Osady fitogeniczne w dolinach rzek nizinnych w Polsce

KRZYSZTOF LASKOWSKI Uniwersytet Warszawski

OSADY.

FITOGENICZNE

W

DOLINACH

RZEK

NIZINNYCH

W

POLSCE

UKD

Określenie prawidłowości występowania gruntów organicznych pod wz-ględem wieku, genezy i litolo-gii jest ważnym zagadnieniem przy tworzeniu modeli rozwoju sedymentacji aluwiów umożliwiających obiektywną rekonstrukcję procesów kształtujących rozwój doliny. Zagadnienie klasyfikacji genetycznej gruntów fitogenicznych występujących w obrębie do-lin rzek nizinnych w Polsce jest często traktowane

zbyt schematycznie. Zgodnie z danymi wynikający­ mi ze schematów sedymentacji aluwiów (1, 2, 10) -nie wnikając tu w istotę tych schematów - torfy i namuły organiczne wiąże się z sedymentacją osa-dów facji starorzecznej oraz z rozwojem bagna przy-brzeżnego. W schemacie rozwoju rzek nizinnych Pol..: ski (4) wskazano na wpływ inicjalnych warunków geomorfologicznych, wydm oraz działalności człowie­ ka na rozwój torfów w dolinach Narwi i Krutyni, uzupełniając dane wynikające z wyżej wymienionych -klasyfikacji. Ostatnio zwrócono też uwagę na rozwój gruntów organicznych facji powodziowej - mad błot­ nisto-bagiennych (5, 7, 9).

Obserwacje licznych dolin rzecznych, np. Wisły, Narwi, Bugu i Liwca wskazują, że geneza torfów i namułów organicznych w dolinach rzek nizinnych Folski jest związana:

- z sedymentacją osadów facji starorzecznej, - z sedy.mentacją osadów facji powodziowej (bag-no przybrzezne, mady błotnisto-bagienne),

- z przyczynami nie związanymi bezpośrednio z ~zi.ałalnością wód korytowych i powodziowych w dolmre (~pływ inicjalnych warunków geomorfologicz -nych doimy, wydm oraz działalności człowieka).

Różnorodność osadów fitogenicznych w dolinach rzek stwarza konieczność każdorazowej oceny typu genetyczn~go. osadu. Jest to zadanie trudne, gdyż każ­ d-;:_ ~ wymremonych sytuacji, w których powstają tor-fy I grunt.y t~rfo~odobne, charakte,ryz'lije się wielo-ma modyfrkac]amr wynikającymi ze specyfiki lokal-nych warunków kształtujących ich rozwój.

OSADY FITOGENICZNE FACJ\ STARORZECZNEJ

Zaakumulowania koryt rzek nizinnych - ze wzglę­ du na wypełniający je osad - można podzielić na trzy skrajne typy:

a) -starorzecza wypełnione torfem, b) starorzecza wypełnione madą, c) starorzecza wypełnione piaskiem.

Wszyst~ie skrajne typy mogą występować w jed-nym profrlu. poprzeczjed-nym doliny. Tak jest na przy-kład w profllu Wisły koło świdrów Małych.

Obser-wuje się też wielką liczbę stadiów pośrednich staro-r~eczy, które są wypełnione torfami, madami i pias-kiem w dowolnych proporcjach wszystkich wymie-nicnych gruntów. Znalezienie i udokumentowanie związku między charakterem wypełnienia starorzecza

a procesami determinującymi typ wypełnienia wzbo-gaciłoby bardzo możliwość prawidłowej oceny układu czynników wpływających -na rozwój doliny. Staro-rzecza ~ypełnionę osadem piaszczystym, Qbserwuje

551.312.2/.4: [551.435.136+556.166+551.437. 7+550. 75(438 :282.243. 5/.6 :251)

się w dolinach współczesnych rzek roztokowych w postaci zablokowanych osadami facji korytowej ra-mion koryta głównego. Ten typ wypełnienia staro-rzeczy jest też widoczny w obrębie tarasów rzeki roz-tc;kowej schyłku plejstocenu. Obserwacje powyższe -vvskazują, że starorzecza wypełnione piaskiem są ty-powe dla roztokowego rozwinięcia koryta.

Starorzecza wypełnione torfem o dużej stosunko-wo miąższości (około 10 m), głębokie i niezbyt sze-rokie,-_ są charakterystyczne dla okresu maksymalnej biologicznej zabudowy doliny (5, 7, 9). Jest to okres względnej stabilizacji dna doliny i położenia pozio-mów wodonośnych. W odciętych korytach, drenują­ cych jednak wody tarasów dolinnych - co warun-kowało trwałość zbiornika - istniały dogodne wa-runki do powstania miąższych pokładów torfu.

Starorzecza wypełnione madami spotyka się głów­

nie w obrębie tarasów współcześnie nadzalewowych, których powstanie jest związane z okresem inten-sywnego, erozyjnego modelowania doliny. Ciągły pro-ces obniżania dna doliny powodował, że odcięte ko-ryta wysychały okresowo, a wypełnia:ne były podczas wezbrań osadem litologicznie zbliżonym do jedno-cześnie powstających mad, wykształconych w postaCi

glin, glin piaszczystych i glin ciężkich. W takich :va-runkach duże znaczenie miała też dostawa matenału

ze spływów powierzchniowych.

Powyższe uwagi należy traktować jako ws~ępną informację dotyczącą związku między typem lltolo-gicznyrn i nast~pstwe.m osa?~ w. starorzeczu. a czyn-nikami kształtuJącyml rozwOJ dolmy rzeczneJ.

GRUNTY FITOGENICZNE W OBRĘBIE ALUWIALNYCH POKRYW FACJI POWODZIOWEJ

Torfy powstające na powierzchni tarasó-w: zalewa-nych podczas powodzi występują w obręb1e b~gna­

przybrzeźnego oraz na tarasach zabudowanych broio-gicznie roślinnością leśną i krzewaml. Bagna przy-brzeżne zdaniem E. Falkowskiego (1967), mogą

po-wstać .;., dolinach rzek roztokowych, gdzie duże

rocz-ne wahania stanów wód w korycie warunkują obec-ność w dolinie wałów brzegowych. Występowanie mniej lub bardziej rozległYich płatów gruntów torfo-podob'1.ych i torfów, powstających po prz~jśd':l wez-brania na obszarze zabudowalllym szatą lesną 1 k,rze-wami, wynika ze specyfiki waru'l11'ków kształtują,cych przepływ wód powodziowych (7). T,ego <typu mady błotnisto-bagienne są ,char.akterysty<CIZne dla okr-esó!W maksymalnej biologicznej zabudowy doliny i ~ako os::J.d :kopalny mają .znaczenie poziomu przewodmeg·o, określając warunki sedymenta,cji osadów fa,cji powo-dziowej. Współcześ1nie wys1tępują one lokalnie tam,

gdzie w zasięgu działania wód powodziowych wystę­ pują krzewy, a wię·c głównie w dolinach rzeik ·· sto-s1.mkowo małych - jak Liwie·c - i małych.

WYSTĘPOWANIE GRUNTOW FITOGENICZNYCH

NIE ZWIĄZANE BEZPOŚREDNIO Z ROZWOJEM

ALUWIOW

Inicjalne warunki geomorfologiczne rozwoju

doli-ny.

Tam gdzie koryto r;zeki przebiega przez

adapto-563

wane :na przebieg swojej trasy obniżenia, np. związa­

ne genetyc~nie z misami koń.cowymi lodowca,

jezio-Tami ryiilnowymi i·tp., występują stare zaakumulowa-ne misy jezi·orne wypełnione torfami. PrzyJkłady ta-kich odci:ników rzek nizinnYich podał E. Falkowski ( 4) z doliny Narwi i Kruty.ni.

Wpływ wydm na rozwój gruntów fitogenicznych

w d·olinach rzek nizinnych. W dołinach osady fiioge-niczne i wydmy .występują z r·e~uły w bezpośrednim

sąsiedztwie. I·stnieją liczne prawidłowoś·ci pozwalają­

ce określić związek między WJ~~dm.ami (przJ~~czyna) i

to-. warzyszącymi im w do-linie obszarami sedymentacji torfów (skutek). Typowe •sytuacje przedstawiono na schemacie (ryc. 1).

· SZJczegó1lną, powszechnie występującą w dolinach

formą utworzoną przez wydmy są obszary bagna śród­ wydmQWego. W ·częś.ci tarasów .objętych działalnośdą wód powodziowy.ch is,tnieją obszary otoc?Jone lub pd-dzielone wyid:mami tworzącymi 'barierę morfologfcz -ną. Podczas wezbrań odpływ wód w kierunku koryta jest utrudni01ny, a nawet niemożHwy. SY!tuacja taika jest przy;czyną powstania płytkich zbiorników wód

stojących, w których l"'Ozwija 1się T·01ślinność

hydrofil-na i powstają torfy. Bagna ,śródwydmowe są

pow-szechne w dolinach .takich T:zek, jak: Narew, Bug, Wieprz (8).

Dużą rolę w ro.zwoju .gruntów fitogenicznych w

doli:na1ch rzek nizinnych Polski mają przełomy

wyd-mowe {4, 6). Gdy ·ciągi wydm, WJ~~stępujące pros•to -padle do osi doliny i ikoryta rzeki, tworzą naturalne stopnie piętrzące, od :Strony górnej wody - podczas ·

wezbrań - występują mniej lub bardziej rozległe

podmokłości (rozlewLska). Odpływ wód po wezbraniu

odbywa s:ię z nkh tylko wąsiką strefą koryta (bramą), za,chowaną w SJiS,temie ciągó:w wydmowych. Ciągi wydm poprzecznych dzielą więc dolinę na odcinki ketlinowate {w obrębie których .zmniejsza się spadek wód w k·orycie oraz podpiętrzone są wody gruntowe) i na oddnki przełomowe. Tym ,samym w kotlina•ch zwierdadlo wód gruntowych układa .się stosunkowo

płytiko, a we?Jbrania łatwiej ·za:lewają taki odcinek

przy Tozdągniętym w czasie powrocie wód zalewo -wych do kory•ta .. Miąższość torfów w ikotHnach je·st też większa (ry1c. 2).

Przeprowadzone badania wykazały, że przy•czyną zatorfienia doliny w takim ~stopniu, że koryto rzeki jest częśdowo lub cał.kowide wymodelowane w tor-fach (Narew koło Tykocina), mv.si :być czynnik spię­

trzający wody w dolinie (przynajmniej powodziowe). Takim .c.zynnikiem są często wydmy tworzące ciągi prostopadłe do osi doliny i ikoryta. Ważną rolę speł­ niają też wy.ldmy usy·tu01wane podłużnie (·równolegle) do zbocza doliny.

Skutkiem tak występujących wydm lub ich cią­ gów, poza kierowaniem strumienia wód wezbranio-wy;ch, jest .talkże k.on1centracja :tego :strumienia i zwięk­ szenie prędkości przepływu wód •w wydłużornej

stre-fie między wydmą a zboczem doliny. W strefie tej

wody erodują koryto przepływowe, w którym po

mi-nięciu fali powodziowej po1wstaje Zibiorni:k. Istnienie

taikiego 2b:iornika warunkuje roz;wój torfów, które

występują tu na przemian z namułami, lokalnie pia~s­

kami. Morfologia i 1wypełnie:nie (osad) taikich form qua•sistar•or:zecznych upodabniają je do 'typowych sta-rorzeczy (ry;c. 3).

WY!mienione !Przykłady nie wyc.zerpują wszystkich sytuacji, w który;ch wydmy, będące w zasięgu dzia-łania wód ·wezbr.aniowych, przyezyniają się do ro·~wo­ ju pokryw fitogenicznyich w obrębie tarasów rzek nizinny.ch. Można już teraz .stwierdzić, że zmiany

wy-wołane pr1zez wydmy w budowie geologicznej doliny

wprowadzają nowy ,genetycznie element w postaci

sedymenta.cji gruntów fitogenicz;nych ;(t·orfów i na-mułów), . nie związanyJch bezpośredni·o z sedymenta-cją i erozją wód płyną.cych korytem i z modelowa-nymi przez rzekę basenami sedymentacyjnymi.

Działalność ludzka. Wykonanie na:sypów 'Pf'Z·

egra-dzających dolinę rzeczną, ze zbyt małym światłem

mośtÓ'w i przepustów, powoduje spiętrzenie wód w

dolinie od :strony górnej wody. Efe·kty .spiętrf;enia,

564

B li-li

l

i

_{, G)}

~Jw:f

:p~

100 200 300 400

c

m

m

-

m

:as*~

100 200 300 400 D

Ryc. 1. Wpływ wydm na przebieg sedymentacji

grun-tów organicznych w dolinach rzek nizinnych,

wybra-ne szkice sytuacyjwybra-ne.

1 - osady organiczne bagna śródwydmowego, 2 - wydmy, 3 - aluwia tarasu powod:ziowego, 4 - aluwia fa.cji ko·

ry-towej, 5 - podłoże gruntów aluwialnych. I - I przekroje

schematyczne, A, C dolina Narwi koło Tykocina, B, D

dolina Bugu koło Bużysk.

. Fig. 1. The influence of dunes on the course of

sedimentation of organie soils in Lawland river

vaUeys; selected location sketch maps.

l - organie deposits of intra-dune swamp, 2 - dunes,

3-flood-plain alluvia, 4 - channel-facies alluvia, 5 - bedrock of alluvial soils. I-I - sketch cross-sections, A, C

-Narew River valley in vicinities of Tykocin, B, D - Bug River valley in vicinities of Bużyska.

widoczne 1W intensywnym r·oZJwoju roślinności hydro-filnej i w sedymentacji torfów, są zbliżone do

skut-ków wywołanych przez ciągi wydm usytuowanych

prostopadle do osi doliny i koryta. Przykłady takich na:SYJPÓW i skutków i·ch obecności rw dolitnie Na.r.wi przedstawili M. Domagała (3) i E. Falkowsk.i (4).

Ważnym zjawiskiem, zdaniem E. Falkowskiego (5),

powodującym rozwój torfów w do1inie, była

eksploa-tacja młynÓiw i stawów rybnych w dolina•ch rzecz-nych ,trwająca do XIX w. W t:ak~ch formach, dziś nieczy:nnych, występują torfy i namuły organiczne.

WNIOSKI

l. Tody i namuły o.rgani·czne, występujCJice w po-staci płafów !P'Oza obrębem form 1starOTrecznych, są

niewątpliwym wskaźnikiem, ż.e w modelowaniu

cm 220 2 OD 18b 150 140 120 1 DO

Suruż -lapy ~ Uhowo Bokiny ŻoHki z.totoria _Ty kocin

80 50

~~i

01"

A

lb:S-~_

:.5]

AjB

B A B A

[=;qi=~~

Ryc. 2. Profile zerw brzegowych w korycie Narwi.

l - pia-ski pylaste, 2 ·- piaski i pyły wa·rstwowane naprze-mianlegle, 3 - piask,i drobnoziatr:ni·ste i średnio,zia'l'niste,

4 - torfy, 5 - iły pylaste, 6 - (A) obszar kotlin, 7 - (B)

obszar przełomów, 8 - obszary graniczne między 6 i 7.

C3

1/

"''

11

~

- . . _ ...

A 1 " 2 ~. 3 4

Ryc. 3. Szkic geomorfoLogiczny doLiny Bugu koto Zagaci.

l - quasi-starorzecze, 2 - obszary sedymentacji gruntów

fitogenicznych, 3 - ta rasy rzeld meandrującej, 4 -

wyd-my, 5 - stożek napływowy, 6 - główne kierunki

przepły-wu wód powodziowych, 7 - krawędzie erozyjne.

poza erozją TZJeczną, tran,sportem i sedymentacją

alu-wiów, inne procesy (gla·cjaJne, .sedymenta·cja jeziorna,

prooesy eoliczne i działalność ezłorwieka).

2. Wymodelowane w torfach .k·oryto rzeki, na dłuż­

szych odcintkach niż t.o wypada z 'Wielrkości -odciętych

starorzeczy, jest !Wskaźnikiem, że ·s;padek Tzeki został

zakłócony przez ·C'Zynniki utrudniają·ce swobodny

prze-pływ wód do-liną.

3. Występowanie rozległych pła:t6w -gruntów fi,

to-genicznych w dolinie, zasięgiem przekraczających

osa-dy ,star-orzeczne, ·za1wsze wskazuje na to, iż pon·iżej

miejsca ich występowania musi się znajdować

czyn-nik spiętrzający ciek. Czynnikiem takim są najczęś­

ciej: a) wydmy, b) zabudowa inżynierska cieku, c)

ruchy skorupy ziemskiej.

LITERATURA

l. A 11 en J. R. . L. - Phy,sica,l Proces,ses of

Sedi-mentaihon. Ear-th Scienc-e Ser~·es l, George Aliea

and Uniw. London 1970,

A· B A B

A/B

B A

~

- _{A B}

A/B

₈

Fig. 2. Sections oj river bank undercuttings in the Narew River channel.

l - silty sands, 2 - alternating sand and silt layers, 3

-fine- and medium-gra1ned sands, 4 ~ peats, 5 - silty clays,

6 - (A) basinal areas, 7 - (B) gorge areas, 8 - boundary

areas between 6 and 7.

-&~

C))

JSJ

~.-·.i

.. '

.

':~

"(;){;' -·

:

__ .' __ ·_-:·_._.,_., •. _ ..• "··-··_··,· __ ·•• ..•

··_

·

·_

·_·_:··

_.

-.·.·_

-.·_.

_~-:_•:·

_._

._._·,

_:_.

_·

... :_.·,_·.

_

_D

_{db "}

: " ~

i .

0b1,ę~;;;'f ~

:>.

~\\

~~=~(-:~;Y,~fJc;c~

,

.

" "

_

~"-

,.

:;_:'_':r_·

_

N~2tt~6fL~~~"

0:a

"

-~"

"

,;it:y_oy· ~ ,, n[j" "~cLJL-'rv ~J.~~~ur ~# O 500 1000 m l . _ _ _ _ . L _ - - J

s

---

6

Fig. 3. GeomorphoLogicaL sketch oj the Bug River vaLLey in the vicinities of Zagacie.

l - quasi-ox-bow, 2 -- areas of sedimentation of

phyto-genie soils, 3 - terraces of meandering river, 4 - dunes,

5 - alluvial cone, 6 - major directions of flow of flood

water, 7 - erosional margins.

2. B e er b o w er J. R. - Cyclothems and cyclic

depositional mechanism in aliluvial pJane

sedi-mentation. [In:] D. F. •Merriam SJ'imjpo.sium on

cyclic ·sedimen-ta,Hon. State Ge·ol. Survey Kansas

Buli. 1964 no. 169.

3. D o m a gał a M. - Holo·ce-ńska ewolucja środo­

wiSika getologkznego w do:linie Narwi koło

Tyk·o-dna dla potrzeb inżyniem.ko.-,geo1ogkznej

charak-'tery.stylki terenu. MaszynoiPi.S pracy

ma.gi•siter-skiej. Ar,ch. IHiGI DiW 1971.

4. F a ltk o w 1S ki Ę. - Historia i prognoza

rozwo-ju ulkładu korytta wy:branych odcinków rZJelk

ni-zinny·ch Polski. Biul. Geo:l. WYidz. Ge·ol. UW 1971,

t. 12. .

5. F a l,k o w s tk i E. - Prawildł'o'wośd r·ozwo.ju Tzek

nizinnych i zmiany den dolinnych w ho,locenie.

\[1W:] Paleogeograf,iczne zmiany den dol.inny.ch

do-rzecza Wrisły w holocenie. Cz. 2. Ni:ż P.olski.

Przew. Wycie.czek SymJP. Kom. Bad. Ho·locenu

INQUA. PoJslka 12-20 wrzesień 1972.

6. L a .s k o w ·s k ·i K. - Związek procesów

rzecz-_nych z ~eolkzny,m.i. Ibid-em.

7. L a s 'k o w s k. i K. - Próba WYJa.smenia genezy JPO:wodziowych utworów błotnils'ty.ch. Prz. Ge·ol.

1975 nr l.

8. L a 1S :k o w ·s 1k i K. - Wipływ wydm i pr·ocesów eoliczny·ch na lksz!tałtO'wanie .się wyibranych

od-c-inków rzek nizinnych u s·chył:ku plejstocen u i w

:ho.locenie. •Praca ,d,ok>tor.ska. Arch. IHiGI UW 1976.

SUMMARY

High va·riability of phytogenic deposits occurring in lowland river va1ley.s makes each time nece:s.sary to estima·te genetic type of a deposit. The available schemes of sedimentation of a1luvia (1, 2, 10) do not talke into .account srpecific ~conditions prevailing in lowl;and river vałley.s .in Poland. According t.o severa<l authlors, the origin o.f pea1ts and org:mioc a;~grada:t,ions lin ·suc·h valley1s i.s connected wi'th: - sed.imentation in ox-bows,

- sedimentat1ion of f1oord·-f.acie:s depos~tJs,

- .s<ome a;gentiS not related direC'tly wHh activi'ty of cha.nnel or Hood wa~ter dn a val:ley.

The pre:sence of dąplosit:s of the third grou1p indi-cates damiming.

The pre,sence O'f d€jpos1ts o.f the third gr·OUiP inrdi-cates dalffilffiiillig of creek downstream of their occur-rence. Such .dammi.ng J1s usuaHy rel:atetd to movement of dunes, technical overbuilding of c.reek, or crustal movements. Peats and organie aggradations, occuri.ng oUJt1side of ox-1hows .in the form of ;patches,

unequivocal,ly evidence that, hesides river erosi·on, tr.anrsiportart;ion anid sediment.ation of alluvi.a, some otlher pmces1se,s such as glacial, lacU\S'trine sed· imen:t-ation, and eolian pro.cesses and the a·cHon of Man, wer·e particiip.aHng in modelling river v.a'lley.

9. S z u m a i1 s 1k i A. - Dolina dolne.go Sanu (w iKotll'inie Sandomiers.kiej). Zmiany rozwinięcia ko-Tyta doolne,g·o Sanu w późnym plejs,tocenie i w holocenie. [W:] Paleo:geo,graficzne zmiany den

do-llinny.ch dorzecza Wisły w holo·cenie. Cz. 2. Niż 1PoLski. Przew. Wydeczek Sym\p. Kom. Bad. Ho-,J.ocenu INQUA. Folska 12-20 wrzesień 1972 r. 10. V i .s h

e

·

r

G. S. - Us·e of ver,tica'l profile in

en-vironmental reconstruction. Amer. Ass. Geol. BuN. 1965 no. 49.

PE310ME

Pa3HOCTb c]::rli1TO·rem1qe<cKM:X oca,n;K<01B, naxo,n;Hrn;Mx·cH B ,l]!OoJI.l1HaX H:Ji13;MHHbiX peK Bbi3biB'ae'T .Hei06XO)J;Jf.MO<C:Tb llO•B'DOpHTb Ka2K.)J;bH1: ·pa3 O~e<HIKY reHe'T:Ji1qo€'C'K!OrO T'M!fl.a

TaK:vrx OTJIO:R{e'H'MM. CxeMhi ·ce,n;uMeHTau;u·:vr a\JIJIIO.B:M:aJib-HhiX 0TJI02KeH'illf (1, 2, 10) He yqJ1:Tb!BaiO'T Cl iieiJiMcpM-qecKJ1:X ycJIOB':vul!: ·cyrn;ec:TByrorn;:vrx B ,n;.OJI'MHax 'H'M3MB-HhiX pe<K B llOJibllle. J13 MHOr:vrx ny6JIMKau;l1:J1: no 3TOM Te'M'e B'Jif)J;HIO, qTO( re'H€3M:C TiO'pcp'a ::vr Op['aH':vrqe'CKM:X Ha'HIO<C;IOIB B )J;O'JllifHa'X HiJ1:3l1iH.HbLX pe.K <CBH3atH C:

ce,z:r;MMeH'Tau;Meti orea,n;,KOB eTapopeqnoti <Pa:ąvm, C·e;)J;IJ1MeiHT1a.u;Mei1: OCa;,ZI.KOB na BO )J;KOBOM cpa~J11Jif, rr:pJ1qJ1HHMli! H~ CBH3a.HHbiMJif He-IIO·Cpe~CTBeiH'HO ·C ,n;e:i1:c'TBli1leM BO)]; .py:cJia peKI1 ::t1 na:BO',n;'mO,BbiX BOI)]; B ,)J;IO,JIM!He.

HaJT:vrqMe oca·.rr.moB 3TO:i1: nO•C.Jie~He:i1: rpyrr1rrhr yKa3bi-saeT Ha TO, qTO HM2Ke MeCT.a JifX HaX02Ke:HMH IBbiiCTy-rraeT IIOI)J;'beM 'BO')l,bl B .B'O)J;OTIOIKJaX. <i>aKTOpaMM, Bb13bi-BaiOIJJ;JifMJif BO,ll;O'IlOł,JJ;'beM, .HIBJIHIOTCH qam;e !BCero: )J;IOHbi, J1:H2K€'H'ep.H'aH 3a:cTpOtl:Ka BO)J;OTOKOB, ,Il;B'YDK€H!MH 3'eMH'OM KOpbi.. Top<j:)hr ,:vr opraiHMqeoK:vre HaiHJO<Chr, MMerorn;Me cpOpMbi IIJia'C'TOB, HaXO)J;HIJJ;JifX·CH BHe 'CTapopeqHbiX cpopM, yKa3hiBaiOT H•a ''DO, qTJO B MO,lljeJTMpO:BaHMM

peq-H'OM )J)OJIMHbi ffP'YllHMMaiO·T yqac:T:vre - KpoMe peqno:i1:

3pt03<Jif.Jif, T.paiHCIIOpTa H •C!e)J;,Jif,MeH'TaiJiYl'M aJIJIIOBIJ1H -

TaK-:2-Ke M ,rr.pyrue rrpor~.eccbr (Jie,n;HMKOBhre, 30JIMqec-ro:vrr,

03o8pH.aJI •Oe)J;HMeHTaiJ;JfH M ,rr.eHT<eJihHIO·C'Tb '-IeJIOBeKa).

TADEUSZ KRYNICKI

Przedsiębiorstwo Badań Geofizycznych

POWSTAWANIE FAL 0

'

DBITYCH OD

PŁASZCZYZN

USKO,

KÓW

Rozpoznanie uskoków i wy:zma·czem.ie ich przebiegu

w zasadniczy sposób decyduje o efektywności badań

geofizycznych i geologk~ny,ch. Wydaje się, że

inter-pretatorzy nie zawsze skupiają dostatecznie uwagę

na tych zagadnieniach. J·edną z p~zyczyn tego stanu

rzeczy jest powszechne przekonanie, że w strefach

uskokowych następuje pogorsze.n:,e wyniJków

sejsmicz-nych, polegające na ogół na przerwaniu korelacji

grani·c ·odbijających. Poza tym w takich strefa.ch spo-tyka się wiele fal, IIDtóre w większości przypadków zaliczane są do fal dyfrakcyjnych. Kolejną przyczyną jE-st faM stos•owa.nia różnych ,pro1cetsów podczas prze-twarzania, prowadzący·ch z reguły do tłumienia tych fail, które nie są uznawane za fale odbite. Sprzyjać może zres.ztą :temu 'Stos-owanie sumoiWania w meto-dzie wielokrotnych pokryć. Problem ten szerzej zosLał

omówiony w publikacji W. P. Nornotkonowa (8).

Wres'zcie nie spotY'ka si~

w

na·s.zych dgkurnenta.rejach

566

UKD 550.834.5:534.24:551.243: [550.8 :551.3.051.7+553.:3/.9

geofizycznych prób interpreta.cji powierzchni usko-ków jako .gra.ni<c odbijających, a przecież wskazano już ~dawno na możhwoś<Ci uzyski.wania fal odbitych od powierzchni uskoków i traktowania ich na równi z innymi granicami odbijającymi (7, 9).

Powstawanie i zarejestrowanie fah odbittej od do-wolnej granicy, w tym również i od pł.as1zczyzny

uskoku, zależy od wielu czynników, spośród których

do najważnieJszych można zaliczyć zróżnicowanie bu-dowy geologi.eznej.

PawiSzechnie wiadomo, że fale odbite pow.stają gl.ówni·e na granicy dwóch wars.tw bądź kompleksów skaln:yr,ch, ma.jący;ch różne opo;rności aikusty,czne. Dla-tego też granica sejsmiczna jest jednocześnie gratni·cą dwóch warstw czy też kompleksów .skalnych, o od-miennych 'Własnoś.ciach sprężystych. Uskoki, a także i strefy dyslokacyjne, wskutek przesunięcia względem siębi·ę ·skał₁ bądź tęż zró:tnico,wąnią ich. własnoś·ci fi.,.