22-23:2004-2005
PIOTR SOBOTKA
FENOMENOLOGIA, PERSONALIZM, FRAZEOLOGIA, GRAMATYKA
W pismach Norwida moz˙na spotkac´ sie˛ z terminami, które współczes´nie s ˛a traktowane przede wszystkim jako nazwy dziedzin nauki, a w czasach poety miały b ˛adz´ inne znaczenie, b ˛adz´ było ono szersze niz˙ obecnie. Moje refleksje nad je˛zykiem Norwida be˛d ˛a sie˛ koncentrowac´ wokół znaczenia i nacechowania aksjologicznego takich słów, jak: fenomenologia, personalizm, frazeologia, gramatykaoraz ich derywatów. Dla współczesnego uz˙ytkownika je˛zyka poje˛cia „frazeologia” i „gramatyka” kojarz ˛a sie˛ głównie z działami je˛zykoznawstwa, na-tomiast „fenomenologia” i „personalizm” odnosz ˛a sie˛ do kierunków filozoficz-nych, przy czym fenomenologie˛ zwyklis´my utoz˙samiac´ w głównej mierze z kie-runkiem filozoficznym zapocz ˛atkowanym przez Husserla, a kontynuowanym przez Schelera, Ingardena, Tischnera i innych.
FENOMENOLOG, FENOMENOLOGIA, FENOMENOLOGICZNIE, FENOMENOLOGICZNY
Fenomenologia jest nauk ˛a o fenomenach. Słowo fenomen pochodzi z je˛zyka greckiego, w którym leksem phainómenon oznaczał ‘pojawiaj ˛ace sie˛’ i był uz˙y-wany przede wszystkim w odniesieniu do obiektów, które moz˙na było zaobser-wowac´ na niebie. Z czasem zacze˛to uz˙ywac´ tego wyrazu równiez˙ w znaczeniu ‘wydaj ˛ace sie˛’. W XIX w. w polszczyz´nie funkcjonuj ˛a dwa znaczenia fenome-nu: ‘zjawisko’ i ‘rzecz zadziwiaj ˛aca, osobliwa’1. Termin fenomenologia został wprowadzony do filozofii w XVIII w., a obecnie stosuje sie˛ go wymiennie na okres´lenie nauki o zjawiskach Fichtego; transcendentalnej estetyki Kanta; w teorii Hegla – coraz pełniejszego wyraz˙ania sie˛ i przejawiania sie˛ czystego
ducha na kolejnych szczeblach jego rozwoju oraz kierunku zapocz ˛atkowanego przez Brentana, Husserla i Schelera, zajmuj ˛acego sie˛ badaniem czystej s´wiado-mos´ci. We współczesnych słownikach je˛zykach polskiego albo podaje sie˛ tylko to ostatnie znaczenie terminu2, albo – jak w Uniwersalnym słowniku je˛zyka polskiego pod redakcj ˛a Stanisława Dubisza – trzy najwaz˙niejsze, zwi ˛azane z Kantem, Heglem i Husserlem.
W pismach Norwida tylko raz pojawia sie˛ rzeczownik fenomenologia, dwa razy fenomenolog, szes´c´ razy przymiotnik fenomenologiczny i dwa razy przy-słówek fenomenologicznie. Z kontekstu, w którym wyste˛puje wyraz fenomeno-logia, wynika, z˙e Norwid słowem tym nazywa sztuke˛ wnioskowania o przyszło-s´ci na podstawie obserwacji istotnych, byc´ moz˙e niecodziennych zjawisk:
F e n o m e n o l o g i i nie nazwano s z t u k ˛a (c h o c´ o n a s z t u k ˛a j e s t), i nie wyrobiono na u m i e j e˛ t n o s´ c´, i nie uzasadniono jak w i a d o m o s´ c´ – ale nie przeto istniec´ ona bynajmniej nie przestała.
Dos´c´ biez˙ ˛ace o d c z y t a c´ f e n o m e n a, aby, co be˛dzie, wiedziec´.
PWsz 9, 126
Przymiotnik fenomenologiczny jest okres´leniem wywodu, proroctwa, typu, epopei, formy, zacieru. W wie˛kszos´ci tych uz˙yc´ jego znaczenie jest niejasne i wieloznaczne, np. Król-Duch w V lekcji O Juliuszu Słowackim nazwany jest „epopej ˛a fenomenologiczn ˛a” (PWsz 6, 455), co chyba nalez˙y wi ˛azac´ z teori ˛a Hegla, którego Norwid traktował z krytycznym dystansem. W podobnym duchu prawdopodobnie moz˙na odczytywac´ fragment o powinnos´ciach poety:
A jakkolwiek Dant był najcelniejszym z poetów i w kilku bitwach udział wzi ˛ał, i w politycznym z˙yciu, i na wygnaniu – idzie nam tu o takiego, którego by nie juz˙ fenomenologiczny póz´niejszych wywód tak postawił, ale który by sam współczes´nie s´wiadczył i wiedział, czemu s´wiadczy.
PWsz 6, 414
W powyz˙szym cytacie mamy zapewne do czynienia z uproszczonym, stereo-typowym traktowaniem przez Norwida systemu Hegla. Poeta utoz˙samia heglizm z filozofi ˛a kład ˛ac ˛a nacisk na abstrakcje˛, na teorie˛, a nie na realistyczne podejs´cie do z˙ycia, i ocenia go negatywnie.
Przymiotnik fenomenologiczny nie zawsze jest nacechowany pejoratywnie; w czterech uz˙yciach tego leksemu pojawia sie˛ on w znaczeniu ‘szczególny,
zjawiskowy, sie˛gaj ˛acy do istotnych rzeczy, zjawisk, zwi ˛azany z przyszłos´ci ˛a czy pozaczasowos´ci ˛a i nakierowany na przyszłos´c´’. Charakter fenomenologiczny przybieraj ˛a formy, którymi posługiwali sie˛ trzej wieszcze narodowi, głosz ˛ac swoje prawdy (por. PWsz 6, 459), fenomenologiczne s ˛a typy – bohaterowie Anhellego (PWsz 6, 443), fenomenologiczny jest metaforycznie uz˙yty zacier, czyli ten duch w narodzie, dzie˛ki któremu rodzi sie˛ heroizm (PWsz 7, 40), wreszcie fenomenologiczne s ˛a proroctwa, które „do o g ó l n o s´ c i c h r z e s´ c i j a n´ s k i e j, […] do zbiorowos´ci id ˛a” (PWsz 6, 443).
W semantyce przysłówka fenomenologicznie w pismach Norwida wyste˛puje zarówno komponent ‘niezwykle, wyj ˛atkowo’, jak i ‘pozaczasowo, wybiegaj ˛ac mys´l ˛a w przyszłos´c´’, jak w przykładzie z przemowy wygłoszonej w rocznice˛ powstania styczniowego:
Wszelako te na czasie o s t a t n i e polskie powstanie jez˙eli sie˛ europejsk ˛a-polityczn ˛a nie stało spraw ˛a, to niezawodnie ma doniosły f e n o m e n o l o g i c z n i e c h a r a k t e r e u r o -p e j s k i.
PWsz 7, 96
W obu kontekstach, w jakich wyste˛puje rzeczownik fenomenolog, chodzi o filozofów, zwolenników heglizmu b ˛adz´ samego Hegla. Według Norwida feno-menologowie zamiast zajmowac´ sie˛ prawdziwym z˙yciem, skłaniaj ˛a sie˛ ku ab-strakcji, ku formowaniu napowietrznych systemów (por. PWsz 8, 328). We fragmencie Szczesnej, która bez w ˛atpienia – jak pisze Zofia Stefanowska – nawi ˛azuje do tradycji ironicznego poematu romantycznego3, mowa jest praw-dopodobnie juz˙ nie o jakims´ nieokres´lonym zwolenniku systemu Hegla4, ale zapewne o samym Heglu, który przed otrzymaniem profesury był nie tylko gu-wernerem, ale i bibliotekarzem w róz˙nych os´rodkach akademickich XIX-wiecz-nych Niemiec5:
Tak wie˛c z sumieniem – lecz w mys´li dziedzinie Jes´li sie˛ sme˛tny zagaił monolog,
Naje˛ty Niemiec w takowej godzinie, Biblijotekarz i fenomenolog,
3Por. Z. S t e f a n o w s k a. Norwid a poemat dygresyjny. W: t a z˙. Strona romantyków.
Studia o Norwidzie. Lublin 1993 s. 148.
4O powinowactwie z filozofi ˛a Hegla s´wiadczy tu przede wszystkim ostatni dwuwiersz
cytatu.
Przychodził grzecznie porz ˛adkowac´ w głowie, Co po czym idzie – gdzie – i jak sie˛ zowie.
PWsz 3, 46
PERSONALIZM
Personalizm jest koncepcj ˛a filozoficzn ˛a, której pocz ˛atków upatruje sie˛ juz˙ w staroz˙ytnos´ci i s´redniowieczu, zwłaszcza u sofistów i w tomizmie. Jednakz˙e jako samodzielny kierunek powstał w XIX w. w Stanach Zjednoczonych, a na gruncie europejskim rozwijał sie˛ na bazie neotomizmu od lat trzydziestych XX w. Ws´ród głównych przedstawicieli personalizmu wymienia sie˛ Maritaina, Gilsona i Mouniera. Według personalistów ratunkiem dla człowieka przed za-gubieniem pełni swojej egzystencji jest przebudowa systemu społecznego, moz˙liwa dzie˛ki pokładaniu ufnos´ci w Bogu oraz wierze, z˙e kierowanie sie˛ war-tos´ciami, które od Niego pochodz ˛a, zabezpiecza człowieka przed depersonali-zacj ˛a, a nawet nihilizmem i ucieczk ˛a od z˙ycia. Osoba dla personalistów to byt natury duchowej, obdarzony s´wiadomos´ci ˛a i wol ˛a, twórczy, wolny i odpowie-dzialny moralnie.
Rzeczownik personalizm po raz pierwszy notuje dopiero Słownik je˛zyka pol-skiegopod redakcj ˛a W. Doroszewskiego. W słowniku tym czytamy, z˙e persona-lizm to ‘kierunek filozoficzny oparty na metafizycznym lub religijnym za-łoz˙eniu, z˙e rozwój osobowos´ci człowieka jest z´ródłem i celem jednostkowego i społecznego z˙ycia’6. Zupełnie inaczej rozumiany jest ten leksem przez Norwida. Poeta uz˙ywa go w takim znaczeniu, jakie miał jeszcze w XIX w. francuski rzeczownik personnalisme, za pomoc ˛a którego okres´lano wtedy spo-sób mys´lenia bliski egoizmowi7. Norwid zapewne zapoz˙yczył to francuskie sło-wo wraz z jego znaczeniem, które dzis´ jest juz˙ zupełnie nieczytelne.
Z takim włas´nie uz˙yciem personalizmu spotykamy sie˛ w II cze˛s´ci Milczenia, gdzie leksem ten jest waloryzowany wyraz´nie negatywnie, a swoim znaczeniem zbliz˙a sie˛ do znaczenia egoizmu; jest on metonimicznym okres´leniem człowieka, a włas´ciwie jego postawy, która „nic godnego wzgle˛du nie zna, nie dopuszcza i nie poczuwa o p r ó c z s w o j e g o w ł a s n e g o i s w o j e j p a s j i i n t e r e s u” (PWsz 6, 240). Człowiek taki monologuje dla włas-nych korzys´ci i pilnuje tylko swojego interesu. O takiej postawie mówi poeta,
6Słownik je˛zyka polskiego. Pod red. W. Doroszewskiego. Warszawa 1958-1969. 7Por. Dictionnaire historique de la Langue Française. Paris 1992.
z˙e jest ona „rozwijaj ˛acym sie˛ nieustannie p e r s o n a l i z m e m” (PWsz 6, 241).
Kolejny przykład uz˙ycia tego słowa wymaga krótkiego komentarza. W lis´cie do Józefa Bohdana Zaleskiego z 5 grudnia 1882 r. Norwid pisze:
Donosz ˛a mi, z˙e Lenartowicz […] kontynuuje kursa s´. p. Adama Mic[kiewicza] – – poj ˛ac´ nie moge˛, jak moz˙na kontynuowac´ rzecz tak p e r s o n a l n ˛a. W całych kursach Mickiewicza jest tylko l’histoire du génie de Monsieur Mickiewicz, mais l’histoire de la littérature polonaise n’y existe presque point. […]
Dopiero kiedy, widz ˛ac, iz˙ prawie słówka nie ma o Juliuszu S[łowackim] w kursach literatury, podniosłem ja tego poete˛ (i za mn ˛a poszli inni) – bo mi wstyd było takiego personalizmu, lubo personalizmu geniuszu.
PWsz 10, 192-193
I w tym konteks´cie chodzi o personalizm w znaczeniu egoizmu. Poeta przy-znaje, z˙e kierowało nim uczucie wstydu za tych, którzy „prawie słówka” o Sło-wackim nie napisali. Uznaje, z˙e niepisanie o tak wybitnym poecie jest nie tylko niedopatrzeniem, ale i przejawem postawy polegaj ˛acej na nieliczeniu sie˛ z po-trzebami innych i obiektywnym widzeniem przedmiotu. Norwidowi wstyd takie-go etakie-goizmu, choc´by był to nawet etakie-goizm tak genialnetakie-go człowieka, jakim był Mickiewicz, który w swoich wykładach o Słowackim prawie nie wspomina.
W Notatkach z mitologii (PWsz 7, 260) Norwid precyzuje, z˙e akt najbliz˙szy stworzeniu, to znaczy przeciwstawienie sie˛ Boskiemu zakazowi, jest pocz ˛atkiem personalizmu, egoizmu i zamknie˛cia sie˛ człowieka na innych. Z takim persona-lizmem poeta wi ˛az˙e wstyd, polegaj ˛acy na krytycznej ocenie własnego b ˛adz´ cu-dzego poste˛powania.
Semantyka personalizmu moz˙e rzucic´ inne s´wiatło na niektóre Norwidowskie uz˙ycia przymiotnika personalny i przysłówka personalnie, jak w przykładzie:
Dopiero w poniedziałek wieczorem czytałem list otwarty X. Hiero[nim]a Kajsiewicza – pie˛kny, jak pierwsze Apologetyki – sme˛tny jak wszelkie owoce naduz˙ycia, to jest jak wszystko, co sie˛ w Emigracji robi dobrego i niedobrego.
Mniemanie moje jest: iz˙ to, przeciw czemu osobis´cie X. Kajsiewicz powstawa, pochodzi rady-kalnie włas´nie z˙e i z tego, co On i co kaz˙dy w Emigracji czyni. To jest – z˙e wszelki obecny patriotyzm polski dlatego jest porywczy, z˙e jest p e r s o n a l n y, a dlatego włas´nie perso-nalny, iz˙ cokolwiek b ˛adz´ najlepszego robi sie˛, wszystko sie˛ nie inaczej jak personalnymi drogi robi.
GRAMATYCZNIE, GRAMATYCZNY, GRAMATYK, GRAMATYKA, GRAMATYZM
Gramatyka, pierwotnie sztuka pisania i czytania, w słowniku pod redakcj ˛a M. Ban´ki8 jest traktowana przede wszystkim jako zbiór reguł, według których mog ˛a byc´ budowane wyrazy danego je˛zyka, a z wyrazów zdania; takz˙e dział je˛zykoznawstwa, który zajmuje sie˛ opisem tych reguł oraz podre˛cznik, za-wieraj ˛acy te reguły. Obok takich znaczen´ wyrazu gramatyka9 w pismach Nor-wida pojawiaj ˛a sie˛ równiez˙ i inne. Po pierwsze, jako zbiór reguł czy zasad, niekoniecznie je˛zykowych, jak w przykładzie z listu do Joanny Kuczyn´skiej:
Na te rzeczy jeszcze [tj. pojednanie poprzez współ-dos´wiadczenie trudnos´ci – P. S.] gramatyki nie ma: s ˛a one tym, czym były u Staroz˙ytnych i n i c j a c j e.
PWsz 9, 77
Gramatyka, podobnie jak gramatyk i gramatyzm, nierzadko kojarzona jest przez poete˛ z formalizmem, ze zbiorem sztywnych, skostniałych, ultrakonser-watywnych i utrudniaj ˛acych s´wiez˙e spojrzenie na rzeczywistos´c´ zbiorem reguł. Cze˛ste w pismach Norwida, zwłaszcza w Milczeniu, poł ˛aczenie „panowie gra-matycy”10 ma dla niego wydz´wie˛k ironiczny. Gramatykami nazywa poeta lu-dzi, którzy zamiast zajmowac´ sie˛ konkretem, z˙yciem, poprzestaj ˛a na abstrak-tach.
Uz˙ycia przysłówkowe nie odbiegaj ˛a swoim znaczeniem od współczesnych, natomiast ws´ród uz˙yc´ przymiotnikowych pojawia sie˛ i takie, którego nie notuj ˛a XX-wieczne słowniki, odnosz ˛ace sie˛ do muzyki, sposobu wydawania dz´wie˛ku, teorii, której uczno jako wste˛pu do harmonii, kompozycji i instrumentacji11:
Podobno jednak w improwizacjach słowika daj ˛a sie˛ dostrzegac´ i formacje uczen´sze. Natomiast muzykalnos´c´ obejma cał ˛a gramatyczn ˛a strone˛ i rozwój jej. Kura, ostrzegaj ˛ac o niebezpieczen´stwie, uz˙ywa nastroju i tonu nie tylko dla samych oddalonych kurcz ˛at zrozumialnego […].
PWsz 6, 102
8 Inny słownik je˛zyka polskiego. Pod red. M. Ban´ki. Warszawa 2000.
9 Por. „Gramatyka arabska” (PWsz 10, 28), „Gramatyka X. Malinowskiego” (PWsz 10,
134), „gramatyka, na której sie˛ je˛zyk budował” (PWsz 6, 442), „nauczac´ gramatyki” (PWsz 6, 446) i in.
10Zob. np. PWsz 6, 231 nn.
FRAZEOLOGIA, FRAZEOLOGICZNY
Frazeologia jest działem je˛zykoznawstwa, który, najogólniej mówi ˛ac, zajmuje sie˛ zwrotami i wyraz˙eniami włas´ciwymi danemu je˛zykowi12, jednak słowniki warszawski, Doroszewskiego, Dunaja odnotowuj ˛a takz˙e znaczenie frazeologii jako pustosłowia, słów nie maj ˛acych pokrycia w rzeczywistos´ci, frazesów. Norwid uz˙ywa tego leksemu tylko w tym ostatnim, zapoz˙yczonym z je˛zyka nie-mieckiego, znaczeniu. Pisze w Epilogu do Promethidiona:
Słowo – jest c z y n u t e s t a m e n t e m; czego sie˛ nie moz˙e czynem dopi ˛ac´ to sie˛ w słowie t e s t u j e – przekazuje; takie tylko słowa s ˛a potrzebne i takie tylko zmartwychwstaj ˛a czynem – wszelkie inne s ˛a mniej lub wie˛cej uczon ˛a f r a z e o l o g i ˛a […].
PWsz 3, 463
W innym miejscu ocenia dzieło Cycerona De natura deorum jako wie˛cej warte od przewaz˙aj ˛acej liczby dzieł „chrzes´cijan´skiej-nowoz˙ytnej-filozofii”, gdyz˙ jest ono „mniej frazeologiczne” (PWsz 8, 208) od nich. Z kolei w lis´cie do Konstancji Górskiej zestawia przymiotnik frazeologiczny z przymiotnikiem fałszywy, pisze, z˙e kaz˙dy człowiek dysponuje ograniczon ˛a skal ˛a prawdziwych uczuc´. Według niego „tylko fałszywe i frazeologiczne [tj. oparte na frazesach – P. S.] mog ˛a byc´ bez-mierne” (PWsz 8, 423).
PIOTRSOBOTKA– mgr, doktorant w Instytucie Je˛zyka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Adres: ul. Krakowskie Przedmies´cie 26/28, 00-325 Warszawa.
