A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA ARCHAEOLOGICA 24, 2004 A le k sa n d e r A n d r z e je w s k i, M a r c in L e w a n d o w s k i, J a n u s z P ie tr z a k BADAN IA A R C H E O L O G IC Z N E RYNKU W B IE R U N IU ST A R Y M W O J. Ś L L A S K IE I
B adania archeologiczne n a obszarze R ynku w B ieruniu Starym prze-p row adzone zostały w okresie od 9 września d o 16 prze-października 1999 r. S tanow iły one kolejny etap działań m ających w perspektyw ie doprow adzić d o m odernizacji i przebudow y naw ierzchni R ynku oraz przebudow y i czę-ściowej wym iany uzbrojenia te re n u 1. N a to m iast bezpośrednim celem prac archeologicznych było rozpoznanie sytuacji stratygraficznej naw arstw ień ziem nych i zachow anych pod pow ierzchnią terenu obiektów zw iązanych z historyczną działalnością człow ieka w tym rejonie B ierunia Starego.
W w yniku uzgodnień poczynionych m iędzy inw estorem , tj. U rzędem M iasta i G m iny w Bieruniu Starym i Służbam i K o n serw ato rsk im i2, w y-tyczono siedem w ykopów badaw czych o łącznej pow ierzchni ok. 200 m 2.
1 Por. m. in. Koncepcja rewaloryzacji i renowacji centrum Bierunia Starego, oprać. J. Bogdanowski, Z. Myczkowski, A. Twaróg, J. Rejser, R. Marcinek, M. Rembierz-Tabaka, K. Fabijanowska, P. Zieliński, przy współpracy A. Wróblewskiej i in., Kraków 1994, maszynopis i dokumentacja w posiadaniu Urzędu Miasta i Gminy w Bieruniu Starym (dalej UMiGBS); K. Dziadkowiec, Opis odkrywek nawierzchni i podbudowy. Rynek w Bieruniu i ulice przylegle, bmw, 1999, dokumentacja w posiadaniu UMiGBS; L. Libera, A. Kopański,
Dokumentacja techniczna badań podłoża gruntowego. Bieruń Stary, Katowice 1999, maszynopis i dokumentacja w posiadaniu UMiGBS; W. Nawrocki, W. Antosiewicz, J. Pieczonka, K. Pigłowski, Badania radiowe i elektromagnetyczne podłoża Rynku w Bieruniu Starym, Kraków 1999, maszynopis w posiadaniu UMGBS; J. M. Polak, Protokół z wizji terenowej tv Bieruniu Starym - Rynek, Bieruń 1999, maszynopis i dokumentacja w posiadaniu UMiGBS; M. Prochaska,
Bieruń Stary - Rynek. Aktualizacja mapy do celów projektowych. Skala 1:1000, Tychy 1999, dokumentacja w posiadaniu UMiGBS; tenże, Bieruń Stary — Rynek. Szkic sytuacyjny zinwen-taryzowanych płyt betonowych. Skala 1:500, Tychy 1999, dokumentacja w posiadaniu UMiGBS; tenże, Bieruń Stary - Rynek. Karta inwentaryzacyjna studni, Tychy 1999, dokumentacja w posiadaniu UMiGBS.
2 J. Pierzak, Program archeologicznych badań wykopaliskowych na Rynku Starego Miasta w Bieruniu Starym, Katowice 1999, maszynopis w posiadaniu UMiGBS.
Z lokalizow ano je w m iejscach, w których wcześniejsze b a d a n ia radarow e i elektrom agnetyczne podłoża, w ykonane radarem SIR , w skazyw ały za-kłócenia w obrazie naw arstw ień ziem nych, co sugerow ało w ystępow anie tu obiektów archeologicznych. Z akłócenia te interp reto w an o ja k o pozostałości ratu sza, wagi, innych zabudow ań rynkow ych oraz naw ierzchni u tw ard zają-cych płytę R yn k u , ja k m oszczenie drew nem i bru k i k am ien n e3. O bok w yników b ad ań radarem , lokalizację i zasięg w ykopów w arunkow ał fakt, niem ożności wyłączenia z użytkow ania przebiegającej przez R ynek drogi.
II
Z ainteresow anie badaczy dziejam i m iasta Bieruń Stary m a dość odległą m etrykę. D o dziś podstaw ow a w tym zakresie p raca L. M usioła pow stała jeszcze w latach pięćdziesiątych X X w., przez długi czas jed n ak p ozostaw ała w form ie m aszynopisu4 i dop iero ostatnio ukazała się drukiem w nieco skróconej w ersji5. Nie o p u b lik o w an e p o zo stają n a d a l kolejne obszerne o praco w an ia dziejów m iasta, jakim są teksty R. M arcin k a pow stałe przy okazji opracow yw ania koncepcji rewaloryzacji centrum 6. O bok w spom nianych wyżej, pow stało rów nież kilka m niejszych publikacji ogłoszonych drukiem w form ie zeszytów przez Społeczny K om itet O bchodów 600-lecia Bierunia; wym ienić tu należy m. in. prace J. N ygi7, B. S pyry8, E. D ługajczyka9, J. Jan c zak a10, W. Jaw orskiego11 i R. M arcinka12. Sporo wiadomości o dziejach m iasta zaw ierają też opracow ania pośw ięcone poszczególnym o biektom ,
3 W. Nawrocki, W. Antosiewicz, J. Pieczonka, K. Pigłowski, Badania...
4 L. Musioł, Bieruń. Miasto, kościół i parafia. Monografia historyczna, bmw, 1953, powielony maszynopis w zbiorach Archiwum Wojewódzkiego w Katowicach, Oddział w Pszczynie.
3 L. Musioł, Bieruń. Miasto, kościół i parafia. Monografia historyczna, Bieruń 1999. 6 R. Marcinek, Kalendarium z dziejów Bierunia Starego. Rynek i przylegające doń ulice,
[w:] Koncepcja rewaloryzacji..., s. 4-36, maszynopis w posiadaniu UMiGBS; tenże, Fazy rozwoju przestrzennego miasta Bierunia Starego, [w:] Koncepcja rewaloryzacji..., s. 37-74, maszynopis w posiadaniu UMiGBS.
7 J- Nyga, Pamiątki przeszłości Bierunia. Zabudowa. Kopiec. Grobel, bmw, 1989; tenże,
Pamiątki przeszłości Bierunia. Kościół św. Bartłomieja i kościół św. Walentego, Bieruń 1991. * B. Spyra, Szkice z dziejów rzemiosła hieruńskiego XIV-XX w., bmw, [Bieruń] 1989, tenże,
Glossa do pożarów Bierunia w XIX wieku (materiały źródłowe), bmrw, [Bieruń 1991]. 9 E. Długajczyk, Trudne łata nadziei. Bieruń Stary 1945-1950, bmw, [Tychy-Bieruń] 1990; tenże, Bieruń Stary w dokumentach archiwalnych. Materiały do planu zagospodarowania przestrzennego z lat 1946-1947, bmw, [Tychy-Bieruń] 1990.
10 J. Janczak, Okruchy z dziejów Bierunia w drugiej połowie XVIII i pierwszej połowie XIX stulecia, bmrw, [Bieruń 1989].
11 W. Jaworski, Z przeszłości Żydów bieruńskich, bmw, [Bieruń] 1989. 12 R. Marcinek, Wielki Staw Bieruński i jego pozostałości, Bieruń 1993.
a szczególnie bieruńskim kościołom . W spom nieć tu należy przede w szystkim o pow stałej w latach czterdziestych X X w., a w ydanej d o p iero o statn io , pracy J. K u d e ry 13 oraz o m onografiach p ióra R. K u b iciela14.
U kazała się rów nież drukiem pew na liczba przekazów archiw alnych. W ym ienić tu należy zapiskę w Liber beneficjorum diecezji k ra k o w sk iej15 o raz p ro to k o ły i dekrety z wizytacji kościelnych16. O publikow any został rów nież pam iętnik z przełom u X V III i X IX w., spisany przez m ieszczanina bieruńs- kiego F ran ciszk a M ialskiego i jego nieznanego z im ienia sy n a 17. O b o k nich pam iętać trzeba o X V III-X IX wiecznych opisach podróżniczych i statystyczno- -topograficznych, sporządzonych przez F . A. Z im m e rm an n a18 i K . B. Fey- e ra b e n d a 19, J. G. K n ie20. Z naczna liczba przekazów dotyczących dziejów
13 J. Kudera, Historia kościoła parafialnego w Bieruniu, bmw, 1941-1943, powielony maszynopis w zbiorach Archiwum Wojewódzkiego w Katowicach, Oddział w Pszczynie; tenże,
Historia kościoła parafialnego w Bieruniu, Bieruń 1996, posłowiem opatrzył R. Nyga. 14 R. Kubiciel, Kościół pod wezwaniem świętego Walentego, Bieruń 1995 (wydanie 1); tenże,
Kościół pod wezwaniem świętego Bartłomieja Apostoła w Bieruniu, Bieruń 1996.
15 Joannis Długossi senioris canonici Cracoviensis Liber beneflciorum dioecesis Cracoviensis,
wyd. A. Przeździecki, t. 2, Cracoviae 1864. Joannis Długossi senioris canonici Cracoviensis Opera omnia, wyd. A. Przeździecki, t. 8, s. 227.
16 Akta wizytacji dekanatów bytomskiego i pszczyńskiego dokonanej w roku 1598 z polecenia Jerzego kardynała Radziwiłła, biskupa krakowskiego, wyd. M. Wojtas, Katowice 1938; Dekrety egzekucyjne do protokołów wizytacyjnych z roku 1598, wyd. F. Maroń, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 1973, t. 7, s. 263-274; Protokoły wizytacyjne konwentów pastorów ziemi pszczyńskiej 1588-1628, wyd. J. Bańka, Katowice 1938; Protokoły wizytacyjne z 1611 r.,
wyd. F. Maroń, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 1973, t. 6, s. 317-331; Protokoły wizytacyjne z 1619 r., wyd. F. Maroń, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 1974, t. 7, s. 311-348; Protokoły wizytacyjne z 1665 r., wyd. F. Maroń, „Śląskie Studia Historyczno- -Teologiczne” 1976, t. 9, s. 275-310; Protokoły wizytacyjne z 1720 r., wyd. F. Maroń, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 1977, t. 10, s. 285-315; Protokoły wizytacyjne z 1721 r., wyd. F. Maroń, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 1978, t. 10, s. 333-370.
11 Ksiąska Rożnych Ciekawych zecy Co się Działo kiedy na swiecie Jakie Reperonki przi Kościołach i wmiastecku w Bieruniu, [w:] S. Bąk, Z badań nad przeszłością dialektu śląskiego,
t. 3: Książka różnych ciekawych rzeczy... w Miasteczku Bieruniu. Rękopis z XVIII i XIX wieku,
Wrocław 1958, s. 89-97; przedruk [w:] M. G. Gerlich, „Ksiąska Rożnych Ciekawych Zecy..." czyli pamiętnik z lat 1677-1837 zacnych mieszczan bieruńskich Franciszka Mialskiego i jego nieznanego z imienia syna, Bieruń 1995, s. 2-8.
18 F. A. Zimmermann, Bey träge zur Beschreibung von Schlesien, Bd. 2, Brieg 1783. 19 K. B. Feyerabend, Kosmopolitische Wanderungen durch Preußen, Liefland, Kurland, Littauen, Vollhynien, Podolien, Gallizien und Schlesien, in den Jahren 1795 bis 1797. In der Briefen an einen Freund, Danzig 1798-1803; tłumaczenie fragmentu odnoszącego się do Bierunia zamieszcza J. Nyga, Pamiątki przeszłości Bierunia. Zabudowa..., s. 3.
20 J. G. Knie, Alphabetisch, topographisch-statistische Uebersicht aller großem und klainern Orte der Provinz Schlesien..., [w:] J. G. Knie, J. M. L. Melcher, Geographische Beschreibung von Schlesien preußischen Antheils der Grafschaft Glatz und der preußischen Margrafschaft Ober- Lausitz, Abt. Ill, Breslau 1830, s. 35; tenże, J. G. Knie, Alphabetisch-statistisch-topographische Uebersicht der Dörfer, Flecken, Städte und ändern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien...,
m iasta znajduje się w zbiorach A rchiw um W ojew ódzkiego w K atow icach (z X IX i X X w.) o ra z jeg o O ddziału w Pszczynie21, z k tó ry c h część w po staci obszernego an eksu źródłow ego zam ieścił L. M usioł w swej m onografii B ierunia22.
Bieruń ja k o ośrodek miejski funkcjonuje ju ż od k o ń ca X IV w. Z roku 1387 pochodzi do k u m en t, w którym Ja n II Żelazny, książę n a O paw ie i R aciborzu, nadaje niejakiem u Kussow iczow i w ójtostw o w Bieruniu w raz z przynależącym i do tegoż należnościam i. W ójt o trzym ał dw ie zagrody, praw o d o dochodów z trzech stawów, m łyna w odnego o dw óch kołach i p raw o ustan o w ien ia 12 ja te k rzeźniczych. K siąże d b ając y o rozw ój miejscowości zezwolił też n a osadzenie w Bieruniu dow olnej liczby szewców i piekarzy23. D o k u m en t ten, m im o iż jest pierw szą w zm ianką o osadzie, jednoznacznie świadczy, iż istniała o n a ju ż jakiś czas, co więcej, pozw ala dom niem ać wcześniejszej lokacji m iasta na prawie m agdeburskim . Jednocześnie w literaturze przedm iotu powszechnie przyjm uje się, iż pojaw iająca się w tym dokum encie w zm ianka o „B orgstadel” świadczy o istnieniu w Bieruniu g ro d u 24. T en zaś jest rów nież powszechnie identyfikow any z położonym na południow o-zachodnim skraju m iasta nasypem ziem nym , zw anym K opcem . O n to m iał być centrum krystalizacji pierwotnego osadnictwa, które ulokowało się w jego sąsiedztwie na skraju wysoczyzny nad Rzeczką M leczną, w pobliżu miejsca, gdzie w pada doń P otok Stawowy25. Jednocześnie pierw sza w zm ianka o Bieruniu ja k o mieście pochodzić m a dopiero z 1411 r., gdy wym ieniony został w śród m iast (obok Pszczyny i M ikołow a) w yznaczonych ja k o o p raw a w dow ia dla Heleny, księżnej raciborskiej, żony J a n a I I 26. Z daniem badaczy, jego centrum ju ż w X IV w. znajdow ało się w okolicach dzisiejszego R ynku,
21 Por. Archiwum książąt pszczyńskich. Przewodnik po zespołach 1287-1945, oprać. B. Spyra, Warszawa 1973; Inwentarz zespołu miasta Bierunia Starego z lat 1826-1945, oprać. I. Jagoda, bmw, 1962, maszynopis w zbiorach Archiwum Wojewódzkiego w Katowicach.
22 L. Musioł, Bieruń..., s. 146-238.
23 Archiwum Wojewódzkie w Katowicach, Oddział w Pszczynie, Archiwum Książąt Pszczyńskich (dalej AKP), sygn. II—3 (transkrypcje i tłumaczenie zamieszcza L. Musioł,
Bieruń..., s. 146-147, nr 1).
24 G. Łysko, Zur Geschichte der Stadt Berun, „Oberschlesien” 1915, Jg. 14, 1915, H. 3, s. 114; R. Jakimowicz, Objaśnienia do Atlasu grodzisk i zamczysk śląskich, [w:] Atlas grodzisk i zamczysk śląskich, z. 1, oprać. J. Żurowski, R. Jakimowicz, nazwy topograficzne zebrał S. Bąk, Kraków 1939, s. 23—25; L. Musioł, Bieruń..., s. 26—31, 43; B. Guerquin, Zamki śląskie,
Warszawa 1957, s. 33; J. Nyga, Pamiątki przeszłości Bierunia. Zabudowa..., s. 7-12. Zob. też
Mapa grodzisk w Polsce, red. W. Antoniewicz, Z. Wartołowska, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964, s. 29, 66.
25 Zob. m. in. L. Musioł, Bieruń..., s. 29-31, 33; J. Nyga, Pamiątki przeszłości Bierunia. Zabudowa..., s. 7-8; R. Marcinek, Fazy rozwoju..., s. 37-40.
26 Codex diplomatics Poloniae..., t. 4, wyd. M. Boniecki, M. Bobowski, Varsoviae 1887, nr 16 (przedruk L. Musioł, Bieruń..., s. 148-149, nr 2).
przez k tó ry przebiegał szlak handlow y m iędzy M ikołow em a Oświęcim iem 27. R ów nocześnie je d n a k o śro d e k ten p o zbaw iony był w łasnego k ościoła, a w ójtostw o w Bieruniu aż d o wieku X IX stanow iło o d rę b n ą jednostkę. Pierwszy kościół w Bieruniu pow stał zapew ne w latach trzydziestych XV w .28 Pierwsza w zm ianka o nim pochodzi jed n ak d opiero z lat 1470-1480, gdy w Liber Beneficiorum Ja n a D ługosza napisano: „B yerun oppidium [...]. In quo est ecclesia lignea, Sancto B artholom aeo dicata, filia ecclesie m atricis de Lendzini [...], ecclesia enim in Byerun noviter est erecta et est filia ecclesiae in L yendzini...” 29. Sytuacja tak a, m im o przejściow ego przejęcia obiektu przez protestantów , utrzym ała się aż d o początków X V II w .30 Przyjm uje się, iż pierw otnie kościół bieruński ulokow ano w m iejscu, gdzie wznosi się obecnie kościół p arafialn y 31.
W początkach XVI w. (1517 r.) Bieruń w raz z księstwem pszczyńskim sprzedany został przez księcia cieszyńskiego K azim ierza II Aleksem u T u rz o 32. W tym czasie (ok. 1532 r.) na podm okłych terenach na zachód od m iasta rozpoczęto budow ę W ielkiego Stawu Bieruńskiego (o pow ierzchni 2219 m orgów i 24 prętów w chwili największego rozkw itu), k tó ry osuszono d o p iero w X IX w .33 W tedy też w urb arzu z 1536 r. zapisano: „B cru n n [...]. In n diesem stetlcin sein gesessener w irte 34. vnnd d er V oit fü r sich selber” 34. A nalogiczna liczba pełnopraw nych obyw ateli pojaw ia się rów nież w kolejnych zapiskach z lat 1572, 1593, jedynie w 1586 r. jest ich 35. Jednocześnie jed n ak w drugiej połow ie XVI w. w zm iankow anych jest 9-25 zag ro d n ik ó w 35. W 1547 r. została ustanow iona „o rd y n acja m iasta B ierunia” . R egulow ała o n a strukturę, ustalała zakres upraw nień w ładz m iejskich o raz obow iązki i przywileje rzem ieślników zrzeszonych w branżow ych cechach. O nieco przynajm niej wcześniejszym u fo rm o w an iu się w ładz m iejskich
27 L. Musioł, Bieruń..., s. 24; R. Marcinek, Kalendarium..., s. 40; R. Kubiciel, Kościół pod wezwaniem świętego Bartłomieja..., s. 36-39; Miasta polskie tv tysiącleciu, t. 1, Warsza- wa-Wrocław-Kraków 1965, s. 421-422.
28 R. Kubiciel, Kościół pod wezwaniem świętego Bartłomieja..., s. 42-46.
29 Joann is Dlugossi..., s. 227; por. R. Kubiciel, Kościół pod wezwaniem świętego Bartłomieja...,
s. 17-23.
30 R. Kubiciel, Kościół pod wezwaniem świętego Bartłomieja..., s. 57-72; J. Bańka, Dekanat pszczyński w czasie reformacji protestanckiej i odrodzenia katolickiego na tle stosunków kościelnych na Śląsku, Chorzów 1937, s. 30-31, 64.
31 R. Kubiciel, Kościół pod wezwaniem świętego Bartłomieja..., s. 36-39; R. Marcinek,
Kalendarium..., s. 41.
32 Archiwum książąt pszczyńskich. Przewodnik..., s. 5-6; AKP, sygn. 11-38. 33 R. Marcinek, Wielki Staw Bieruński..., s. 4 -5, 14.
34 AKP, sygn. V-1.
33 L. Musioł, Bieruń..., s. 63. On tez częściowo wydał urbarze z lat 1536, 1572, 1586 1593; zob. tamże, s. 232-238.
świadczy w zm ianka pochodząca o tam tejszych radnych m iejskich (z 1519 r.) oraz b urm istrzu (1528 r.)36. Ponow nie przywileje m iejskie potw ierdzone zostały ju ż po kolejnej zm ianie właściciela, k tó ra n astąp iła w 1548 r., gdy B ieruń w raz z ziem ią pszczyńską przeszedł w posiadanie biskupa w rocław -skiego B altazara P rom nitza, któ ry utw orzył z niej fideikom is dla swych najbliższych krew nych, utrzym any przez nich do 1767 r., gdy pszczyńskie wolne państw o stanow e przeszło w ręce książęcej rodziny von A n h alt- K o e th e n ó w 37. P otw ierdzenia przywilejów d o k o n ał w 1564 r. Ja n Stanisław von P ro m n itz38.
W początkach X V II w. istniał ju ż w Bieruniu drugi, położony „ p o z a m iastem ” kościół. W zniesiono go przed rokiem 1628, gdy pojaw ił się on w źródłach, a po 1619 r., w którym nie w spom ina jeszcze o nim wizytacja kościelna. Nieco później bo m iędzy 1638 a 1644 r. nastąp iła erekcja parafii rzym skokatolickiej w B ieruniu39. W tym czasie według u rb a rza w m iasteczku zam ieszkiw ało nadal 34 obyw ateli, 26 zagrodników , siedm iu chałupników i dwóch młynarzy. W śród nich pracow ało wówczas 15 szewców, 15 garncarzy, trzech kow ali i jeden kołodziej40. Z tego też czasu pochodzi najstarszy w idok m iasta. Z o stał on umieszczony na sporządzonej w 1636 r. m apie księstw a pszczyńskiego przez A dreasa H indenberga. M a p a ta uchodzi za przedstaw ienie b ard zo uproszczone, nie o d w zorow ujące w iernie u k ład u urbanistycznego. P rzedstaw iono nań skupisko budynków identyfikow anych ja k o dw a kościoły o raz 25 dom ów , z których czterem n ad a n e zostały cechy indyw idualne, a jeden m a dw a skrzydła i oficynę. C ałe m iasto ogrodzone jest płotem , ogrodzenie po siad a też jeden z kościołów. Praw ie 30 lat później (w roku 1665) w trakcie wizytacji biskupiej polecono proboszczowi naprawienie o g rodzenia41.
“ AKP, sygn. XII-570, s. 2-5 (wydał i przetłumaczył L. Musioł, Bieruń..., s. 165-170, nr 12). Por. tamże, s. 43-45; B. Spyra, Szkice z dziejów rzemiosła..., s. 3.
37 J. Janczak, Okruchy z dziejów..., s. 2.
38 AKP, sygn. XHI-592 (wydał i przetłumaczył L. Musioł, Bieruń..., s. 172-174, nr 14). Por. R. Marcinek, Kalendarium..., s. 7.
39 Protokoły wizytacyjne konwentów pastorów...; AKP, 11-604; Protokoły wizytacyjne
z 1619 r... s. 347, por. L. Musioł, Ein Visitationshaericht über die evangelischen Kirchen des Plesser Dekanats von 1628, „Zeitschrift des Vereins für Geschchte und Alterthums Schlesiens”, Bd. 66, Breslau 1932, s. 147; R. Kubiciel, Kościół pod wezwaniem świętego Walentego...,
s. 10-20; tenże, Kościół pod wezwaniem świętego Bartłomieja..., s. 61-65.
40 AKP, sygn. V-5; por. L. Musioł, Bieruń.... [wyd. 1999], s. 64; B. Spyra, Szkice z dziejów..., s. 2.
41 AKP, sygn. XVIII-5. Por. L. Musioł, Ichonoortographia Płesnicae. Mapa ziemi pszczyńskiej Andrzeja Hindenberga z 1636 roku, Katowice 1938, maszynopis w Zbiorach Specjalnych Biblioteki Śląskiej; J. Nyga, Pamiątki przeszłości Bierunia. Zabudowa..., s. 4—5 (sugeruje on, że wyróżnione siedlisko wyobraża folwark, czyli wójtostwo kopieczne); R. Marcinek, Kalen-darium..., s. 8; tenże, Fazy rozwoju..., s. 45-46; Protokoły wizytacyjne z 1665 r... s. 280-281. O mapie A. Hindenberga patrz też J. Kolenda, Die Ichnoorthographia płesniaca des Andreas
21 lipca 1677 r. spłonęło całe m iasto, razem z kościołem św. B artłom ieja. O calał jedynie kościół św. W alentego. Nie był to pierwszy wielki p ożar w dziejach m iasta, gdyż ju ż w 1587 r. spłonęło ono doszczętnie, a p o d o b n y pożar m iał też m iejsce w 1607 r. Po zniszczeniach z 1677 r. o d b u d o w a n astąp iła stosunkow o szybko. W pierw (1679-1680) prow ad zo n o prace przy ocalałym kościele św. W alentego, a w ro k u 1680 rozpoczęto odbudow ę kościoła parafialnego, prace przy nim ukończono w 1686 r .42
W zniesiono rów nież budynek ratusza, który opisano k ró tk o w Instrukcji dla Urzędów m iasteczka Bierunia, sporządzonej po 1680 r. W ym ienione są tu „m niejsza św ietlica” , k tó rą m iasto pow inno jakiem uś rzem ieślnikow i wynająć, i „większa świetlica” , gdzie m ają odbywać sesje urząd burm istrzow ski i w ójtow ski. W tym sam ym dokum encie w spom niana jest też m iejska w aga. W zm ianka o ratuszu pojawia się także w rachunkach m iejskich za ro k 168143. W ro k u 1765 nastąpiła zm iana statusu B ierunia, k tó rem u now a o rd y n a -cja o d eb rała p raw a m iejskie i przyznała status osady targow ej. P rzep ro w a-dzony wówczas spis ludności w ykazał 106 m ieszkańców , w tym 34 m iesz-czan, 57 ze statusem „ludzi w olnych” i 15 kom orników . Z kolei w latach
1782-1783 było tu 90 dom ów i 402 m ieszkańców , zaś ludność tru d n iła się głów nie rolnictw em . W reszcie ok. 1816 r. B ieruń liczył 99 dom ów i 618 m ieszkańców 44.
B ieruń około 1795 r. K . B. F eyerabend opisał ja k o „nadzw yczaj m izerną d ziu rą z brukow anym i, wąskim i ulicam i, gdzie przy najm niejszym deszczu u to n ąć m o żn a w błocie; z m ałym i, niskim i drew nianym i d o m am i” 45. N ieco szybszy jego rozwój zapoczątkow ało dopiero poprow adzenie przezeń w 1824 r. u tw ard zo n ej szosy, w iodącej z W rocław ia przez O pole i M ik o łó w d o K ra k o w a 46. O koło ro k u 1830 zabudow ę B ierunia, m ającego statu s osady targow ej (niem. M arktflecken), stanow iło 108 drew nianych dom ów zam iesz-kałych przez 748 m ieszkańców (w tym 173 m ałżeństw a): 648 k atolików ,
Hindenberg aus dem Jahre 1636. Ein Beilrag zur historischen Kartographie der Standesherrschaft Ptess in Oberschtesien, Dortmund 1979. Veröffentlichungen der Forschungsstelle Ostmitteleuropa an der Universität Dortmund, Reihe B, Nr 29.
42 Ksiąska Rożnych Ciekawych Zecy..., s. 89; J. Kudera, Historia kościoła..., s. 56-60; L. Musioł, Bieruń..., [wyd. 1999], s. 74; J. Nyga, Pamiątki przeszłości Bierunia. Zabudowa...
s. 5; tenże, Pamiątki przeszłości Bierunia. Kościół..., s. 3, 14; R. Kubiciel, Kościół pod wezwaniem świętego Walentego..., s. 21-22; tenże, Kościół pod wezwaniem świętego Bartłomieja...,
s. 88-91.
43 AKP, sygn. 572, s. 3-4; L. Musioł, Bieruń..., s. 217; J. Nyga, Pamiątki przeszłości Bierunia. Zabudowa..., s. 5.
44 E. Zivier, Geschichte des Fürstentums Pless, Kattowitz 1906, s. 122; F. A. Zimmermann,
Beyträge...-, R. Marcinek, Kalendarium..., s. 15-16; J. Janczak, Okruchy z dziejów..., s. 2-3. 45 K. B. Feyerabend, Kosmopolitische Wanderungen..., Zob. J. Nyga, Pamiątki przeszłości Bierunia. Zabudowa..., s. 3.
90 Ż ydów i 10 ew angelików 47. Z tego czasu (1827/1828 r.) pochodzi plan m iasta au to rstw a F . N olda, na którym przedstaw iono układ urbanistyczny zbliżony d o dzisiejszego. Z abudow a, z wyjątkiem kościoła, plebani i kilku kam ienic przy R ynku, była drew niana. D om y nie były ze sobą złączone, lecz podzielone wąskim i przejściami tkwiły szczytami w R ynku. W pierzei w schodniej i południow ej w szystkie posiadały p o d cien ia z w ysuniętego o k ap u d achu podparteg o słupam i. W pierzei północnej były tylko trzy takie dom y, a po stronie zachodniej dwa. R ów nież ratusz stojący na środku R ynku m iał po d o b n e podcienia od strony południow ej48. W krótce - przed rokiem 1845 - liczba m ieszkańców wzrosła do 1210 osób: 1096 katolików , 103 Ż ydów i II ew angelików ; w ro k u 1846 Bieruń zam ieszkiw ało 1320 osób, a w 1870 r. - 160449.
K olejny p o ża r zniszczył praw ie całe m iasteczko 9 czerw ca 1845 r. S płonął też kościół parafialny. O dbudow ę podjęto z finansow ym udziałem p aństw a pruskiego. C iągnęła się o n a wiele lat. Podczas odbudow y zlik-w idozlik-w ano zabudozlik-w ę zlik-w ezlik-w nętrzną R ynku. W 1861 r. sprzedano zlik-w pryzlik-w atne ręce, a następnie ro zebrano „stary n a śro d k u R ynku stojący m asyw ny, gontem kryty ra tu sz” . D alsze działania budow lane doprow adziły do ukształ-to w an ia dzisiejszej postaci R y n k u 50.
III
J a k zazn aczo n o w rozdziale pośw ięconym za g adnieniom w stępnym , w trakcie b ad ań w ykonano łącznie siedem w ykopów archeologicznych. Z lokalizow ano je w trzech dość znacznie odległych od siebie rejonach R y nku (por. plan sytuacyjny). I tak, wykopy II—IV zlokalizow ane zostały w północnej części R ynku, w ykopy I i V -V I w jego partii południow o- zachodniej, zaś wykop VII przy pierzei w schodniej, tak że przylegał on do ściany frontow ej kam ienicy oznaczonej nr 4. W szystkie w ykopy w ytyczono ta k , iż ich profile ustaw ione zostały zgodnie z kierunkam i stron św iata. W każdym z tych rejonów zaobserw ow ano odm ienny układ naw arstw ień ziem nych.
41 J. G. Knie, Alphabetisch, topographisch-statistische Uebersicht..., s. 35; рог. m. in. J. Janczak, Okruchy z dziejów..., s. 9.
48 L. Musioł, Bieruń..., s. 23-27; J. Nyga, Pamiątki przeszłości Bierunia. Zabudowa..., s. 5, który na s. 2 zamieszcza uproszczony jego przerys w ujęciu perspektywicznym.
49 J. G. Knie, Alphabet Lich-topographisch-statistische Uebersicht..., s. 31-32; W. Korzeniowska,
Bieruniana w dokumentach i prasie górnośląskiej XIX wieku, Bieruń 1991, s. 5; taż, Z życia gminnej wspólnoty Bierunia i okolicznych wsi w XIX tv., bmw, [Bieruń] 1989, s. U .
50 Por. L. Musioł, Bieruń..., s. 74-75; B. Spyra, Glossa..., s. 2-4; J. Nyga, Pamiątki przeszłości Bierunia. Zabudowa..., s. 5; R. Marcinek, Kalendarium..., s. 22-23.
B adania w północnej część Rynku podjęto w m iejscach, gdzie w w yniku obserwacji poczynionych w trakcie bad ań radarow ych i elektrom agnetycznych stw ierdzono liczne „n ieje d n o ro d n o ści w p o d ło żu m o g ące m ieć zw iązek z daw nym zagospodarow aniem i użytkow aniem R y n k u ” , w śród k tórych w yróżniono relikty brukow anego tra k tu oraz (na podstaw ie analizy p lan u z 1827 r. pozostałości „b u d y n k u w agi” . O b o k nich m iało się tu też znajdow ać szereg innych bliżej nieokreślonych obiektów, choć nie wykluczano, iż „m iejsca te m o g ą być rów nież zw iązane z przypadkow ym i nierów nościam i pow ierzchni terenu, k tó re niw elow ano w różnych okresach czasu” 51. Sugestie zaw arte w opracow aniu w yników tych prac spow odow ały zlokalizow anie tu trzech wykopów archeologicznych (wykopy II-IV ). Możliwości ich wytyczenia w terenie wyznaczały: od południa intensywnie użytkow ana droga przecinająca rynek z północnego zachodu na południow y w schód, zaś od północy d aw na d ro g a o naw ierzchni z płyt betonow ych, biegnąca w zdłuż północnej pierzei R ynku.
O statecznie w ykop II, m ierzący 5 x 5 m , zlokalizow ano n a w prost od kam ienicy oznaczonej nr 18. Jego północno-w schodni narożnik w ytyczono w odległości 20 m na południe od linii północnej pierzei R y nku i 4,50 m na zachód od granicy posesji nr 18 i 19. Z kolei połączone ze sobą w ykopy III i IV (m ierzące 5 x 5 m ) zlokalizow ano n a w prost działki oznaczonej n r 17, a zarazem o 7,50 m na zachód od w ykopu II. Zrezygnow ano z pozostaw ienia św iadka profilowego m iędzy w ykopam i, tak więc łącznie mierzyły one 5 m po osi w schód-zachód i 10 m po osi północ-południe. Jednocześnie północno- w schodni n arożnik w ykopu III oddalony był od pierzei rynkow ej o 14,50 m o ra z o 2,50 m na zachód od granicy m iędzy posesjam i n r 17 i 18.
Pow ierzchnia terenu w tym rejonie znajduje się n a poziom ie niwelacyjnym 240,81-241,00 m npm. W trakcie badań stwierdzono, iż miąższość naw arstwień kulturow ych w aha się tu od ok. 0,45 m (w południow ej partii w ykopu IV) d o ok. 1,20 m w północnej części w ykopu III. Z kolei na większości pow ierzchni w ykopu II spąg w arstw kulturow ych znajduje się o ok. 0,80 m od pow ierzchni, jed n ak w zalegający poniżej tego poziom u calec w p o łu -dniowej i północno-w schodniej części odkryw ki w cinają się w kopy zagłębione m aksym alnie do około 1,90 m. U kład naw arstw ień kulturow ych w w ykopach 1I-IV nie jest zbytnio rozbudow any.
W badanym rejonie współczesną naw ierzchnię terenu stanow i asfalt. Jego grubość nie przekracza 0,07 m , a wylano go na starszej nawierzchni R ynku, tj. b ru k u z kostki granitow ej o w ym iarach do około 0,12 x 0,12 x 0,12 m . Те z kolei ułożono n a m ierzącej od 0,02 do 0,20 m podsypce z żółtego piasku. Poniżej podsypki w w ykopach III i IV zaobserw ow ano cienką w arstw ę
51 W. Nawrocki, W. Antosiewicz, J. Pieczonka, K. Pigłowski, Badania radiowe..., s. 5, załącznik 3.
łam anego szarogłazu, tw orzącego nieregularny bru k , k tó ry został ułożony n a piaszczystej podsypce, na k tórą składały się warstwy szarego, ciemnożółtego i żółtego piasku.
Z naczna część z pozostałych w arstw obserw ow anych w w ykopach II-IV m iała c h a ra k te r w arstw niwelacyjnych i pow stała niew ątpliw ie w efekcie celow ych, krótk o trw ały ch działań zm ierzających do w yrów nania terenu R ynku. D o grupy tej zaliczyć m o żn a następujące warstw y: ciemnej gliny przem ieszanej z zieloną gliną, zielonej gliny, ciem nożółtego piasku, ciem no-b runatnej gliny. Ich m iąższość dochodziła m aksym alnie do ok. 0,20 m , a n adsypano je nad obserw ow aną w północno-zachodniej partii w ykopu III w arstw ą łam anego szarogłazu, stanow iącą rodzaj nieregularnego b ru k u , ułożonego (a raczej wysypanego) na pow ierzchnię terenu o niewielkim sp ad k u ku północy.
W efekcie k rótkotrw ałych działań odłożył się też zapew ne jasny (biaław y) piasek. P odobnie m a się spraw a z w arstw ą silnie spiaszczonej, żółtej gliny z w trętam i d ro b in drew na o raz w arstw ą jasnej próchnicy przem ieszanej z gliną, w której obrębie w ystąpiły przew arstw ienia żółtego i jasnobrązow ego piasku, a także z jasnożółtego i jasnoszarego piasku.
N iew ątpliw ie w krótkim czasie pow stała też cienka w arstw a spalenizny przem ieszanej z ciem ną próchnicą w ystępująca w południow o-w schodniej p artii w ykopu IV. Sądzić m ożna, iż spalenizna ta d o stała się w to miejsce w tórnie, podobnie ja k o p alona, zbutw iała belka-deska w stropie spalenizny. W tym sam ym czasie zapew ne n adsypano zalegającą pod spalenizną w arstw ę szarobiałego piasku.
Pozostałe warstwy kulturow e w w ykopach II-IV , jak się wydaje, odkładały się przez dłuższy czas w efekcie użytkow ania obszaru R ynku. W ten sposób pow stały obserw ow ane w w ykopach II-IV : ciem n o b ru n atn a próch n ica ze śladam i zbutw iałego drew na i gruzu ceglanego, spiaszczona glina z w trętam i z próchnicy, ciem nobrunatna próchnica przem ieszana z gliną, b ru n a tn o c zarn a p róchnica przem ieszana z gliną oraz z przew arstw ieniam i piasku, b ru n a tn o -c zarn a p ró-chni-ca przem ieszana z gliną. W szystkie te w arstw y -ch a rak tery zu ją się większą m iąższością, dochodzącą naw et do 0,40 m i z reguły zaw ierają d u żą ilość m ateriału zabytkow ego.
W w ykopach III i IV nie natrafio n o n a żaden z sugerow anych badaniam i radarow ym i i elektrom agnetycznym i obiektów . Z a jedyne ślady konstrukcji uznać m o żn a obserw ow ane dopiero w w arstw ach calca (tj. żółtym piasku i brązow ej glinie, m iejscam i z przem yciam i b runatnoczarnej próchnicy) podłużne, w ąskie row ki wypełnione b ru n a tn ą próchnicą, będącą być m oże pozostałością po zm ineralizow anym drewnie. Jednak ich u kład w ydaje się być zupełnie przypadkow y. Przypadkow y jest też chyba układ dołków posłupow ych wypełnionych żółto b ru n atn y m piaskiem z gliną i drobnym i kam ieniam i. W ydaje się też, iż nie są one sobie współczesne, gdyż w arstw y
przecięte przez część dołków w innych w ypadkach pojaw iają się na stropie innych śladów po słupach.
W w ykopie II, ob o k w arstw o charakterze niwelacyjnym, zaobserw ow ano rów nież pozostałości po czterech obiektach.
Pierwszy z nich to relikt posadow ienia budynku, n a ja k i n a tra fio n o na głębokości niwelacyjnej ok. 240,60 m npm . Jego pozostałości stanow iły śladowo zachowane zbutwiałe belki ułożone na warstwie łam anego szarogłazu. Tw orzyły one południow o-zachodni narożnik dużego budynku, zajm ującego większość powierzchni w ykopu i wychodzącego poza jego zasięg w kierunkach północnym i w schodnim . Z lokalizow ano je w m iejscu sugerow anej przez au to ró w bad ań radarow ych i elektrom agnetycznych lokalizacji „w agi” 52.
W zw iązku ze zniszczeniem tego obiektu, b ądź ju ż po tym fakcie, powstały przykrywające go warstwy: ciem nobrunatna glina i ciem na próchnica z d ro b in am i gruzu ceglanego, ja sn o ż ó łty piasek, sza ro c ie m n o b ru n a tn y piasek z drobinam i gruzu ceglanego, żółty piasek, ciem na próchnica z licznymi dro b in am i drew na.
P ozostałe odkryte tu obiekty to głęboko w cinające się w piaszczysty calec w kopy. Jeden z nich to um ocniony drew nianą o b u d o w ą (?) i głęboki n a ok. 1,40 m w kop n a w apno. Pow stał on przy południow ej ścianie funkcjonującego budynku „w agi” . Jego ściany oblepione są w apnem i być m oże um acniała je niegdyś d rew niana obudow a, z której zachow ał się niewielki fragm ent w postaci zbutwiałej deski-dranicy. D ó ł przy likwidacji zapełniono szarą próchnicą z jasn o sza ro b ru n a tn y m piaskiem . W trak cie w ykonyw ania tego dołu przecięta została w arstw a ja sn o b ru n a tn o sz are g o piasku z gruzem ceglanym , k tó ra od w ew nątrz i zew nątrz obsypyw ała w spom niany wyżej kam ienny fundam ent drew nianego budynku. F u n d a m e n t ten obsypyw ał też, tym razem jedynie od w nętrza obiektu, szary piasek. W obrębie budynku na obu tych w arstw ach, stanow iących tu w arstw y w yrów naw cze i osiągających m aksym alnie do ok. 0,30 m grubości, u ło żo n a była niegdyś drew niana podło g a zachow ana dziś w postaci ciem nobrunatnej próchnicy z opalonym zbutw iałym drewnem .
K olejna w arstw a obserw ow ana w obrębie budynku, tj. ciem na próchnica ze śladam i gruzu ceglanego (o m iąższości d o ok. 0,20 m ), wydaje się być od niego starsza. N a pew no starsza jest zalegająca bezpośrednio n a calcu (żółty piasek) i m ając a ok. 0,20 m grubości w arstw a ciem n o b ru n atn ej próchnicy ze śladam i zbutw iałego drew na i gruzu ceglanego. P odo b n ie starsze od b u d ynku są dw a kolejne wzajem nie przecinające się w kopy, zaobserw ow ano w północno-w schodniej partii w ykopu (a więc w obrębie budynku). R ów nież i one są dołam i po wapnie. M łodszy z nich m iał pierw otnie głębokość ok. 1 m , a przy likwidacji zasypano go czarną próchnicą
przem ieszaną częściowo z jasnym piaskiem z d ro b in am i drew na i w apnem o raz z fragm entam i zbutwiałej deski-dranicy. Starszy w kop (o podobnej głębokości) w ypełniono brunatnoszarą, gliniastą próchnicą z szarym piaskiem , w której o b ręb ie w ystępują przew arstw ienia w apna. W a rstew k a w ap n a zachow ała się też n a dnie w kopu.
Z kolei w południowo-zachodniej części Rynku, w rejonie użytkow anym ja k o parking, w ytyczono łącznie trzy w ykopy archeologiczne. D w a (w ykop 1 i V) z nich, m ierzące po 5 x 5 m , usytuow ano tak, iż stanow iły dwie ćw iartki (b oraz c) jednego ara pow ierzchni R ynku. W ykop I odpow iadający ćw iartce b w trakcie eksploracji pow iększono od północny o pas szerokości ok. 0,5 m.
P ołudniow o-zachodni narożnik ara obejm ow ał w ykopy I i V; był on od d alo n y o 20 m n a północ od południow ej pierzei R ynku i o 18 m od pierzei zachodniej. Z kolei w ykop VI (m ierzący ok. 4 x 10,6—11,4 m i wy-dłużony po osi północ-południe) założono tak , by jego profil zachodni stanow ił przedłużenie ku południu zachodniego boku wyżej w spom nianego a ra (p atrz plan sytuacyjny). N a obszarze, na jakim w ytyczono w ykopy w w yniku o b serw acji ra d a ro w y c h i e lek tro m a g n ety czn y c h su g ero w an o obecność w centralnej partii R ynku reliktów ratu sza (identyfikacja o p a rta n a planie z 1827 r.) i w zdłuż południow ej pierzei drew nianego „ c h o d n ik a ” i p o łożonych na p o łudnie odeń „ k ra m ó w ” 53. Identyfikacji „ c h o d n ik a ” d o k o n a n o n a podstaw ie obserw acji poczynionych w trak c ie usu w an ia zbio rn ik a stacji benzynowej funkcjonującej dawniej w południow o-zachodniej części R y n k u 54.
Pow ierzchnia terenu w rejonie w ykopów I, V -V I znajduje się n a poziom ie niwelacyjnym 240,51-240,92 m npm. i lekko opada w kierunku południow ym . M iąższo ść n aw arstw ień k u ltu ro w y ch w a h a się tu od o k . 0 ,6 0 -0 ,8 0 m (w północnow schodniej partii w ykopu V i w w ykopie I) d o ok. 1 m w p o -szerzeniu na północ w ykopu I oraz d o ok. 1,20 m w zachodniej części w ykopu V i n a większości powierzchni w wykopie VI. M aksym alną głębokość ok. 2 m naw arstw ienia k ulturow e osiągają w południow o-w schodniej partii w ykopu V i przyległej d o ń części w ykopu VI. W spom niane różnice w m iąż-szości warstw wiążą się z w ystępow aniem zagłębionych w calec obiektów archeologicznych.
P odobnie ja k w północnej partii R ynku, tak i w jego części południow o- -zachodniej w spółczesną naw ierzchnię terenu stanow i asfalt o grubości nie przekraczającej 0,07 m , który w ylano na starszym b ru k u z kostki granitow ej o w ym iarach do 0,12 x 0,12 x 0,12 m . K o stk ę ułożono n a m ierzącej do 0,25 m podsypce z żółtego piasku. Poniżej stw ierdzono obecność kolejnej
53 Tamże.
w arstw y regularnego bruku. W ykonano ją z łam anego szarogłazu. B ruk ten w południow ej partii w ykopu VI o p ad a o ok. 0,20 m.
N a b ru k u z szarogłazu w w ykopie 1 zaobserw ow ano cienką (ok. 0,4 m ) w arstew kę brązow ego piasku, zaś w południow ej partii w ykopu VI w arstw ę ja sn o b ru n a tn e g o piasku. B ruk ten ułożono n a podsypkach i w arstw ach
0 charak terze wyrównawczym . W wykopie I były to: ciem na (szara) glina przem ieszana z szarym piaskiem , ciem nożółty piasek, brązow a glina z gruzem ceglanym, czarna glina, jasnożółty piasek, żółta glina, ciem noszara próchnica, jasn o b rą zo w a glina.
W w ykopach V i VI p o d obny ch a rak ter m ają warstwy: żółty piasek, w którego obrębie występuje szara próchnica, ja s n o b ru n a tn a p róchnica z piaskiem o dużej zaw artości drobnego gruzu ceglanego o ra z ciem noszara próchnica, żółtoszary piasek z dużą ilością gruzu ceglanego, ja sn o b ru n a tn a glin iasta p ró ch n ica, cz arn a p ró ch n ica, żółty p iasek , ja s n o b ru n a tn o ż ó łty piasek.
W e wschodniej części w ykopu VI w arstw y w yrów naw cze pod drugi poziom b ru k u spoczyw ają n a kolejnym bruku. R ów nież i o n w ykonany został z łam anego szarogłazu, tym razem jest o n ułożony nieregularnie. B ruk posadow iono na w arstw ie szaroczarnej próchnicy z piaskiem , m ającej d o 0,15 m grubości i w ystępującej na całej pow ierzchni w ykopu (w arstw a ta stanow i kontynuację w arstw y z w ykopu V).
U kład stratygraficznych naw arstw ień ziemnych poniżej w arstw w yrów naw czych pod drugi i trzeci poziom b ru k u przedstaw ia się różnie w p o -szczególnych rejonach badanej partii R ynku. I tak, w północno-w schodniej partii w ykopu V i w w ykopie I zalegało tu kilka cienkich w arstw pow stałych w efekcie użytkow ania R ynku. Ich m iąższość w aha się od 0,04 d o 0,20 m . Są to: żółty piasek, czarna próchnica z w trętam i ciem nobrunatnej próchnicy, c ie m n o b ru n a tn a p ró ch n ica z d u żą zaw artością m a te ria łu ceram icznego, ja sn a próchnica z w trętam i ciemnej próchnicy, żółty piasek, czarna próchnica, b iałoszara glina. Spąg powyższego zespołu w arstw w większości zalega bezpośrednio na calcu, którym jest tu żółty piasek i brązo w a glina, a niżej białosina glina. Jedynie w północno-zachodniej części w ykopu I i w jego poszerzeniu n a północ wcina się w calec, na ok. 0,20 m , w arstw a ciemnoszarej próchnicy ze śladam i spalenizny w stropie. W zdłuż linii pierw otnego profilu w ykopu I (przed poszerzeniem na północ) wszystkie w arstw y kulturow e przecięte są przez w ypełniony przem ieszanym brun atn y m i żółtym piaskiem o ra z b ru n a tn ą i czarną próchnicą w kop pod rurę w odociągow ą. D la jego w y konania ro zebrano, a następnie o dtw orzono pas b ruku z szarogłazu. W ydaje się, iż właśnie ten w kop (bądź ru ra) w bad an iach radarow ych 1 elektrooporow ych zinterpretow any został ja k o relikt ściany ratusza. W b a -d an iach nie uchw ycono śla-dów , k tó re by m o żn a je-dnoznacznie i-dentyfikow ać ja k o pozostałości tego obiektu. N ie d a się jed n ak wykluczyć, iż z jego
istnieniem zw iązana jest w spom niana, zagłębiająca się w calec w arstw a próchnicy.
W kolejnej partii badanego terenu, tj. w południow o-w schodniej partii w ykopu V i przyległej doń części w ykopu VI, jak ju ż w spom niano, n a w a r-stw ienia k u ltu ro w e osiągają głębokość ok. 2 m . S pow o d o w an e je st to w ykonaniem głębokiego w kopu o bliżej nieokreślonym przeznaczeniu. W kop ten w ypełnia żółty piasek z w trętam i czarnej próchnicy. Z ostał on w ykonany przed ułożeniem trzeciego poziom u b ru k u , a tak że przed odłożeniem w spom nianych ju ż wyżej w arstw pow stałych w trakcie u żytkow ania R ynku. W tórnie w stosunku do w kopu pow stały też warstwy: jasn o b ru n a tn o ż ó łty piasek, szaroczarna próchnica z piaskiem , jasn o żó łty piasek z w trętam i ciemnej próchnicy. Ju ż po zasypaniu w kopu pow stał też drew niany rynsztok- ry n n a o d p row adzająca w odę z pow ierzchni R ynku, przebiegający z północy n a południe przez w ykopy V -V I. Jest on bardzo zniszczony (zbutw iałe drew no) w pierwszym z tych w ykopów , zaś w drugim zachow any w stopniu um ożliw iającym rozpoznanie konstrukcji. R ynsztok w y konano z drew na sosnow ego i św ierkow ego55, w części przynajm niej pochodzącego z rozbiórki starszej konstrukcji drew nianej. K onstrukcję n ośną stanow ią o b ro b io n e bale drew niane. K raw ędzie konstrukcji podw yższone są d o d a tk o w o d ranicam i ułożonym i w form ie rynny o przekroju w kształcie litery V, zaś całość przykryw ają dranice sosnow e (w części z korą). K o n stru k cję przew iązują poziom o w bite kliny i spinają o b u stro n n e ciągi kołków w bitych w podłoże. P odstaw ę konstrukcji stanow ią bale drew niane (legary). W nętrze ry n szto k a w wykopie VI jest zam ulone i wypełnione szaroczarnym piaskiem z próchnicą, zaś w w ykopie V po zbutw ieniu drew na zasypała je, w spom niana ju ż wyżej, zalegająca na koronie szaroczarna próchnica z piaskiem . R ynsztok o b sypują warstw y: jasnożółtego piasku z w trętam i ciemnej próchnicy o ra z żółtego piasku ze sm ugam i czarnej próchnicy. W kop pow stały w trakcie budow y ry n szto k a zasypano w arstw ą ciem nobrunatnej próchnicy, k tó ra w ystępuje n a większości pow ierzchni w ykopu VI bezpośrednio pod w arstw ą, w której posadow iono trzeci (nieregularny) poziom bruku. T a sam a w arstw a spoczywa n a k oronie rynsztoka.
W trzeciej partii badanego terenu, tj. zachodniej części w ykopu V i pół- nocno-zachodniej partii w ykopu VI stwierdzono obecność obiektu zagłębionego w calec d o poziom u ok. 1,20 m . Jego wypełnisko stanow ią: c iem n o b ru n atn a próchnica, ciem n o b ru n atn a próchnica, jasno szary piasek z p róchnicą, jasn o - b ru n atn o szary piasek z próchnicą i spróchniałym drew nem (podłoga obiektu, moszczenie?), ciem nobrunatna próchnica, ja sn o b ru n a tn a próchnica, zbutw iałe
55 M. Krąpiec, E. Szychowska-Krąpiec, Wyniki analizy dendrochronologicznej prób drewna z Bierunia, Piotrkowa Trybunalskiego i Szydłowa, Kraków 1999, maszynopis w archiwum Instytutu Archeologii UŁ, Łódź, s. 1, 3, tabl. 1.
drew no (konty n u acja podłogi obiektu?), sza ro ciem n o b ru n atn a próch n ica z piaskiem . W arstw y te w obiekcie po linii północ-południe u k ład ają się poziom o, n ato m iast w yraźnie op ad ają ze w schodu na zachód. W ydaje się, iż w schodni skraj obiektu uszkodzono w trakcie w ykonyw ania w kopu pod rynsztok.
O pisany powyżej obiekt pow stał w tórnie w sto su n k u d o reliktów drew -nianej konstrukcji obserw ow anej w ostatniej partii b adanego obszaru, tj. w południow ej części w ykopu VI. O biekt ten jest w tórny naw et w sto su n k u d o w arstw , których pow stanie wiązać m o żn a chyba ze zniszczeniem wyżej w spom nianej konstrukcji. Są to: w arstw a o charak terze nam uliskow ym (jasnoszary piasek przem ieszany z ciem n o b ru n atn ą próchnicą) i w arstw a zasypiskow a (c zarn o b ru n atn a próchnica).
S am a k o n stru k cja to chodnik n a legarach utw orzony z d ran ic u łożo-nych n a o k rąglakach. Przebiegał o n niegdyś pod podcieniam i, a relikty niosących dach drew nianych słupów zachow ały się w gniazdach wyciętych w poziom o ułożonych belkach m oszczenia. Linia w yznaczona przez ze-w nętrzne (odry n k o ze-w e) k ra ń ce belek o d d a lo n a je st o ok. 13,80 m na północ od południow ej pierzei R ynku. C h o d n ik i słupy podcienia w y k o n a-no z drew n a sosa-now ego56. Przed ułożeniem belek m oszczenia naw ierzchnia R y n k u um ocniona została faszyną u k ład an ą n a calcu. N a faszynę n ad- sy p an o g ru b ą n a ok. 0,10 m w arstew kę jasn o żó łteg o p iask u . C h o d n ik i przykryw ająca go w arstw a, przecięte zostały w kopem w ykonanym d la w y konania rynsztoka.
W trzecim z badanych rejonów , tj. przy wschodniej pierzei zabudowy Rynku, wytyczono w ykop VII o kształcie p ro sto k ą ta o w ym iarach 2 x 10 m. U sytuow ano go węższym bokiem przy ścianie frontowej kam ienicy oznaczonej n r 4, a zarazem tak, by jego bok północny o ddalony był o 2,50 m na południe od granicy m iędzy posesjam i 3 i 4. Przeciął on chod n ik i przyległą do ń nawierzchnię płyty R ynku, a jego zasięg od strony zachodniej wyznaczony został przebiegiem jezdni daw nej przecinającej Rynek drogi, k tó rą w ykonano z płyt betonow ych. Sprzeciw w łaściciela posesji nr 4 uniem ożliw ił odsłonięcie fu n d am en tu budynku i zaobserw ow anie w zajem nego sto su n k u naw arstw ień ziem nych i m urów kamienicy.
M im o iż w rejonie tym w trakcie b adań radarow ych i elektrom agnetycz-nych nie stw ierdzono żadagnetycz-nych anom alii57, to jed n ak u zn an o za konieczne stw ierdzenie w tym rejonie „ew entualnych reliktów starszej zab u d o w y , a także prześledzenie układu stratygraficznego w jednym z miejsc, k tóre przew idziane są do przeprow adzenia m ediów ” 58,
56 Tamże.
57 W. Nawrocki, W. Antosiewicz, J. Pieczonka, K. Pigłowski, Badania radiowe..., s. 5, załącznik 3.
Pow ierzchnia terenu w tym rejonie w partii płyty R ynku znajduje się n a poziom ie niwelacyjnym 240,95-241,00 m npm ., zaś w partii ch o d n ik a na 241,16 m npm . W trakcie b a d a ń stw ierdzono, iż m iąższość naw arstw ień kulturow ych w aha się tu od ok. 0,90 (na naw ierzchni R ynku) d o ok. 1,05 m (w partii chodnika). U kład naw arstw ień kulturow ych nie jest tu zbytnio rozbudow any.
W badanym rejonie w spółczesną naw ierzchnię ch o d n ik a stanow ią płyty beto n o w e ogran iczo n e od strony zachodniej betonow ym kraw ężnikiem , wzm ocnionym betonow ą wylewką. C hodnik ułożono na osiągającej m iąższość ok. 0,40 m podsypce z żółtego piasku. W jej obrębie stw ierdzono obecność wylewki w apienno-piaskow ej, zaś poniżej podsypki zaobserw ow ano cienką w arstew kę ciemnej próchnicy. Pod nią z kolei w ystąpiła kolejna pod sy p k a z żółtego piasku. Ich łączna m iąższość dochodziła do ok. 0,15 m . T a sam a w arstw a zalegała rów nież pod jezdnią R ynku, k tó rą stanow ił bru k z kostki granitow ej, o w ym iarach 0,15 x 0,15 x 0,15 m , napraw ianej k o stk ą granitow ą 0 w ym iarach 0,12 x 0,12 x 0,12 m , pokryty wylewką asfaltu (grubą na ok. 0,07 m).
Poniżej drugiej podsypki sytuacja we wschodniej i w zachodniej partii w ykopu dość znacznie się różnicuje. I tak, w zachodniej części w ykopu pod d ru g ą p odsypką zalega cienka w arstew ka ciem nobrunatnej gliny, a pod nią n a całej pow ierzchni w ykopu zaobserw ow ano w kop w ypełniony łupkiem szarogłazu. W kop ten przy profilu południow ym sięga ok. 0,90 m poniżej płyty R ynku, wcinając się w warstwę calca (żółty piasek). Z kolei w północnej partii w ykopu zagłębia się m aksym alnie n a ok. 0,60 m i przecina całkow icie zalegającą pod nim w arstw ę ciem nobrązow ej próchnicy o raz częściowo kolejne w arstw y, tj. jasnobrązow y piasek, czarną próchnicę, jasn o sza rą próchnicę. W partii w schodniej widocznych jest kilka wzajem nie się prze-cinających w kopów instalacyjnych z ruram i i przew odam i. D w a z nich w ykonano zryw ając asfalt i usuw ając kostki bruku. W ykopy te zasypano brunatnym piaskiem z próchnicą, łam anym szarogłazem i gruzem w apiennym (zasypisko w kopu pod rurociąg) oraz brunatnym piaskiem z p róchnicą 1 gruzem w apiennym (zasypisko w kopu z dużą ilością d robnych korzeni). Przecięły one w spom niane ju ż w arstw y zalegające w zachodniej p artii w ykopu, a w części wschodniej: jasnobrązow y piasek, ciem noszarą próchnicę, czarną próchnicę przem ieszaną z gruzem ceglanym.
IV
Prace przeprow adzone w 1999 r. na R ynku w Bieruniu Starym dostarczyły sporego zbioru zabytków ruchom ych. Łącznie znaleziono ich 5875, a n a j-liczniejszą grupę (4660) stanow iły ułam ki naczyń glinianych. F rekw encja
poszczególnych grup zabytków w różnych jed n o stk ac h badaw czych była różna, zaś cały m ateriał trak to w a ć m o żn a ja k o m o cn o pokaw ałkow any i w znacznej mierze wtórnie przemieszany. Zabytki nasycały dość rów nom iernie naw arstw ienia poszczególnych w ykopów , z w yjątkiem w ykopu V II, gdzie znaleziono zaledwie 144 okazy.
P o d ział zab y tk ó w na poszczególne grupy zap rez en to w an o w ujęciu tabelarycznym (zestaw ienia całości m ateria łu zabytk o w eg o o ra z tab ele z udziałem ilościowym i procentow ym naczyń glinianych z poszczególnych w ykopów ). U łam ki naczyń glinianych u p o rz ąd k o w an o w edług schem atu stosow anego w łódzkim o śro d k u archeologicznym (poszczególne litery oznaczają: В - naczynia w ypalone w atm osferze redukcyjnej kuchenne, С - naczynia w ypalone w atm osferze redukcyjnej stołowe, D b i D c - ułam ki naczyń w ypalonych w zaaw ansow anej atm osferze utleniającej, w ykonane z glin żelazistych (c) i kaolinitow ych (b), E - polew ane i F - m alow ane, angobow ane i „in n e” )59. Frekw encja poszczególnych grup w skazuje n a znaczną przew agę w zbiorze naczyń polew anych. Z w raca uw agę fa k t, że w śladow ych ilościach wystąpiły naczynia wypalane w atm osferze redukcyjnej. Z ao b serw o w an e cechy św iadczą, że zbiór naczyń glinianych z R y nku w Bieruniu prezentuje cechy garncarstw a now ożytnego i dato w an y być m oże na X V II i X V III w.
W śród znalezionych ułam ków naczyń glinianych przew ażają pokryw ane brązow ym i zielonym szkliwem fragm enty szerokootw orow ych garnków (bez uch o raz z ucham i) o niezdobionych powierzchniach. C zasam i ucha zdobione są odciskiem stem pla. Niewiele naczyń zdobionych jest poniżej wylewu pasem o rn a m e n tu w ykonanym radełkiem . D o przykryw ania garnków służyły ceram iczne pokryw ki, w ykonane podobnie ja k garnki techniką toczenia. Z ao p atrzo n o je w profilow ane uchwyty. Kolejnymi okazam i naczyń w ykorzys-tyw anych w kuchni były, także szkliwione, patelnie-trójnogi, z których zachow ały się fragm enty brzuśców o raz stożkow atych nóżek. Innym a so r-tym entem naczyń glinianych są przeważnie szkliwione m isy o profilow anych kraw ędziach, niekiedy za opatrzone w okap. Z d o b io n o je ornam entem linii falistej. W zbiorze naczyń glinianych znajdują się także fragm enty dzbanów z taśm ow atym i ucham i, kubków i pucharków .
K afle, w zdecydow anej w iększości płytow e (832 okazy), podzielono w stępnie w edług cechy d rugorzędnej, ale najistotniejszej przy roboczej analizie, czyli podług barwy polewy, W pozyskanym zbiorze przew ażają zdecydow anie okazy polew ane n a zielono (383 fragm enty). W ystąpiły także kafle polew ane na kolory: jasnobrązow y (20 okazów ) i biały (17 okazów ).
5S L. Kajzer, Opracowanie zbioru ceramiki naczyniowej z „wieży Karnkowskiego" zamku
tv Raciążku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1986, R. 34, nr 2, s. 199-225; tenże,
W sprawie waloryzacji masowych zbiorów ceramiki późnośredniowiecznej i nowożytnej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1991, R. 39, nr 4, s. 467-487.
N a 20 fragm entach stw ierdzono obecność tylko pobiały, a 18 fragm entów płytek licowych nie było pokrytych ani szkliwem, ani pobiałą.
W śród ułam ków kafli m o żn a wyróżnić form y płytow e, w ypełniające o ra z gzymsowe. Płyty form ow ano oddzielnie w m atrycach, a następnie łączono z korpusam i. D o d a tk o w o w zm acniano m iejsca złączeń w ałkam i gliny, um ieszczonym i w ew nątrz kom o ry kafla. L ica płyt w większości były angobow ane i następnie pokryw ane zielonymi szkliwami. W niewielu p rzypadkach o d n o to w an o wyłącznie lica angobow ane. Pow ierzchnie płyt z d o b ił najczęściej o rn a m e n t roślinny i roślinno-geom etryczny. N iek tó re fragm enty tak zdobione pochodziły z kafli o tzw. ornam encie k o n ty n u a- cyjnym . W kilku przypadkach w ystępuje o rn a m e n t zoom orficzny. Z za-chow anych fragm entów zidentyfikow ano w yobrażenia p tak ó w - gołębia, paw ia i orła.
T akże i kafle naczyniowe, których znaleziono zaledwie osiem fragm entów p okryte były polew am i. Najwięcej okazów posiadało barw ę brązow ą (3). W ystąpiły także polewy: żó łtobrązow a (2), żółtozielona (1), żó łta (1) i zie-lo n a (1). T akże kafle piecowe pozyskane z R ynku w B ieruniu prezentują cechy g arncarstw a now ożytnego i należy je d atow ać n a X V II, a raczej przełom X V II i X V III w.
K olejną kategorię zabytków stanow iły fragm enty szkła. R azem o d k ry to ich 166 okazów . W zbiorze tym zdecydow anie przew ażało szkło naczyniow e (141 okazów ). Z n ajd u ją się tutaj fragm enty butelek o okrągłych i p ro sto -k ątnych -korp u sach , gąsiorów , dzbanów , -kielisz-ków, -kufli o ra z sz-klanic. W szystkie te naczynia w ykonane zostały ręcznie, te c h n ik ą d m u c h a n ia z m asy szklanej, o barw ie zielonkaw ej. N a d n ach szklanek i butelek zachow ały się ślady przylepiaków . Butelki okrągłe posiadały ściany cylind-ryczne lub przewężone w dolnej części o raz wklęsłe dna. P ozostałą część stanow iło szkło taflowe.
Stosunkow o niew ielką grupę w śród zabytków pozyskanych n a R ynku w B ieruniu Starym stanow iły destrukty kości zwierzęcych. Z naleziono ich zaledwie 177 egzem plarzy i jest to, ja k na miejsce ich pozyskania, zbiór stosunkow o skrom ny i nie nadający się d o prow adzenia szerszych analiz zoom etrycznych.
N astęp n ą kategorię zabytków stanow ią przedm ioty m etalow e, których o d k ry to 34 okazy z żelaza. G eneralnie silnie skorodow ane nie pozw alają na dokładne określenie ich funkcji. W yróżniono w śród nich dw a egzem plarze podków , klam rę, klucz, gwoździe i haki, a zatem m ateria ł typow y dla znajdow anego n a płytach rynków .
W śród kategorii inne (sześć okazów ) uwagę zw racają, z jednej strony d o b rze zachow any przęślik gliniany i fragm ent ceram icznej fajki - pianki, zaś z drugiej gliniany „kogutek odpustow y” , k tó re dobrze odzw ierciedlają okres użytkow ania naw arstw ień ziem nych R y nku w Bieruniu Starym .
Z abytki ruchom e pozyskane w Bieruniu stanow ią zbiór typow y dla przem ieszanych naw arstw ień rynków . D o k u m en tu ją one now ożytne i w spół-czesne e ta p y jeg o fu n k c jo n o w a n ia , z a w a rte w g ra n ic a c h czasow ych X V II-X IX w. O pisany zbiór stanie się przedm iotem osobnego opraco w an ia (w form ie pracy m agisterskiej realizow anej w Instytucie A rcheologii U niw er-sytetu Łódzkiego), k tóre być m oże pozw oli na pełniejszą charak tery sty k ę ku ltu ry m aterialnej B ierunia Starego w X V II-X IX w.
V
P odsum ow ując należy stwierdzić, że b a d a n ia przeprow adzone n a R y nku w B ieruniu Starym przyniosły szereg ciekawych odkryć, zarów no n atu ry m erytorycznej, ja k i m etodycznej. Jeśli chodzi o ten drugi aspekt, to kolejny raz dow odnie przek o n an o się o celowości prow adzenia b a d a ń interdyscyp-linarnych. Pozw oliły one n a sprecyzow anie i skorelow anie w iadom ości uzyskanych za pom ocą now oczesnych fizycznych m etod poszukiw aw czych. W ykorzystanie m etody SIR pozw oliło na opracow anie właściwego program u badaw czego, co nie jest bez znaczenia dla PT Inw estora ponoszącego koszty badań. Jednocześnie wykorzystanie do sprecyzowania ustaleń chronologicznych m etody dendrochronologicznej pozw oliło n a bezdyskusyjne określenie wieku odkrytych konstrukcji drew nianych. Jest to niezwykle w ażne w p rzypadku odkrycia m ało „czułego” chronologicznie (choć bardzo ciekawego) ruchom ego m ateriału zabytkow ego, z jak im m am y tu taj d o czynienia. Zalegał on głów nie w w arstw ach przem ieszanych, często n a w tórnym złożu, co nie pozw ala n a dyw agacje dotyczące szczegółowego o k reślania chronologii.
W odniesieniu d o ustaleń m erytorycznych to ekipa nasza stw ierdziła, że w b ad an y ch rejonach b ra k jest pozostałości, k tó re w iązać by m o ż n a z funkcjonow aniem m iasta począwszy od jego lokacji w końcu X IV w. aż po wiek X V II. M ożliw e jest, że m iasto m iało pierw otnie inne położenie i inne kierunki rozw oju, a dop iero po wielkim pożarze z 1677 r. d o k o n a n o niejako nowej regulacji m iasta. N a wysokie praw dopodobieństw o tej hipotezy w skazuje fakt, że najstarsze ślady użytkow ania terenu R y nku poch o d zą d o p iero właśnie z drugiej połow y X V II w. N a lata bezpośrednio po pożarze dato w a n e są też wszystkie odk ry te przez nas relikty drew nianej zabudow y. W tym kontekście należy zw rócić uw agę n a u ch o d z ącą d o tychczas za przedstaw ienie bardzo uproszczone panoram ę m iasta przedstaw ioną w 1636 r. przez A dreasa H indenberga na m apie księstw a pszczyńskiego, a ukazującą B ieruń ja k o ośrodek skupiony w okół jednego z dw u obiektów in te rp re to -w anych ja k o kościoły60.
60 Por. AKP, sygn. XVI11-5. Sprawa lokalizacji centrum średniowiecznego Bierunia wymaga dalszych badań terenowych zwłaszcza o obrębie kwartałów przyrynkowych, otoczenia kościoła parafialnego i w pobliżu siedliska wójtowskiego.
Jeśli chodzi o zabudow ę śródrynkow ą, to w północnej partii R ynku odsłonięto (w m iejscu w skazanym w w yniku b a d a ń radaro w y ch ) relikty południow ozachodniego n aro żn ik a budynku. Sądzim y, że z dużym p ra w -dopodobieństw em m o żn a przyjąć, że jest on pozostałością wagi miejskiej. Jest to je d n a k jedynie niepotw ierdzone źródłow o przypuszczenie, a sam b u d y n ek m ógł faktycznie pełnić całkiem o d m ien n ą funkcję. W terenie m anifestuje się on pod postacią w arstw y łam anego kam ienia stanow iącego podw alinę pod zachow ane śladow o belki narożnika ścian. R elikt ten datow ać m o żn a w stępnie n a X IX w. Nie uchw ycono, niestety, innych pozostałości zabudow y śródrynkow ej, k tórych obecność sugerow ały b ad a n ia radarow e. P odobnie nie uchw ycono reliktów brukow anej jezdni. Stw ierdzono jedynie obecność naw arstw ień ziemnych pochodzących z drugiej połow y X V II- -początku X X w.
W centralnej partii R ynku, w m iejscu sugerow anym badaniam i S IR , nie n a tra fio n o na relikty ratusza. Są tam co p raw d a relikty jakiegoś obiektu archeologicznego, lecz jego szczątkow a postać w yklucza w yciąganie zbyt daleko idących w niosków .
Sądzimy, że interesująco przedstaw ia się sytuacja w południow o-zachodniej p artii R y nku, gdzie zarejestrow ano relikty starszej południow ej jego pierzei. N ależy ją d ato w ać n a okres od drugiej połow y X V II w. do k o ń ca X V III w. Była o n a przesu n ięta o ok. 13 m na pó łn o c od pierzei w spółczesnej. U chw ycono drew niany chodnik przebiegający niegdyś pod podcieniam i, na co w skazują relikty słupów pom ieszczonych w naw ierzchni chodnika. Przed ułożeniem belek m oszczenia naw ierzchnia R ynku um ocniona została faszyną. N a to m iast po likwidacji pierw otnej linii zabudow y i pow iększeniu R ynku d o obecnych w ym iarów jego płytę (przynajm niej w b adanym rejonie) w y b rukow ano łam anym kam ieniem w apiennym . M iało to miejsce zapew ne w końcu X V III lub w początkach X IX w. W płycie stw ierdzono obecność rynszto k a (kanału ściekowego) w ykonanego z różnych gatunków drew na iglastego.
W p oczątkach X X w. m iała miejsce przebudow a naw ierzchni R ynku, k tó ry (w badanym rejonie) w ybrukow ano starannie układanym łam anym kam ieniem w apiennym , co niewątpliwie przyczyniło się d o estetyki m iasta, lecz, niestety, przy okazji skutecznie zniszczyło starsze naw arstw ienia.
Ilustr. 1. Bieruń Stary, wycinek planu miasta
Rynek, 2 - kościół pow. św. Bartłomieja, 3 - kościół pw. św. Walentego, 4 - „Kopiec”, 5 - relikty grobli Wielkiego Stawu Bieruńskiego
Ilustr. 3. Bieruń Stary. Rzut dna konstrukcji drewnianych w południowej części wykopu VI 1 - relikty bruku z łamanego szarogłazu, 2 - drewniana konstrukcja (rynna) odprowadzająca wodę z powierzchni rynku, 3 - wkop z wypełniskiem z żółtego piasku z wtrętami ciemnej próchnicy, 4 - brunatna próchnica z piaskiem (wypełnisko obiektu), Sa - wyściółka podłoża z dranic (chodnik), 5b - legary, 5c - relikty pionowej konstrukcji drewnianej (słupy) 6 - szaroczarna próchnica z piaskiem; A - część nośna - obrobione bale drewniane (z drzew iglastych), N - przykrycie dranicami sosnowymi, w części z korą, С - rynna z dranic (B) o przekroju w kształcie litery V, D - dranice dodatkowo podwyższające krawędzie konstrukcji, E - poziomo wbite kliny przewiązujące konstrukcję, F - jeden z kołków wbitych w podłoże,
