Przyrodnicze i geologiczne zainteresowania Jana Amosa Komeñskiego (1592–1670)
– w 350 rocznicê œmierci
Janusz Skoczylas
1Natural and geological interests of Jan Amos Comenius (1592–1670). On the 350thanniversary of death. Prz. Geol., 68: 556–558.
A b s t r a c t. The article refers to the 350thanniversary of the death of an outstanding educator, philosopher, theolo-gian and politician Jan Amos Comenius who was active in the years 1628–1656, mainly in Leszno. This extremely versatile researcher also showed interest in natural science. Although he was not a pioneer in this field, the number of his works, the number of editions, as well as numerous translations into foreign languages contributed to the popularization of natural sciences, including Earth sciences. Unfortunately, few geologists have come across his achievements in this field.
Keywords: Komensky, history of geology, history of natural sciences
Wprawdzie w opracowaniach poœwiêconych pocz¹t-kom piœmiennictwa geologicznego, m.in. £abêckiego (1841), Koziorowskiego (1925), Ma³kowskiego (1971) i Wiœniow-skiego (1971), nie wspominano o J.A. Komeñskim (1592–1670), wybitnym pedagogu, teologu, filozofie, polityku, historyku i biskupie – seniorze braci czeskich, jednak jeszcze dzisiaj jest on uznawany za jedn¹ z najwa¿niejszych osobowoœci czeskiej i polskiej historii. W œwiecie jest znany jako jeden z twórców i za³o¿ycieli pedagogiki rozumianej jako dyscy-plina naukowa. Warto dodaæ, ¿e jego podobizna figuruje na wspó³czesnym czeskim banknocie o nominale 200 koron.
J.A. Komeñski (ryc. 1) urodzi³ siê 28.03.1592 r., praw-dopodobnie w Niwnicy na Morawach, w rodzinie nale-¿¹cej do gminy braci czeskich. By³o to jedno z odga³êzieñ husytyzmu. Uczy³ siê w gimnazjum braci czeskich w Przeo-rowie, studiowa³ teologiê w Herborn w Niemczech, a na-stêpnie w Holandii (Amsterdam, Rotterdam, Haga), która mia³a wówczas bardzo postêpowe szkolnictwo. Studia teo-logiczne ukoñczy³ w Niemczech w Heidelbergu i wróci³ na Morawy do Fulneku, gdzie zosta³ nauczycielem i pasto-rem.
W wyniku bitwy z Austri¹ pod Bia³¹ Gór¹, przegranej przez Czechy 8.11.1620 r., a tak¿e póŸniejszego roz-porz¹dzenia w³adz austriackich, nakazuj¹cego w 1627 r. braciom czeskim przyj¹æ katolicyzm lub opuœciæ kraj, J.A. Komeñski z grup¹ ok. 2000 wyznawców przyby³ w 1628 r. do Leszna. Przebywa³ i pracowa³ w tym mieœcie w latach 1628–1641, 1648–1650 i 1654–1656. Ponadto po-dró¿owa³ i pracowa³, m.in. w Anglii (1641–1642), Szwecji, polskim Elbl¹gu (1642–1648) i na Wêgrzech (1650–1654), a od 1656 r. do œmierci w Holandii, przede wszystkim w Amsterdamie (Suchodolski, 1964; Fija³kowski, 2012).
Pobyt w Lesznie umo¿liwi³ J.A. Komeñskiemu oraz pozosta³ym braciom czeskim nawi¹zanie i utrzymywanie kontaktów z wa¿nymi przedstawicielami nauki i teologii w Polsce, Prusach, a tak¿e w ca³ej Europie. Wiele podró¿y naukowych i dyplomatycznych, jakie odby³ J.A. Komeñ-ski, przyczyni³o siê do rozwoju i konfrontacji jego pisar-skich oraz reformatorpisar-skich talentów i mo¿liwoœci. W³aœnie leszczyñskie œrodowisko naukowe, kulturalne i religijne stworzy³o J.A. Komeñskiemu bardzo dobre warunki do
pracy twórczej. W mieœcie tym dzia³a³a równie¿ oficyna drukarska publikuj¹ca jego dzie³a, dziêki którym zyska³ rozg³os w ca³ej Europie. Okres dzia³alnoœci w Lesznie to lata jego bogatej twórczoœci naukowej. J.A. Komeñski z pocho-dzenia by³ Morawianinem, ze wzglêdu na jêzyk Czechem, ale najlepszy okres swojego twórczego ¿ycia spêdzi³ na ziemiach polskich. Dodaæ nale¿y, ¿e jego dzie³a by³y t³umaczone na wiele jêzyków. Z podrêczników Komeñ-skiego uczyli siê mo¿ni ówczesnego œwiata. Warto równie¿ podkreœliæ, ¿e 34 podstawowe jego dzie³a powsta³y w Lesz-nie, które w pierwszej po³owie XVII w. okreœlano czêsto mianem Nowych Aten. Ten wysoki poziom intelektualny,
556
Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 7, 2020
1
Wydzia³ Nauk Geograficznych i Geologicznych, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, ul. Bogumi³a Krygowskiego 12, 60-680 Poznañ; skocz@amu.edu.pl
Ryc. 1. Portret Jana Amosa Komeñskiego autorstwa Karola Miloslava Lehotsky’ego (1879–1929). ród³o: Wikipedia
Fig. 1. Portrait of Jan Amos Comenius of Komeñski of the authorship of Karol Miloslav Lehotsky (1879–1929). Source: Wikipedia
kulturalny, gospodarczy i religijny by³ mo¿liwy dziêki wspó³pracy wybitnych przedstawicieli ró¿nych religii, m.in. braci czeskich (jak np. J.A. Komeñski, Daniel Vetter), kalwinów (Jan Jonston) oraz wielu innych wybitnych indy-widualnoœci, m.in. matematyka Macieja G³oskowskiego, Jerzego Schlichtinga, Andrzeja Wêgierskiego, Jerzego Fechnera czy ich patrona podkanclerzego koronnego Bogus³awa Leszczyñskiego (Bieñkowski, 2000).
NAUKI O ZIEMI
W TWÓRCZOŒCI J.A. KOMEÑSKIEGO
W XVII w. przedstawiciele œwiata nauki starali siê w uniwersalny sposób opisywaæ otaczaj¹c¹ ich rzeczywi-stoœæ, dlatego ich pogl¹dy i rozwa¿ania obejmowa³y rów-nie¿ szeroki zakres przyrodoznawstwa, czyli w dzisiejszym rozumieniu nauk przyrodniczych. Jednak najczêœciej pre-zentowali rezultaty prac innych uczonych.
J.A. Komeñski by³ przede wszystkim wybitnym peda-gogiem, filozofem i teologiem. Jego dzie³a by³y uniwersalne i dotyczy³y zarówno problemów nauczania, przek³adów jêzykowych, filozofii oraz teologii, jak i tzw. nauk przyrod-niczych, g³ównie astronomii, fizyki, geografii i geologii. Warto zwróciæ uwagê na pogl¹dy J.A. Komeñskiego dotycz¹ce rozpoznania zjawisk przyrody. Wprawdzie bardzo popiera³ on nauki przyrodnicze, tym niemniej, wed³ug opinii wielu autorów, pogl¹dy g³oszone przez niego w tej dziedzinie nie by³y postêpowe. Wynika³o to prawdopodobnie z faktu, ¿e zdaniem tego uczonego obok rozumu i doœwiadczenia Ÿród³em wiedzy o przyrodzie powinna byæ Biblia (Sucho-dolski, 1964). Tym samym by³ on zwolennikiem, popularnej wœród protestantów XVII w., filozofii mozaistycznej, która traktowa³a Bibliê jako Ÿród³o wiedzy o przyrodzie (Bieñ-kowski, 2000, 2001). Reprezentuj¹c taki punkt widzenia sta³ siê przeciwnikiem pogl¹dów Kartezjusza, który g³osi³ m.in., ¿e Biblia nie ma zastosowania w badaniu przyrody. Jeszcze bardziej znacz¹ca wydaje siê negacja przez J.A. Ko-meñskiego heliocentrycznej teorii budowy wszechœwiata sformu³owanej przez Miko³aja Kopernika (Suchodolski, 1964).
Niew¹tpliwie du¿y wp³yw na przyrodnicze zaintereso-wania J.A. Komeñskiego mia³ Jan Jonston (1603–1675), równie¿ mieszkaniec Leszna, który w pocz¹tkowym okresie pomaga³ mu w nawi¹zywaniu kontaktów miêdzy-narodowych. Przede wszystkim du¿a aktywnoœæ pisarska J.A. Komeñskiego, rozpoznawalnoœæ jego dzie³ w ówcze-snej Europie, du¿a mobilnoœæ zwi¹zana z podró¿ami i oso-bistymi kontaktami z uczonymi oraz mo¿nymi ówczesnego œwiata mog³y byæ podstawowymi atutami tego uczonego – tak¿e w rozpowszechnianiu wiedzy przyrodniczej.
Warto przypomnieæ, ¿e J.A. Komeñski, bêd¹c zwolen-nikiem pogl¹du o jednoœci œwiata, stara³ siê zabraæ g³os na temat poszukiwañ i wyjaœnienia przyczynowego zwi¹zku ró¿nych zjawisk przyrodniczych i okreœlenia ich roli i zna-czenia. W dziele pt. Physicae synopsis (Przegl¹d fizyki) J.A. Komeñski stan¹³ na stanowisku, ¿e jednoœæ œwiata jest kierowana przez tzw. spiritis mundi. Na tê jednoœæ sk³ada siê przyroda nieo¿ywiona – spiritis naturalis, roœliny –
spi-ritis vitalis, zwierzêta – spispi-ritis animals oraz ludzie – spiri-tis mentalis. Tak okreœlaj¹c œwiat, J.A. Komeñski uwa¿a³,
¿e popularni wówczas alchemicy nie mogli zamieniaæ metali, gdy¿ nie byli w stanie wyodrêbniæ hipotetycznego
ducha mineralnego. W wielu podrêcznikach, dotycz¹cych
np. wychowania w wieku przedszkolnym, nauczanie
przy-rodoznawstwa widzi on w pocz¹tkach optyki, astronomii i geografii, a tak¿e w podstawach wiedzy z zakresu historii, ekonomii i polityki. W opisie œwiata zosta³y wyró¿nione cztery elementy: ogieñ, powietrze, woda i ziemia. Na ziemiê zaœ sk³adaj¹ siê owoce Ziemi, czyli metale, ska³y i kamienie (Bieñkowski, 1981).
Stosunkowo wszechstronne informacje o kamieniach zosta³y zawarte w takich dzie³ach J.A. Komeñskiego, jak
Ianua linguarum (ryc. 2), Orbis sensualium pictus (ryc. 3)
i Physicae synopisis. Zak³ada³ w nich, ¿e kamieñ to jedynie stosownie ukszta³towana przez wodê i ogieñ ziemia, a jego cechy okreœla spiritis mineralis. Jak zauwa¿y³ ju¿ Bieñ-kowski (1981), opracowania te g³ównie powiela³y wiedzê zaczerpniêt¹ z dzie³ B. Keckermanna (1572–1609) i nie zwiera³y ¿adnych nowoœci lub wyników w³asnych badañ.
J.A. Komeñski, podobnie jak wiêkszoœæ ówczesnych encyklopedystów, dzieli³ kamienie na pospolite (lapides
vulgares) i drogie (pretiosi). Kamienie drogie, okreœlane
niekiedy jako szlachetne, mia³y powstawaæ jako krople potu ska³ rozgrzewaj¹cych siê we wnêtrzu Ziemi. Pisa³, ¿e pod ziemi¹ zachodzi niejako naturalna destylacja, w wyni-ku której powstaj¹ kamienie o wyj¹tkowym blaswyni-ku, barwie i przeŸroczystoœci. Wœród kamieni przeŸroczystych wyró¿-nia³ diament, kwarc i beryl. Z kolei bursztyny i korale zali-cza³ do skamienia³ych roœlin.
W dziele Orbis sensualium pictus (Œwiat zmys³owy
w obrazkach) wymieni³ nastêpuj¹ce kamienie: piasek i ¿wir
– rozdrobniony kamieñ; g³az; granit; kamieñ na ose³kê; krzemieñ, marmur (z dopiskiem, i¿ jest to niewiele znacz¹cy kamieñ); magnes (z dopiskiem, i¿ przyci¹ga ¿ela-zo); klejnoty (z dopiskiem, i¿ s¹ to drogie przeŸroczyste 557
Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 7, 2020
Ryc. 2. Strona tytu³owa Janue linguarum reserata sen nova, wydanie londyñskie z 1656 r. ród³o: Wikipedia
Fig. 2. Title page Janue linguarum reserata sen nova, London edition from 1656. Source: Wikipedia
kamienie, takie jak: bia³y diament, czerwony rubin, niebieski szafir, zielony szmaragd, ¿ó³ty hiacynt; a tak¿e per³y i spe-cjalne per³y (z dopiskiem, i¿ rodz¹ siê w muszlach per-³owców); korale (z dopiskiem, i¿ rosn¹ na morskim drzewku); bursztyn (z dopiskiem, i¿ zbiera siê go z morza); szk³o (z dopiskiem, ¿e jest podobne do kryszta³u).
J.A. Komeñski uwa¿a³, ¿e opis œwiata to rezultat dzia³ania doœwiadczenia, umys³u i Biblii, dlatego ustosun-kowa³ siê tak¿e do zagadnienia biblijnego potopu. Uwa¿a³ on, ¿e w g³êbi Ziemi istniej¹ jaskinie i kopalnie pe³ne wody. Potop to w³aœnie otwarcie Ÿróde³ z tych hipotetycz-nych magazynów wody (Popio³ek, 1988).
UWAGI KOÑCOWE
Osi¹gniêcia i twórczoœæ J.A. Komeñskiego, szczegól-nie na polu polityki i dyplomacji, wzbudzaj¹ szczegól-niekiedy uza-sadnione kontrowersje. Jednak jego historyczna pozycja naukowa, zw³aszcza z zakresu pedagogiki, zdaje siê byæ nie do przecenienia. Obecnie dzie³a Komeñskiego s¹ na nowo t³umaczone, interpretowane i upowszechniane. Na ziemiach polskich, czeskich, s³owackich i niemieckich odbywaj¹ siê cykliczne konferencje naukowe poœwiêcone fenomenowi jego twórczoœci. Wiele szkól œrednich i wy¿-szych nosi jego imiê, w tym Pañstwowa Wy¿sza Szko³a Zawodowa w Lesznie. Dzie³a J.A. Komeñskiego s¹ znane na ca³ym niemal œwiecie (Fija³kowski, 2012). Mimo to wœród przedstawicieli nauk przyrodniczych postaæ ta nie jest znana, a przecie¿ w œwiecie nauk przyrodniczych pierwszej po³owy XVII w. by³ on obok J. Jonstona najwiêk-sz¹ indywidualnoœci¹ w Polsce. Jedynie E. Szkurat (2008) we w³aœciwy sposób doceni³a dzie³a J.A. Komeñskiego, w³aœnie w zakresie nauk o Ziemi.
Zainteresowanie pocz¹tkami wyodrêbniania siê geologii jako samodzielnej dyscypliny nauki wi¹¿e siê tak¿e m.in.
z szerszym œledzeniem literatury naukowej XVII i XVIII w. Powrót do historii dyscypliny mo¿e wynikaæ tak¿e ze wspó³czesnych tendencji szerokiego otwarcia siê na meto-dologiczn¹ wspó³pracê z naukami humanistycznymi. Tam istnieje ogromna potrzeba poszukiwañ inspiracji na zewn¹trz, poza w³asn¹ dyscyplin¹ – w innych obszarach (nieu¿ytkach?, bezdro¿ach?) badañ naukowych.
LITERATURA
BIEÑKOWSKI T. 1981 – Pogl¹dy i opinie o kamieniach w piœmiennictwie staropolskim (od XVI do po³owy XVIII w.). Pr. Muz. Ziemi, 34: 91–99. BIEÑKOWSKI T. 2000 – Jan Amos Komeñski. O nauczaniu i wychowa-niu. Wy¿sza Szko³a Humanistyczna, Pu³tusk.
BIEÑKOWSKI T. 2001 – Wokó³ XVII-wiecznych polemik przyrodni-czych. Kwart. Hist. Nauk. Tech., 46: 29–39.
FIJA£KOWSKI A. 2012 – Tradycje i nowatorstwo w Orbis sensualium pictus Jana Amosa Komeñskiego. Wyd. Uniw. Warsz.
KOMEÑSKI J.A. 1631 – Janue linguarum reserata sen nova. Leszno? KOMEÑSKI J.A. 1633 – Phisicae synopsis. Lipsk.
KOMEÑSKI J.A. 1654 – Orbis sensualium pictus. Norymberga. KOZIOROWSKI K. 1925 – Materia³y do dziejów mineralogii w Polsce. Poradnik dla samouków, t. 5, Mineralogia i petrografia. Wyd. Heflich A. i Michalski E.: 627–702.
£ABÊCKI H. 1841 – Górnictwo w Polsce. Drukarnia Jana Kaczanow-skiego, Warszawa.
MA£KOWSKI S. 1971 – Polscy badacze Ziemi w przesz³oœci. Pr. Muz. Ziemi, 18 (2): 75–118.
POPIO£EK J. 1988 – Teorie potopu w przyrodoznawstwie europejskim II po³owy XVII wieku, ich geneza i znaczenie w dziejach myœli spo³ecz-nej. Pr. Muz. Ziemi, 39: 3–59.
SUCHODOLSKI B. 1964 – Wstêp. [W:] J.A. Komeñski, Pisma wybrane. Ossolineum, Wroc³aw–Warszawa–Kraków.
SZKURAT E. 2008 – Historia dydaktyki geografii. G³ówne kierunki i oœrod-ki badañ. [W:] Jackowsoœrod-ki A., Liszewsoœrod-ki S., Richling A. (red.), Historia geografii polskiej. PWN, Warszawa.
WIŒNIOWSKI T. 1971 – Zarys historii nauk geologicznych w Polsce i na œwiecie. Pr. Muz. Ziemi, 18 (2): 2–53.
Praca wp³ynê³a do redakcji 9.03.2020 r. Akceptowano do druku 4.06.2020 r. 558
Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 7, 2020
¬
Ryc. 3. Strona tytu³owa Orbis
sensualium pictus – wydanie
warszawsko-norymberskie z 1770 r. ród³o: Wikipedia Fig. 3. Title page Orbis sensu -alium pictus –
Warsaw–Nürn-berg edition from 1770. Source: Wikipedia
