Wróblewska, Kamila
"Święta Lipka. Polska fundacja
barokowa na terenie Prus
Książęcych", Józef Poklewski,
Warszawa-Poznań 1974 ; "Święta
Lipka", Jan Obłąk, Olsztyn 1975 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 385-386
R e ce n zje i o m ó w ie n ia 385
J ó z e f P o k le w s k i, Ś w ię ta L ip k a . P o lsk a ju n d a c ja b a r o k o w a n a te r e n ie P r u s
K s ią ż ę c y c h , T o w a rz y s tw o N a u k o w e w T o r u n iu . P r a c e W y d z ia łu F ilo lo g ic z n o -
-F ilo z o fic zn e g o , t. 24, z. 3, W a r sz a w a — P o z n a ń 1974, ss. 185, ilu s tr. 82, s tr e s z c ze n ie w ję z y k u fr a n c u s k im .
J a n O b łą k , Ś w ię ta L ip k a , O lsz ty n 1975, W a r m iń s k ie W y d a w n ic tw o D ie c e z ja ln e , ss. 46, ilu s tr . 168.
B a ro k o w y k o śció ł o d p u s to w y w Ś w ię te j L ip ce d o c z e k a ł s ię w o s ta t n im czasie d w ó c h p o z y c ji k s ią ż k o w y c h . P r a c a d o k to rs k a J ó z e fa P o k le w s k ie g o , p rz y g o to w a n a p o d k ie ru n k ie m p r o f e s o ra G w id o C h m a rz y ń sk ie g o , s ta n o w i n a p e w n o w y d a rz e n ie w b a d a n i a c h n a d d z ie ja m i p o lsk ie g o b a r o k u — w szczeg ó ln o ści zaś w b a d a n ia c h n a d s z tu k ą W a r m ii i d a w n y c h P r u s . J u ż p o ls c y b a d a c z e z o k r e s u m ię d z y w o je n n e g o z w r a c a li u w a g ę n a p o trz e b ę g ru n to w n e g o z b a d a n ia Ś w ię te j L ip k i, te g o z b y tk u w y so k ie j k la sy , p o w sta łe g o n a p o g ra n ic z u k a to lic k ie j W a r m ii i p ro te s ta n c k ic h P r u s . P o ro k u 1945 c o ra z czę ściej p o w ra c a n o d o ty c h z a g a d n ie ń . P r a c a M a r ii B a b ic k ie j i b is k u p a J a n a O b łą k a u to ro w a ły d ro g ę p o w s ta n iu o m a w ia n e j p o z y cji.
Jó z e f P o k le w s k i p o d z ie lił s w ą p ra c ę n a sześć ro z d z ia łó w : ź ró d ła ik o n o g ra fic z n e , z a r y s s y tu a c ji h is to ry c z n o -re lig ijn e j n a te re n ie P r u s , h is to r ia m ie jsc o w o śc i i o b ie k tu , p ie rw s z e p r o je k ty k o ś c io ła b a ro k o w e g o , a r c h i t e k t u r a zesp o łu p ie lg rz y m k o w e g o w Ś w ię te j L ip ce . K s ią ż k a o p a trz o n a j e s t p o n a d to a n e k s a m i ź ró d ło w y m i o ra z in d e k se m osób i n a z w g e o g ra fic z n y c h .
W in te re s u ją c y m p ie rw s z y m ro z d z ia le u m ie szc z o n o s z e re g g r a f ik d o ty c z ą c y c h Ś w ię te j L ip k i ja k o m ie js c a k u ltu re lig ijn e g o i k ilk a r y s u n k ó w to p o g ra fic z n y c h o b ie k tu , m ię d z y in n y m i p o r a z p ie rw s z y d r u k o w a n y r y s u n e k K r e tz m e r a z 9 m a ja 1612 ro k u . J e d n ą z b a rd z ie j in te re s u ją c y c h j e s t g r a f ik a z p rz e d s ta w ie n ie m k o ścio ła i o w a ln y m p o r tr e t e m K rz y s z to f a S z e m b e k a , je d n e g o z d o b ro d z ie jó w Ś w ię te j L ip k i. R y c in a p o w s ta ła z a p e w n e o k o ło 1734— 1735 r o k u , a je j tw ó r c a m i b y li M ac ie j J ó z e f M e y e r i A n d rz e j E r n e s t C o n n o p i — a u to r p o r t r e t u S z e m b e k a . P o k le w s k i r e p r o d u k u je g r a fik ę n a p o d s ta w ie E u g e n iu s z a B ra c h v o g la , ty m c z a s e m w G a b in e c ie R y cin M u z e u m N a ro d o w eg o j e s t a u te n ty c z n y m ie d z io ry t. C o n n o p i (w o p ra c o w a n iu P o k le w sk ieg o c y to w a n e je s t ty lk o je g o d ru g ie im ię E rn e s tu s ) b y ł m a la rz e m n a d w o rn y m b is k u p ó w w a rm iń s k ic h , p o d p is y w a ł się A . E . C o n n o p i, a ta k ż e d z ia ła ł n a te re n ie K ró le w c a i d la d w o ró w s z la c h ty p r u s k ie j, ja k o d w o jg a im io n — A n d rz e j E r n e s t K n o p k e . W t a k m a ło z n a n y ż y c io ry s te g o z n a k o m ite g o m a la r z a w n o s i g r a f ik a z p o r tr e te m S z e m b e k a n o w y w a ż n y p rz y c z y n e k . _ Z a c h o w a ły się b o w ie m e n ig m a ty c z n e p rz e k a z y , iż K n o p k e b y ł ró w n ie ż m a la rz e m fre s k ó w . G d z ie i u k o g o s ię uczył, n ie w ia d o m o . O tóż n a p o d s ta w ie te j r y c in y d o m y ś la ć s ię m o ż n a , iż u ro d z o n y ok o ło 1710 r o k u A . E. K n o p k e (C o n n o p i — K o n o p k a ) k s z ta łc ił się u M a c ie ja M e y e ra . K to w ie , czy n ie re a liz o w a ł u b o k u M e y e ra p o lic h ro m ii k o śc io łó w w a rm iń s k ic h ?
W ro z d z ia le d ru g im , a ta k ż e trz e c im i częścio w o w s zó sty m d o c h o d z ą do g ło su s p ra w y r e k o m e n d o w a n e n a s k rz y d e łk a c h o b w o lu ty ja k o „zg o d n e z p u n k te m w i d z e n ia w sp ó łc z e sn e j so cjo lo g ii s z tu k i” , z k tó r y m je d n a k n ie sp o só b się zgodzić. W ty c h ro z d z ia ła c h i w ie lu in n y c h m ie js c a c h k s ią ż k i P o k le w s k i d e c y d u je , iż p o d z ia ł d a w n y c h z ie m p ó łn o c n y c h k a to lic k ie j W a r m ii i p ro te s ta n c k ic h P r u s n a le ż y tr a k to w a ć ja k o p o d z ia ł n ie ty lk o r e lig ijn y , a le ró w n ie ż n a ro d o w o śc io w y . C y tu ję : „W X V II w ., j a k w ia d o m o , d o m in o w a ło p o w sz e c h n e p rz e k o n a n ie o sy n o n im ic z - n o ś c i p o ję ć P o la k - k a to lik . W o b ec teg o ju ż s a m f a k t p o w s t a n ia i is tn ie n ia ro z w o ju siln e g o o ś ro d k a k a to lic k ie g o w Ś w ię te j L ip c e ś w ia d c z y ł w y m o w n ie o je g o p o l s k o śc i” (s. 147).
P o lsc y in n o w ie rc y , a w ty m p r o te s ta n c i o b s z a ru P r u s K sią ż ę c y c h , k u lty w o w a li p rz e z w ie k i p o ls k ą m o w ę , p is a li p ie ś n i n ie ty lk o re lig ijn e w ję z y k u p o ls k im , p o ło ż y li n ie m a łe z a s łu g i n a p o lu p iś m ie n n ic tw a p o lsk ie g o . E p i ta f ia i p o r tr e t y o p a tr y w a li te k s t a m i w ję z y k u p o ls k im . N ie p o m n ie js z a ją c z n a c z e n ia k a to lic k ie j Ś w ię te j L ip k i d la s p ra w y p o ls k o śc i n a ty c h te re n a c h , d la ścisło ści h is to ry c z n e j tr z e b a d o d a ć, że w ła ś n ie n a te re n ie W a rm ii i P r u s K sią ż ę c y c h n ie u to ż s a m ia n o p o ls k o śc i z k a to li cy zm em .
P r a c a P o k le w s k ie g o w s w o je j n a jis to tn ie js z e j części, to p rz e d e w s z y s tk im a n a liz a w a rto ś c i a rty s ty c z n e j o b ie k tu . A u to r u k a z a ł a r ty s ty c z n y ro d o w ó d Ś w ię te j L ip k i, k tó r y się g a p ie rw o w z o ró w b a ro k o w e j a r c h i t e k t u r y r z y m s k ie j a n a s tę p n ie p o p rz e z A u s trię i C zech y i Ś lą s k d o ta r ł do P r u s K siąż ę cy c h .
386 R e cenzje i o m ó w ie n ia
Z ło ży ła się n a ń ró w n ie ż ś lą s k a b io g ra fia J e r z e g o E rtle g o , b u d o w n ic z e g o k o ścio ła, d z ia ła ją c e g o też n a te re n ie W iln a. S w o je w y w o d y p o ró w n a w c z e a u to r i lu s tr u je z a ró w n o p la n a m i ró ż n e g o ty p u je z u ic k ic h b u d o w li b a ro k o w y c h , j a k i b o g a c tw e m in te r p r e t a c j i fa s a d , a ta k ż e d e ta li a rc h ite k to n ic z n y c h . B u d o w lę ś w ię to lip s k ą ro z p a tr u je ró w n ie ż ja k o p ie rw o w z ó r d la p o z o sta ły c h zało że ń k o ścio łó w o d p u sto w y c h n a o b sza rz e W a rm ii. W sk a z u je n a a n a lo g ie i ró ż n ic e .
W s u m ie o p ra c o w a n ie J ó z e fa P o k le w s k ie g o d a je rz e te ln y i p e łn y o b ra z a r t y s ty c z n y i h is to ry c z n y te g o w y so k ie j k la s y z a b y tk u , d o ró w n u ją c e g o k o n c e p c jo m a r c h ite k tu r y e u ro p e js k ie j. S z k o d a je d y n ie , że p rz y p is y s ą t a k n ie c z y te ln ie ro zło żo n e. K a ż d y ro z d z ia ł m a o so b n e. N a leż y p o d k re ś lić je d n a k ż e d o g łę b n ą z n ajo m o ść l i t e r a t u r y p rz e d m io tu — w szczeg ó ln o ści o d n o szą c ą s ię d o a r c h i t e k t u r y b a ro k o w e j.
S z k o d a też, że w y d a w n ic tw o n ie o p a trz y ło ro z p r a w y stre sz c z e n ie m w ję z y k u ro s y js k im , k s ią ż k a b o w ie m m a r ó w n ie ż is to tn e z n a c z e n ie w b a d a n i a c h n a d a r c h i t e k t u r ą W ileń szczy zn y .
D ru g a p o z y c ja — to b o g a to ilu s tro w a n e p o p u la rn e w y d a w n ic tw o a lb u m o w e b is k u p a J a n a O b łą k a , k tó re g o z ało że n ie m je s t p o p u la r y z a c ja d z ie jó w z a b y tk ó w W a r m ii i d a w n y c h P r u s — w a ż n y c h d o k u m e n tó w p o lsk ie g o m e c e n a tu a r ty s ty c z nego. O p ra c o w a n ie s k ła d a się z n a s tę p u ją c y c h części: p o w s ta n ie i u p a d e k Ś w ię te j L ip k i, o d ro d z e n ie Ś w ię te j L ip k i, b u d o w a b a ro k o w e g o k o ś c io ła w Ś w ię te j L ip ce, Ś w ię ta L ip k a p o d z a b o re m p ru s k im , Ś w ię ta L ip k a w o d ro d z o n e j P o lsc e.
A u to r s w o ją o p o w ieść ro z p o c z y n a c z te rn a s to w ie c z n ą le g e n d ą d o ty c z ąc ą m ie j scow ości, a k o ń c z y k r ó tk i m ro z d z ia łe m W o d ro d zo n e j P o lsce, w k tó r y m m ię d z y in n y m i w sp o m in a o d b u d o w ę i p o rz ą d k o w a n ie z d e w a s to w a n e g o I I w o jn ą ś w ia to w ą w n ę trz a , p o d k re ś la z a s łu g i je d n e g o z p ie rw s z y c h w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im k o n s e r w a to r ó w w o je w ó d z k ic h — m g r C ec y lii V e tu la n i.
W sp o só b z w ięz ły w o p a rc iu o d o ty c h c za so w e b a d a n i a a u to r r e j e s t r u j e w sz y s tk ie n a jw a ż n ie js z e d z ie ła s z tu k i z n a jd u ją c e się n a z e w n ą trz i w e w n ą tr z k o ścio ła. O d c z y tu je ró w n ie ż tre ś c i ik o n o g ra fic z n e z a b y tk u , w szczeg ó ln o ści z aś fre s k ó w m a lo w a n y c h p rz e z M a c ie ja M e y e ra z L id z b a r k a . W y m ie n ia część n a z w is k p o ls k ic h , k tó r e t a k b o g a to u m ie szc z o n e s ą w m a la rs k ie j k o m p o z y c ji M ey e ra . P ó ź n ie js z e p ra c e m a la rs k ie w k a p lic a c h m a lo w a ł p ra w d o p o d o b n ie F is c h e r i n a s tę p n ie w 1803 r o k u J a n M o se r z B isz ty n k a .
I s to tn ą częścią o p ra c o w a n ia s ą m a te ria ły ilu s tr a c y jn e . Ś w ię ta L i p k a n ig d y b o w ie m n ie b y ła w ż a d n y m w y d a w n ic tw ie t a k b o g a to u d o k u m e n to w a n a . F o to g ra fie , m im o n ie n a jle p s z e j ja k o ś c i p a p ie ru , z n a k o m ic ie w p r o w a d z a ją w k lim a t z a b y tk u , p o d k r e ś la j ą jeg o n ie p o sp o lite w a lo ry a rty s ty c z n e . A lb u m b ę d zie w y so c e p rz y d a tn y b a d a c z o m p r a c u ją c y m n a d b a ro k ie m W a rm ii i d a w n y c h P r u s . S ta n o w i on n ie ja k o u z u p e łn ie n ie o p ra c o w a n ia J ó z e fa P o k le w sk ieg o . K a m ila W r ó b le w s k a J a n W ró b le w sk i, P o ls k ie b ib lio te k i lu d o w e w z a b o rz e p r u s k im i n a te r e n ie R z e s z y N ie m i e c k ie j w la ta c h 1843—1939, R o z p ra w y i M a te ria ły O ś ro d k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc iec h a K ę trz y ń sk ie g o , n r 46, O ls z ty n 1975, ss. 396. A u to r o p u b lik o w a ł p o p rz e d n io s p o rą lic z b ę a r ty k u łó w n a t e m a t szczeg ó ło w y ch z a g a d n ie ń z d z ie jó w b ib lio te k a r s tw a w z a b o rz e p ru s k im , o b e cn ie p o „ d łu g o le tn ic h b a d a n i a c h ”, j a k s a m p isze , o g ło sił o b s z e rn ą p ra c ę , p o ś w ię c o n ą c a łe m u z a g a d n ie n iu w c ią g u n ie m a l s tu la t. D łu g ie p rz y g o to w a n ia u m o ż liw iły w y z y s k a n ie sze ro k ie g o z e s ta w u źró d eł. W ró b le w sk i s ię g n ą ł w ię c do d w u d z ie s tu k ilk u a rc h iw ó w i z b io ró w rę k o p is ó w . Z e s ta w ie n ie c za so p ism w y k a z u je w rę c z n ie w ia ry g o d n ą lic z b ę 120 ty tu łó w i ok o ło 1300 ro c z n ik ó w (p ra w d a , że p rz y części ty tu łó w A u to r z az n a c zy ł, t e b y ły w n ic h lu k i). S p o r a j e s t ta k ż e lis ta in n y c h ź ró d e ł d ru k o w a n y c h i lite r a t u r y . D la o k re s u do 1918 r o k u n a jw ię k s z e z n a c z e n ie p o s ia d a ła p r a s a , d la o k re s u m ię d z y w o je n n e g o szczeg ó ln ie is to tn e b y ły r a p o r ty p o ls k ic h p la c ó w e k d y p lo m a ty c z n y c h . T e m a t je s t ta k s z e ro k i (o d y s k u sy jn o ś c i je g o z a k r e s u w sp o m n ę n iż e j), że n ie p o d o b ie ń s tw e m b y ło w y z y sk a n ie w sz y stk ie g o , n ie m n ie j j e d n a k to , czy m A u to r d y sp o n o w a ł, p o z w o liło M u n a z e b ra n ie o g ro m n e g o m a te r ia łu , co w y w a r ło k o r z y s tn y w p ły w n a p ra c ę .
