lub wycofanie sie z nich) dotycz acych sum znacznie przekracza-j acych kwoty, które otrzymuj a od klientów (albo te, które maj a do dyspozycji ze s´rodków wasnych). To sprawia, ze rynki finansowe s a np. w stanie przeksztacic´ recesje w zapas´c´ gospodarcz a lub przynajmniej przys´pieszyc´ j a, ze wszystkimi zagrozeniami, jakie moze ona przynies´c´ ze sob a w sferze tak indywidualnej, jak i zbiorowej. Sumy pieniedzy, które uruchamiane s a na rynkach finansowych, s a nieporównywalnie wieksze od ich odpowiedników w realnej gospodarce7. Was´-nie owa Was´-niewspómiernos´c´ uzasadnia potrzebe ogromnej odpowiedzialnos´ci ryn-ków finansowych zarówno w czasie normalnego funkcjonowania, jak i w dobie kryzysu.
W podobny sposób na temat poruszonych powyzej kwestii wypowiada sie Benedykt XVI w encyklice Caritas in veritate. Papiez przypomina przede wszyst-kim fundamentaln a prawde o skonnos´ci do za, tkwi acej w ludzkiej naturze:
6Por. P. H. D e m b i n´ s k i. Wyzwania etyczne w dziaalnos´ci finansowej. W:
Uczci-wos´c´ w s´wiecie finansów. Red. W. Gasparski. Warszawa: Wydawnictwo Wyzszej Szkoy Przedsiebiorczos´ci i Zarz adzania im. Leona Koz´min´skiego 2004 s. 52.
7Warto w tym miejscu odwoac´ sie np. do danych, które podaje W. Orowski: „W roku
1980 podstawowe aktywa finansowe (depozyty w bankach, obligacje, akcje) stanowiy ok. 120% globalnego PKB, co nie kóci sie z intuicyjnym odczuciem «odbicia realnej gospodarki» (brak danych o wielkos´ci rynku instrumentów pochodnych w roku 1980; by on jednak prawdo-podobnie nieduzy). W roku 2005 aktywa finansowe wraz z instrumentami pochodnymi (nomi-naln a wartos´ci a) stanowiy jego trzynastokrotnos´c´. Nie ma cienia w atpliwos´ci, ze mielis´my wiec do czynienia z gigantycznym zjawiskiem «globalnego lewarowania» w oparciu o ogra-niczone rzeczywiste dochody i maj atek (a wiec realnie istniej acy kapita), rynki finansowe wygeneroway wielokrotnie wiekszy zasób aktywów; te same dochody i maj atek zabezpieczay wiec wiele aktywów naraz” (Dziesiec´ przyczyn kryzysu i ich analiza. W: Globalny kryzys finansowy i jego konsekwencje s. 9-10).
„M adros´c´ Kos´cioa zawsze proponowaa podtrzymywanie s´wiadomos´ci o grzechu pierworodnym takze w interpretowaniu faktów spoecznych i budowaniu spoe-czen´stwa: «Nieuwzglednianie tego, ze czowiek ma nature zranion a, skonn a do za, jest powodem wielkich bedów w dziedzinie wychowania, polityki, dziaal-nos´ci spoecznej i obyczajów»8. Do dziedzin, w których ujawniaj a sie zgubne skutki grzechu, dosza juz od dugiego czasu dziedzina ekonomii. Mamy tego ewidentny dowód równiez w tych czasach. Przekonanie czowieka o tym, ze jest samowystarczalny i ze potrafi usun ac´ zo obecne w historii jedynie dzieki was-nym dziaaniom, skonia go do zrównania szczes´cia i zbawienia z nieod acznymi formami dobrobytu materialnego i dziaania spoecznego. Nastepnie przekonanie o koniecznos´ci autonomii ekonomii, która nie powinna akceptowac´ «wpywów» o charakterze moralnym, doprowadzio czowieka do naduzywania narzedzia ekonomicznego nawet w sposób niszczycielski”9.
Wedug Ojca S´wietego bardzo wazn a przyczyn a kryzysu byo zaniedbanie i osabienie tradycyjnych zasad etyki spoecznej, takich jak: przejrzystos´c´, uczci-wos´c´ i odpowiedzialnos´c´, a ponadto niedostrzezenie znaczenia zasady bezintere-sownos´ci i logiki daru dla funkcjonowania rynku10. Kolejna przyczyna lezy w podwazeniu powszechnego i wzajemnego zaufania podmiotów ekonomicz-nych11. Praktyczn a konsekwencj a takich postaw by tzw. efekt domina. Urucho-mi sie system braku zaufania, a przeciez bez niego trudno sobie nawet wyobrazic´ funkcjonowanie ekonomii wolnorynkowej. Papiez Benedykt wspomina tez, ze za-pomniano, iz wszystkie fazy cyklu ekonomicznego (pozyskiwanie zasobów, finan-sowanie, produkcja, konsumpcja itd.) musz a opierac´ sie na sprawiedliwos´ci i maj a implikacje moralne12. I wreszcie Ojciec S´wiety wspomina o zym wykorzystaniu finansów; nie boi sie nazwac´ niektórych praktyk mianem zdrady oszczedzaj acych. Mówi takze o braku prawej intencji i przejrzystos´ci13.
Powyzsza analiza pozwala zauwazyc´, iz zaistniay kryzys stanowi okazje do rozeznania i tworzenia nowych projektów, które powinny zaowocowac´ stworze-niem nowej syntezy dobra wspólnego i rynku, a szerzej: etyki i biznesu. Juz w pierwszym rozdziale encykliki Ojciec S´wiety stwierdza: „[…] zgubne dla real-nej ekonomii skutki dziaalnos´ci finansowej z´le spozytkowareal-nej, a nawet
spekula-8 Katechizm Kos´cioa Katolickiego. Poznan´: Pallottinum 1994 nr 407; por. J a n P
a-w e II. Encyklika Centesimus annus [dalej: CA] nr 25.
9 CV 34. 10Por. CV 36.
11Pos´rednio Papiez mówi o tym w CV 35. 12Por. CV 37.
tywnej […] skaniaj a nas dzisiaj do refleksji nad podjeciem koniecznych s´rodków, by znalez´c´ rozwi azanie”14.
II. POTRZEBA ETYKI PERSONALISTYCZNEJ W Z YCIU GOSPODARCZYM W S´WIETLE NAUCZANIA BENEDYKTA XVI
W s´wietle dotychczasowych rozwazan´ jeszcze raz nalezy podkres´lic´, ze ekono-mia nie moze obyc´ sie bez etyki. Przekonanie to potwierdza Benedykt XVI, stwierdzaj ac w 45. punkcie encykliki Caritas in veritate, ze: „Ekonomia potrzebu-je etyki”. Dodapotrzebu-je tez od razu, ze „nie moze to byc´ potrzebu-jednak jakakolwiek etyka, ale etyka przyjazna osobie”15. Papiez zwraca uwage, iz nie wystarczy powiedziec´, ze zycie gospodarcze potrzebuje etyki. Rodzi sie bowiem pytanie: jakiej etyki potrzebuje ekonomia? Czy ma to byc´ etyka sukcesu gospodarczo-finansowego za wszelk a cene (w oparciu np. o utylitaryzm)? Papiez Benedykt stawia teze, iz ma to byc´ etyka personalistyczna, która odwouje sie do fundamentalnej zasady uzna-nia i poszanowauzna-nia godnos´ci osoby ludzkiej. Podkres´la tym samym, iz tylko taka etyka, która zakazuje sprowadzania czowieka do roli narzedzia w osi agnieciu celów ekonomicznych, moze stac´ na strazy prawdziwego porz adku moralnego w biznesie.
Dlaczego jednak tylko przyjecie normy personalistycznej w rozstrzyganiu problemów ekonomicznych moze zapewnic´ nalezyte traktowanie kazdej osoby w realiach zycia gospodarczego? Nie jest tu oczywis´cie mozliwe przeprowadzenie szerszych rozwazan´ na ten temat – tzn. na temat normy moralnos´ci, a wiec tego, co nalezy uznac´ za ostateczne z´ródo i kryterium moralnej powinnos´ci ludzkiego dziaania. Opieraj ac sie na literaturze przedmiotu16, a przede wszystkim na nau-czaniu papieskim, trzeba tu jedynie podkres´lic´, iz podejs´cie personalistyczne wyklucza mozliwos´c´ potraktowania osoby jako s´rodka do celu, jak ma to miejsce w utylitaryzmie. Benedykt XVI stwierdza, ze etyka gospodarcza, która nie braaby pod uwage nienaruszalnej godnos´ci osoby ludzkiej, jak równiez transcendentnej wartos´ci naturalnych norm moralnych, „narazona byaby nieuchronnie na utrate swojego szczególnego rysu i poddanie sie instrumentalizacji; s´cis´lej mówi ac, byaby narazona na podporz adkowanie sie istniej acym systemom ekonomiczno--finansowym, zamiast korygowac´ ich zaburzenia. Miedzy innymi mogaby ona
14CV 21. 15CV 45.
16 Por. A. Z a d r o g a. Wspóczesne ujecia etyki biznesu w Polsce. Próba oceny
usprawiedliwiac´ finansowanie projektów, które nie s a etyczne”17. Personalizm prowadzi przede wszystkim do odpowiedzialnos´ci za godnos´c´ kazdej osoby i autentycznego speniania sie czowieka poprzez dar z siebie dla innych. Takie ujecie normy etycznej pozwala równiez zauwazyc´, iz moralnos´ci nie stanowi a – jak ma to miejsce w przypadku deontonomizmu – jakies´ narzucone czowiekowi zasady, normy czy szczegóowe przepisy (chociazby w postaci kodeksów etyki zawodowej), ale spenienie sie osoby w moralnie dobrym czynie18.
To personalistyczne ujmowanie moralnos´ci zycia ekonomicznego nie moze jednak zatrzymac´ sie na poziomie ogólnych teorii etycznych i postulatów. Posza-nowanie godnos´ci kazdej bez wyj atku osoby ludzkiej winno byc´ zasadniczym fundamentem i kluczowym kryterium wszelkich rozwi azan´ szczegóowych w za-kresie praktyki gospodarczej. Dlatego trzeba podj ac´ próbe ich przeozenia na konkretne propozycje rozwi azan´ w zakresie poszczególnych paszczyzn funkcjono-wania zycia gospodarczego. Mozna wyróznic´ cztery takie paszczyzny: (1) praca zawodowa; (2) przedsiebiorstwo; (3) systemy gospodarcze oraz (4) gospodarka w skali globalnej.
Ludzka praca, prowadzenie przedsiebiorstwa, funkcjonowanie konkretnego systemu ekonomicznego czy tez zycie czowieka gospodaruj acego w „globalnej wiosce” musz a byc´ oczywis´cie widziane takze przez pryzmat innych wartos´ci i zasad spoecznych. Z pomoc a przychodzi tu nauka spoeczna Kos´cioa, która gosz ac naczeln a zasade personalizmu, wspomaga j a niejako zasad a dobra wspól-nego, powszechnego przeznaczenia dóbr, pomocniczos´ci, uczestnictwa, solidar-nos´ci oraz wskazuje na cztery aksjologiczne filary zycia spoecznego: prawde, wolnos´c´, sprawiedliwos´c´ i mios´c´19.
III. GÓWNE ZAOZ ENIA
PERSONALISTYCZNEJ ETYKI PRZEDSIE BIORCZOS´CI W UJE CIU JANA PAWA II
Dla przykadu warto teraz odnies´c´ zasady personalizmu ekonomicznego do funkcjonowania przedsiebiorstwa. Ujmuj ac dziaalnos´c´ firmy w tym duchu, trzeba po pierwsze stwierdzic´, iz nie moze ona istniec´ tylko po to, by pomnazac´ zysk ekonomiczny. Ma ona przede wszystkim suzyc´ czowiekowi zgodnie z jego
wy-17CV 45.
18Por. Z a d r o g a. Wspóczesne ujecia etyki biznesu s. 214
19 Por. Papieska Rada „Iustitia et Pax”. Kompendium nauki spoecznej Kos´cioa [dalej:
mogami materialnymi, intelektualnymi, moralnymi, duchowymi, a takze religij-nymi20. „Ekonomia przedsiebiorczos´ci powinna dziaac´ na rzecz promocji czo-wieka tak w sensie materialnym, jak i duchowym. Jej bezpos´rednim celem powin-no byc´ zaspokojenie materialnych oczekiwan´ czowieka i jedpowin-noczes´nie ubieganie sie o realizacje praw osoby”21.
W dziaalnos´ci gospodarczej przedsiebiorca – kieruj ac sie zasadami personaliz-mu ekonomicznego – powinien przestrzegac´ centralnej roli osoby ludzkiej, gdyz inaczej dziaalnos´c´ ta traci na jakos´ci22. Nie oznacza to, iz nie powinien on za-biegac´ o wypracowanie zysku ekonomicznego. Jego celem winna stac´ sie jednak nie maksymalizacja, a optymalizacja zysku. Dzieki temu mozliwe staje sie unik-niecie rozdz´wieku miedzy humanizacj a s´rodowiska pracy a skutecznos´ci a. Nie chodzi bowiem o doprowadzenie do upados´ci przedsiebiorstwa w imie perso-nalizmu i innych zasad moralnospoecznych. Problem tkwi o wiele bardziej w s´wiadomos´ci, dla kogo i po co wypracowuje sie zysk. „Celem przedsiebiorstwa nie jest po prostu wytwarzanie zysku, ale samo jego istnienie jako wspólnoty ludzi”23. Jak bowiem podkres´la Jan Pawe II, „zycie ludzi, ich dusza, ich ciao, s a dobrami cenniejszymi od jakiejkolwiek postaci skumulowanego bogactwa. Na co sie zda gromadzenie dóbr materialnych w coraz wiekszych ilos´ciach – pyta Ojciec S´wiety – jezeli samemu przedsiebiorstwu, które jest wspólnot a osób, ma grozic´ utrata duszy, prawdziwej, wasnej tozsamos´ci?”24. W encyklice
Centesi-mus annus Papiez stwierdzi, iz „zysk nie jest jedynym wskaz´nikiem dobrego
funkcjonowania przedsiebiorstwa. Moze sie zdarzyc´, ze mimo poprawnego ra-chunku ekonomicznego ludzie, którzy stanowi a najcenniejszy maj atek przedsie-biorstwa, s a ponizani i obraza sie ich godnos´c´”25.
W tym s´wietle widac´ wyraz´nie, iz od przedsiebiorcy wymaga sie wyboru tego, co Jan Pawe II nazywa „wnetrzem” firmy, tzn. nadania temu specyficznemu
20Por. CA 34-35; W. K a w e c k i. Zasady moralne w budowaniu nowoczesnego
spoe-czen´stwa. W: Moralne aspekty przemian cywilizacyjnych. Red. J. Nagórny, A. Derdziuk. Lublin 2001 s. 41-43.
21K a w e c k i. Zasady moralne s. 38.
22Por. Kongregacja Nauki Wiary. Nota doktrynalna o niektórych aspektach dziaalnos´ci
i postepowania katolików w zyciu politycznym (24 listopada 2002) nr 3. OsRomPol 2003 nr 2 s. 50-51; KNSK 563.
23CA 35.
24J a n P a w e II. Spotkanie z pracownikami, przedsiebiorcami i kierownikami
pro-wincji mantuan´skiej, 23 czerwca 1991 r. W: Insegnamenti XIV (1) 1991 s. 1770. Cyt. za: A. C o l o m b o. Postac´ przedsiebiorcy w nauczaniu Jana Pawa II. „Spoeczen´stwo” 1996 nr 2 s. 255.
s´rodowisku pracy nieusuwalnego wymiaru ludzkiego26. Chodzi wiec – takze z punktu widzenia skutecznos´ci ekonomicznej – o stworzenie takich warunków pracy, gdzie „rozwojowi zdolnos´ci osobowych towarzyszy skuteczna i racjonalna wytwórczos´c´ dóbr i usug oraz pomaga sie pracownikowi dostrzec, ze pracuje rzeczywis´cie na swoim”27. Trzeba przy tym podkres´lic´, iz to uznanie oraz fak-tyczne poszanowanie godnos´ci osoby ludzkiej i jej prawa do penego rozwoju staje sie w ramach przedsiebiorstwa czynnikiem wzrostu produktywnos´ci. Dzieje sie tak dlatego, ze „integralny rozwój osoby ludzkiej w pracy nie stoi w sprzecz-nos´ci, lecz raczej sprzyja wiekszej skutecznos´ci i wydajnos´ci”28. Natomiast naru-szenie godnos´ci czowieka nie tylko jest „moralnie niedopuszczalne, lecz na duz-sz a mete musi tez negatywnie odbic´ sie na gospodarczej skutecznos´ci przedsie-biorstwa”29.
Wydawac´ by sie mogo, ze jest to tylko teoria. Praktyka zycia gospodarczego pokazuje jednak, iz przedsiebiorstwa, które nie absolutyzuj a maksymalizowania zysku i kieruj a sie wartos´ciami moralnymi niejednokrotnie s a liderami na rynku. Mozna wiec prowadzic´ biznes poprawnie z moralnego punktu widzenia i byc´ jednoczes´nie skutecznym30.
*
Na kanwie dokonanego dyskursu trzeba wyrazic´ przekonanie, ze persona-listyczna koncepcja moralnos´ci gospodarczej, która bardzo mocno wybrzmiewa w nauczaniu spoecznym Jana Pawa II i Benedykta XVI, moze stac´ sie adekwat-n a odpowiedzi a na problemy wspóczesnego zycia ekonomicznego borykaj acego sie z powaznym kryzysem. Co równie wazne, ta personalistyczna wizja moral-nos´ci gospodarczej stanowi zarazem szanse przezwyciezenia legalistycznego i ka-zuistycznego podejs´cia do etyki biznesu, tak charakterystycznego dla jej wspó-czesnych ujec´, zwaszcza w Stanach Zjednoczonych. Ponadto, ukazana tu
propo-26Por. J a n P a w e II. Spotkanie z pracownikami, przedsiebiorcami i kierownikami
prowincji mantuan´skiej s. 1770. Cyt. za: C o l o m b o s. 255.
27J a n P a w e II. Spotkanie z przedstawicielami s´wiata pracy, Barcelona, 7 listopada
1982. W: Insegnamenti V (3) 1982 s. 1203. Cyt. za: C o l o m b o s. 256.
28CA 43. 29CA 35.
30Por. Rozmowy o dobrym biznesie. Spotkania z polskimi przedsiebiorcami. Red. M.
Je-drzejewska. Warszawa 2006; J. C o l l i n s, J. P e r k i n s. Wizjonerskie organizacje: skuteczne praktyki najlepszych z najlepszych. T. T. Rzychon´. Warszawa: MT Biznes 2008.
zycja „uetycznienia” czy wrecz „uteologicznienia” mys´li ekonomicznej opiera sie na przes´wiadczeniu, ze chrzes´cijan´ska wizja moralnos´ci to nie „jakas´” kolejna ideologia czy odstaj aca od zycia teoria, lecz objawiona przez Boga-Czowieka, geboko ludzka, gdyz osadzona na realistycznej koncepcji osoby, propozycja drogi ku autentycznemu dobru i szczes´ciu kazdego czowieka. Fakt, iz jest to podejs´cie teologicznomoralne, wcale nie oznacza, ze jest pewn a ofert a jedynie dla osób wierz acych. Dzieki temu, miedzy innymi, ze postulaty teologii moralnej speniaj a równoczes´nie wymogi ludzkiego rozumu i s a zakorzenione w powszechnym oraz obowi azuj acym kazdego czowieka prawie naturalnym – nabieraj a uniwersalnego charakteru31.
BIBLIOGRAFIA
I. Dokumenty Kos´cioa
J a n P a w e II. Encyklika Centesimus annus. Watykan 1991.
J a n P a w e II. Spotkanie z pracownikami, przedsiebiorcami i kierownikami prowincji man-tuan´skiej, 23 czerwca 1991 r. W: Insegnamenti XIV (1) 1991 s. 177. Cyt. za: A. C o l o m b o. Postac´ przedsiebiorcy w nauczaniu Jana Pawa II. „Spoeczen´stwo” 1996 nr 2.
J a n P a w e II. Spotkanie z przedstawicielami s´wiata pracy, Barcelona, 7 listopada 1982. W: Insegnamenti V (3) 1982 s. 120. Cyt. za: A. C o l o m b o. Postac´ przedsiebiorcy w nauczaniu Jana Pawa II. „Spoeczen´stwo” 1996 nr 2.
B e n e d y k t XVI. Encyklika Caritas in veritate. Watykan 2009. Katechizm Kos´cioa Katolickiego. Poznan´: Pallottinum 1994.
Kongregacja Nauki Wiary. Nota doktrynalna o niektórych aspektach dziaalnos´ci i postepowania katolików w zyciu politycznym (24 listopada 2002). OsRomPol 2003 nr 2 s. 50-51.
Papieska Rada „Iustitia et Pax”. Kompendium nauki spoecznej Kos´cioa. Kielce: Jednos´c´ 2005.
II. Opracowania
A l c a l y R.: The New Economy: And What It Means for America’s Future. New York: Farrar, Straus and Giroux 2004.
A n d e r s o n C.: Cywilizacja mios´ci. Co kazdy katolik moze zrobic´, by zmienic´ s´wiat. T. J. Wocial. Kraków: Wyd. Stanisawa BM 2009.
C o l l i n s J., P e r k i n s J.: Wizjonerskie organizacje: skuteczne praktyki najlepszych z naj-lepszych. T. T. Rzychon´. Warszawa: MT Biznes 2008.
D e m b i n´ s k i P. H.: Wyzwania etyczne w dziaalnos´ci finansowej. W: Uczciwos´c´ w s´wiecie finansów. Red. W. Gasparski. Warszawa: Wydawnictwo Wyzszej Szkoy Przedsiebiorczos´ci i Zarz adzania im. Leona Koz´min´skiego 2004 s. 51-59.
K a w e c k i W.: Zasady moralne w budowaniu nowoczesnego spoeczen´stwa. W: Moralne aspekty przemian cywilizacyjnych. Red. J. Nagórny, A. Derdziuk. Lublin: Wydawnictwo Die-cezjalne w Sandomierzu 2001 s. 35-68.
M i k l a s z e w s k a E.: Globalny kryzys finansowy a perspektywy polskiej bankowos´ci: po-prawna diagnoza warunkiem skutecznej polityki publicznej. W: Globalny kryzys finansowy i jego konsekwencje w opiniach ekonomistów polskich. Red. J. Szambelan´czyk. Warszawa: Zwi azek Banków Polskich 2009 s. 51-63.
O r o w s k i W.: Dziesiec´ przyczyn kryzysu i ich analiza. W: Globalny kryzys finansowy i jego konsekwencje w opiniach ekonomistów polskich. Red. J. Szambelan´czyk. Warszawa: Zwi azek Banków Polskich 2009 s. 7-15.
Rozmowy o dobrym biznesie. Spotkania z polskimi przedsiebiorcami. Red. M. Jedrzejewska. War-szawa: Grupa BOSS 2006.
Z a d r o g a A.: Wspóczesne ujecia etyki biznesu w Polsce. Próba oceny z perspektywy teologii moralnej. Lublin: Wydawnictwo KUL 2009.
A PERSONALIST CONCEPTION OF THE ECONOMIC MORALITY AS PROPOSED BY BENEDICT XVI AND JOHN PAUL II IN THE CONTEXT OF CONTEMPORARY ECONOMIC CRISIS
S u m m a r y
Among the many causes of the economic and financial crisis that has marred the world for some years now, there is one that is perhaps the most prominent. This is a moral cause. The con-text of the crisis shows that it is not enough to just argue for economic morality as such. An urgent answer is needed to the question of what direct ethical solutions can inform the socio-economic thought so that they can add to a more humane shape of the economic life of the world.
Drawing upon the social teaching of John Paul II and Benedict XVI, the author of the paper explores the personalistic conception of economic morality, as the most adequate answer to the problems of contemporary economy. The first section discusses the most important elements of the moral criticism, concerning the causes of contemporary crisis, so well visible in the frequent finan-cial scandals. The second section uses Benedict XVI’s encyclical Caritas in veritate to present the personalistic, holistic conception of economic morality. Finally, the main assumptions of the entre-preneurship ethics were exhibited as based on the teaching of John Paul II.
Translated by Konrad Klimkowski
Sowa kluczowe: ekonomia, przedsiebiorczos´c´, personalizm, kryzys gospodarczy, etyka biznesu. Key words: economy, entrepreneurship, personalism, economic crisis, business ethics.
