Niektóre problemy zatrudnienia w rolnictwie krajów świata arabskiego

A C T A

U N I V E R S I T A T I S

L O D Z I E N S I S

_____________________• POLIA OECONOMICA 100. U W ____________________

А и в а^ » « A l - S c o r a o h i *

NIEKTÓRE PROBLEMY ZATRUDNIENIA W ROLNICTWIE

KRAJÓW ŚWIATA ARABSKIEGO

Św iat Arabski l i c s y

21 krajów suwerennych i

n ie p o d le g ły c h

zrzeszon ych w L idze Państw A rabskich.

Są to

A l g i e r i a ,

Arabia

S a u d y j s k a ,

B ahrajn, D ż ib u ti,

E g ip t, Ir a k ,

Jemen Południow y,

Jemen p ółn ocn y,

J o r d a n ia ,

K atar,

K uwejt, Liban, L ib ia , Maro­

k o ,

M auretania,

Oman,

S om a lia , Sudan,

Tunezja i Zjednoczone

Emiraty A rabskie*,

innymi słow y j e s t t o ob szar krajów p o ło io -

nych w p a s ie od wybrzeży Oceanu A tla n ty c k ie q o w Północnej

A—

fryce

a ż

po c a ły Półwysep Arabski i Zatoką r ersk ą (A rabską)2 .

Z punktu w id zen ia e tn ic z n e g o

j e s t

t o

ob szar

zamieszkany

głów nie p rzez s p o łe c z n o ś ć

narodowości a r a b s k ie j , k tó r a na og ó ł

n ie różn i s i ę

pod wzglądem językowym, kulturowym, obyczajowym,

zwyczajowym oraz wyznaniem r e lig ijn y m ( i s l a m ) .

P ow ierzchnia t a

l i c z y

13 785 366 km2 .

Stanowi t o 10,2% Ogółu obszaru ś w ia ta ,

23,84 p ow ierzch ni A z ji i A fryki

razem w slą ty c h

oraz j e s t

2 ,8

razy w iąksza od tery to riu m Europy ( b e z

Z S R R ) .

Wspomniane kra-

jo -są zn a czn ie zróżnicowane

pod wzglądem w ie lk o ś c i. N ajwiększy

j e s t Sudan, k tó reg o pow ierzch nia

stan ow i 18,3%

c a łe g o obszaru

św ia ta a r a b sk ie g o ,

a najm niejszym Bahrajn,

k tóry stan ow i

j e

-*

Dr, adiunkt w Katedrze Planowani* i P o lity k i Ekonomicznej UL. 1 Organizacja Wyzwolenia Paleityny je s t 22 pełnoprawnym członkiem Li­ g i Państw Arabakich.

2

W

literaturze arabskiej stosuje sic termin

"Zatoka Arabska" ze

względu na to, i i nad owa Zatok« loży 7 padatw arabskich, t j . Oman, ZE A,

Katar, Bahrajn, Arabia Saudyjaka i Irak.

d y n i e Э ,0 0 2% t e g o o b s z a r u . N a d t o s.ii t o k r a j e z n a c z n i e z r ó ż n i ­

cow ane pod w z g lę d e m w i e l k o ś c i p o t e n c j a ł u l u d z k i e g o , b o g a c t w n a t u r a l n y c h , d y s p o z y c j i k a p i t a ł o w e j , w arunków p r z y r o d n i c z y c h , u s t r o j ó w p o l i t y c z n y c h 3 , k i e r u n k ó w p o l i t y k i r o z w o j o w e j o r a z p o ­ zio m u d o c h o d u n a r o d o w e g o n a j e d n e g o m i e s z k a ń c a . W r o k u 1984 w y n o s i ł on (w d o l a r a c h USA) w: K a t a r z e 24 4 6 2 , 2EA 22 5 6 1 , K u w e j c i e 14 0 4 2 , B a h r a j n i e 12 6 3 9 , A r a b i i S a u d y j s k i e j 10 5 9 0 , Om anie 8 6 9 7 , L i b i i 8 0 9 2 , I r a k u 3 4 1 6 , A l g i e r i i 2 4 6 3 , S y ­ r i i 2 2 5 0 , L i b a n i e 1 0 3 9 , E g i p c i e 8 8 8, Maroku 5 3 9 , J e m e ­ n i e P o łu d n io w y m 4 7 4 , M a u r e t a n i i 4^)7, J e m e n i e P ó łn o c n y m 386 , S o m a l i i 385 o r a z S u d a n i e 383'' ( r y s . l ) . T a k i e z a ś z r ó ż n i ­ c o w a n i e w w a r t o ś c i a c h t e g o s y n t e t y c z n e g o w s k a ź n i k a r o z w o j u wy- • % n i k a p r z e d e w s z y s t k i m z t y t u ł u é k s p o r t u r o p y n a f t o w e j . D l a t e ­ go na o g ó ł z a u w a ż a s i e , i ż j e g o p o z io m j e s t w y s o k i b ą d ź b a r ­ d z o w y s o k i w k r a j a c h n a f t o w y c h ( g ł ó w n i e o małym p o t e n c j a l e l u d z k i m ) i z n a c z n i e n i ż s z y w k r a j a c h p o z b a w i o n y c h t e g o s u r o w ­ c a s t r a t e g i c z n e g o . P i s z e m y o t y m , p o n i e w a ż z a s o b y r o p y n a f t o w e j , j a k i e z n a j ­ d u j ą s i ę w ś w i e c i e a r a b s k i m , p r z y c z y n i ł y s i ę d o t e g o , i ż n i e ­ k t ó r e k r a j e s t a ł y s i ę d y s p o n e n t a m i w i e l k i c h k r a j ó w f i n a n s o ­ w y c h , s t w a r z a j ą c y c h im s z a n s e s t o s u n k o w o s z y b k i e g o d o g o n i e n i a p a ń s t w r o z w i n i ę t y c h n i e t y l k o p o d w z g lę d e m d o c h o d u n a 1 m i e s z ­ k a ń c a , a l e i s t r u k t u r y g o s p o d a r c z e j . J e ż e l i c h o d z i o r o l n i c t w o , t o w w i ę k s z o ś c i k r a j ó w a r a b ­ s k i c h o d g r y w a o n o p o w a ż n ą r o l ^ z a r ó w n o w w y t w a r z a n i u d o c h o d u n a r o d o w e g o , j a k i z a t r u d n i e n i u s i ł y r o b o c z e j , z w ł a s z c z a w p a ń ­ s t w a c h p o z b a w i o n y c h su ro w c ó w o z n a c z e n i u s t r a t e g i c z n y m d l a g o ­ s p o d a r k i m i ę d z y n a r o d o w e j . J e s t t o c e c h a c h a r a k t e r y s t y c z n a n i e t y l k o d l a t e j g r u p y k r a j ó w , l e c z t a k ż e d l a w i ę k s z o ś c i k r a j ó w Я

Do ustrojów politycznych t r a f n i e ustosunkowuje s i ę B. Ja s iń s k i twierdząc, i ż w áwiecic arabskim można spotkać niemal wszystkie współ­ czesne forroy ustrojow e: od feudalnych, absolutnych i teokratycznych mo­ n a r c h ii poprzez monarchie k o n sty tu c y jn e , świeckie r e p u b lik i o systemach rządów parlamentarnych lub prezydencj alny ch -iż po państwa głoszące so c ja ­ l i s ty c z n ą drogę roiwoju. Por. B . J a s i ń s k i , Węzłowe problemy go­

spodarcze św iata arabskiego, PISM, Warszawa 1974, s . 7-8.

4 Por. Dt-mographiс and Related Socio-Economic I n d ic a to r s f o r Coun­

t r i e s of the ESCWA Region, UH, ESCWA 1984, Bagdad; Państwa arabskie w lic z b a c h , Liga Państw Arabskich, 1985, nr 3 [w języku arabskim ].

r o z w i j a j ą c y c h s i ę . Pow ażny bowiem u d z i a ł g o s p o d a r k i r o l n e j w z a t r u d n i e n i u n i e w y n i k a z p o t r z e b r o z w o j o w y c h , l e c z j e s t j e d ­ nym z p r z e j a w ó w z a c o f a n y c h s t r u k t u r g o s p o d a r c z y c h t y c h k r a j ó w ; w y n i k a j ą c y m g ł ó w n i e z b r a k u s t a n o w i s k p r a c y w s f e r z e d r u g i e j , t j . p r z e m y ś l e i b u d o w n i c t w i e .

Ш

2 0 0 0 -3 5 0 0 8000-10000 1200O-K00Ö Ł ^ 22qco -24000 Li bi a , Oman, A r a b i a S a u d y j s k a B a h r a j n , Ku we j t Z E A , K a t a r

Rys. 1. Dochód narodowy przypadający na I mieszkańca państw arabskich w 1984 r .

S y r i a , A l g i e r i a , I r a k

do ;5°

lin !il 5 5 0 -9 0 0 1

| ^ l 1000-1500 T u n e z j a , L i b a n , D ż i b u t i , J o r d a n i a S uda n, Sonn al ia, J e m e n

P o ł u d n i o wy , J e m e n РоЧпоспу M a u r e t a n i a

T a b e l a 1

Pracujący w ro ln ic tw ie według p ł c i w 1950 i 1984 r . w X

Rok

Kraj 1950 1984

ogółem _czyźnimęż­ kobiety ogółem

meż»-czyzni kobiety A lg ie r ia 78,9 98,6 1 30,2a 98,9 _V Arabia Saudyjska 76,3 95 ,8 4. 2 8,4 .

•

•

Bahrajn 77,4 95,9 4. 1 2 , 0 99,0

<.o

Egipt 60,1 94,5 5 ,5 39,1 98,3 ł.7 Ira k 58,0 98,0

2 .0

29,7

6 6 , 0

34,0 Jemen Południowy 75,6 96,0 4

,0

36,8 94,7 5.3 Jemen Północny 82,6 96,3 3 ,7 73,0 _•

_•

Jo rd an ia 52,3 95,2 4

_.8

_4,1

90,3 9,7 Katar 77,4 95,9 4

_J

0 , 2 98,9

1.1

Kuwejt

_».9

1 0 0 , 0 1.7 98,7

1.3

L ibia 75,0 99,2

0 . 8

11,3

_.

_.

Łilt«K

55,3 84,6 15 7,3

.

.

Haroko 62,4 97,5 2_.5 3 9 ,

2b

84,6 15.4 Mauretania 93,7 96,3 3 ,7 80,5 •

.

Oman 77,4 95%9 ' 4

_.1

35,7 93,6 6,4 Somalia _{91,3 67,5 32 .5 77,9 •} Sudan 89,6 91,3 8_.7 74,5 • . Syria 58,3 91,6 8

.4

44,7 83,7 16,3 Tune zj a 67,7 99,3 0 .7 3 0 ,5 е 79,5 20,5 ZEA _77.« 95,9 4 A,9 99,9 0 . 1 a Dane z 1983 r . ** Dane z 1982 r. c Dane z 19 81 r .

Ž r é d l c : Opracowano na podstawie: Labour Force Estimates and P r o je c tio n s 1950-2000, ILO, v o l . I I A f r ic a , Geneve 1977; Denographic and Related Socio-Econcnaic Data Sheets f o r Countries of ESCWA UH-ESCWA, No« 4, Bagdad, June 1985; Yearbook o f Labour S t a t i s t i c s 1985, ILO, 45th Is s u e , JL0 1985; FAO Production Yearbook 1984, vo l, 38, Rone 1985.

T a b e l a 2

Użytki roLne o r a z u d z i a ł r o l n i c t w a w w t w a r z a n i u dochodu narodowego w »984 r . ' ... . f Kraj Obszar w t y s . - ha Użytki r o ln e Wykorzystanie użytków roln ych Udział r o l n i ­ ctwa w wytwa­ r z a n i u DN w Z rr S* *« С &> w w Z w t y s . #h a w X i A l g i e r i a 238 174 4 543 1,91 3 308 7 2 ,8 5.9 Arabia S audyjska 214 969 1 110 0,52 395 35,6 3,0 B ahrajn 62 ' 4 6,45 0 , 5 0 , 8 _«V* E g ip t 99 545 •

.

4 691

•

16,7 I ra k 43 39 7 _{11 023 • 25,40} 4 773 43,3 9 , 8 Jemen Południowy 33 297 117 0 ,3 5 55 47,0 9 ,6 Jecnen Północny 19 000 1 393 7,33 ł 020 73,2 20,6 J o r d a n i a

1

9 718 364 3.75 219 60,2 5.5 K a ta r 1 100 33 3,00 3 9.1 0 . 9 Kuwejt 1 782 20 1,12 5 25,0 0,5 Liban 1 023 348 34,02 74 21,3 8.5 L i b i a 175 954 2 564 1,46 1 816 7 0 ,8 2 , 8 Maroko 44 630 8 330 18,66 6 193 74,4 16,9 M a u re tan ia 103 040 215 0,21 198 92,1 26,5 Oman 21 246 36 0 ,1 7 4 11,1 3 ,0 Somalia 62 734 8 290 13,21 700 8,4 42,9 S y r i a 18 412 6 105 33,16 4 070 66,7 19.5 Sudan 237 600 83 055 34,96 7 455 9 , 0 3 1 , 8 T u n e z ja 15 536 4 666 30,03 3 622 77,6 13,2 ZEA 8 360 26 0,31 21 80,8 _«.1 i 7. r o d ł o : Opracowano n a p o d sta w ie : S t a t i s t i c a l I n d i c a t o r s of th e Arab World f o r the p e r i o d 1970-1979, League of Arab S t a t e s , ESCWA 1981, s . 75-76; Państwa a r a b s k i e w l i c z b a c h , n r 3 , L ig a Państw A ra b sk ic h 1985 [ w ie zyku arabskim }.

L i c z b a o s ó b z a t r u d n i o n y c h w tyir. d z i a l e g o s p o d a r k i w w i ę k ­ s z o ś c i p r z y p a d k ó w n i e j e s t a d e k w a t n a do i l o ś c i i j a k o ś c i p r o ­ d u k c j i . z d a n y c h w y n i k a , i ż w w i e l u k r a j a c h a r a b s k i c h p o k a ź n a

l i c z b a o s ó b j e s t z a t r u d n i o n a w g o s p o d a r c e r o l n e j , c o j e d n a k n i e j e s t w s p ó ł m i e r n e d o w y t w a r z a n e g o tam d o c h o d u n a r o d o w e g o ( t a b . 1, 2) . J e s t t o n a s t ę p s t w e m r ó ż n o r o d n y c h p r z y c z y n s p o ł e c z n o - e k o n o ­ m i c z n y c h , n p . z a c o f a n y c h m e to d u p ra w r o l n y c h , n i s k i e j s t o p y a - k u m u l a c j i k a p i t a ł o w e j , n i s k i e j k u l t u r y a g r a r n e j , wadliwej s t r u ­ k t u r y w ł a s n o ś c i o w e j . Uweżamy, i ż d l a p o t r z e b a n a l i z y w s k a z a n e b ę d z i e p o d z i e l i ć k r a j e a r a b s k i e n a g r u p y , k t ó r e p o s i a d a j ą p o ­ d o b n e c e c h y i u w a r u n k o w a n ia e k o n o m i c z n o . P i e r w s z a z n i c h o b e j ­ m u je k r a j e n a f t o w e , a w i ę c A l g i e r i ę , A r a b i ę S a u d y j s k ą , B a li' r a j n , K u w e j t , I r a k , K a t a r , L i b i ę , Oman o r a z ZEA. J e s t t o j e d n a k g r u p a k r a j ó w z r ó ż n i c o w a n a p o d w z g lę d e m w a-t runków p r z y r o d n i c z y c h . D l a t e g o można j ą p o d z i e l i ć n a d w ie p o d ­ g r u p y í k r a j e o b a r d z o o g r a n i c z o n y c h u ż v t k a c h r o l n y c h i z a s o ­ b a c h w o d n y c h , j a k B a h r a j n , K a t a r , K u w e j t , Oman i "Г'Л o r a z k r a j e o w z g l ę d n i e d u ż y c h u ż y t k a c h r o l n y c h i d o s t a t e c z n y c h z a ­ s o b a c h w o d n y c h , j a k I r a k , A r a b i a S a u d y j s k a , A l g i e r i a o r a z L i b i a 5 . Mimo z r ó ż n i c o w a n i a w arunków p r z y r o d n i c z y c h u d z i a ł g o s p o ­ d a r k i r o l n e j w z a t r u d n i e n i u s i ł y r o b o c z e j w r o k u 1950 b y ł b a r ­ d z o w y a o k i , W s i e d m i u bowiem z t y c h p a r i s t w , t j , w A l g i e r i i , A r a b i i S a u d y j s k i e j , B a h r a j n i e , K a t a r z e , L i b i i , Omanie o r a z ZEA ów u d z i a ł k s z t a ł t o w a ł s i ę w g r a n i c a c h 75-79% . w I r a k u z a ś n i e b y ł w i e l e m n i e j s z y i w y n o s i ł 58%. N a t o m i a s t w l a t a c h s z e ś ć ­ d z i e s i ą t y c h i' s i e d e m d z i e s i ą t y c h , k i e d y r z ą d y t y c h k r a j ó w r o z p o ­ c z ę ł y k o n t r o l ę w y d o b y c i a r o p y n a f t o w e j , n a s t ą p i ł w z r o s t i c h u - d z i a ł u w g o s p o d a r c e m i ę d z y n a r o d o w e j i tym samym z w i ę k s z y ł y s i ę p r z y c h o d y f i n a n s o w e , k t ó r e u m o ż l i w i a ł y r o z w ó j d z i e d z i n gospodar­ c z y c h p o z a r o l n i c t w e m . W n o w ej s y t u a c j i l u d n o ś ć w i e j s k a p o ­ r z u c a ł a p r a c ę w r o l n i c t w i e w ' p o s z u k i w a n i u z a j ę ć w b u d o w n i ­ c t w i e l u b u s ł u g a c h . W w y n ik u t e g o u d z i a ł r o l n i c t w a w z a t r u d ­ n i e n i u z n a c z n i e s p a d ł w p o d g r u p i e k r a j ó w o o g r a n i c z o n y c h u - ż y t k a c h r o l n y c h . Na p r z y k ł a d w 1984 r . ów u d z i a ł w y n o s i ł w B a h r a j n i e 2 ,0 % , K a t a r z e 0 ,2 % , K u w e j c i e 1 ,7 % , ZEA 4,9% . J •

W pięciu k ra ja c h pierwszej podgrupy użytki, ro ln e razem wzięte s t a ­ novíš 1,6? użytków rolnych Ira k u , 3,9Z A l g i e r i i , 6 , 9 i L i b i i oraz t5,9X Arabii Saudyjskiej ( p o r . tab . 2),

P r o c e s t e n m i a ł r ó w n i e ż m i e j s c e w g o s p o d a r c e k r a j ó w n a f t o w y c h o w z g l ę d n i e d u ż y c h u ż y t k a c h r o l n y c h , l e c z b y ł m n i e j d r a s t y c z ­ n y . P r z y k ł a d o w o w ty m ż e r o k u u d z i a ł r o l n i c t w a w z a t r u d n i e n i u w y n o s i ł w A l g i e r i i 3 0 , 2 4 , I r a k u 2 9 ,7 % , L i b i i 1 1 ,3 % , A r a b i i S a u d y j s k i e j 8,4%. Zauważa s i ę t a k ż e w t e j g r u p i e k r a j ó w n i s k i u d z i a ł r o l n i ­ c t w a w w y t w a r z a n i u d o c h o d u n a r o d o w e g o . J e s t on n a j m n i e j s z y w p o d g r u p i e k r a j ó w q o g r a n i c z o n y m a r e a l e r o l n i c z y m i n i e s p r z y j a ­ j ą c y c h w a r u n k a c h k l i m a t y c z n o - p r z y r o d n i c z y c h i w y ż s z y w p o d g r u ­ p i e k r a j ó w o w i ę k s z y c h u ż y t k a c h r o l n y c h 6 . N i e w i e l k i u d z i a ł r o l n i c t w a w w y t w a r z a n i u d o c h o d u n a r o d o w e ­ g o n i e w y n i k a ł t y l k o z s i l n e j m i g r a c j i l u d n o á c i w i e j s k i e j i o g ó l n e g o z a s t o j u g o s p o d a r k i r o l n e j , l e c z t a k ż e z e zm ia n j a k i e z a c h o d z i ł y w s t r u k t u r z e w y t w a r z a n i a t e g o d o c h o d u . N a s t ą o i ł bowiem z n a c z n y w z r o s t u d z i a ł u p r z e n y s ł u n a f t o w e g o , k t ó r y s p o ­ w odow ał s p a d e k u d z i a ł u p o z o s t a ł y c h d z i a ł a ń g o s p o d a r c z y c h . G ru p a d r u g a o b e j m u j e w s z y s t k i e p o z o s t a ł e k r a j e , k t ó r e s ą ty p o w o r o l n i c z o , l e c z z r ó ż n i c o w a n e p o d w z g lę d e m k l i m a t y c z n o - - p r z y r o d n i c z y m . G ru p ę t ę można p o d z i e l i ć r ó w n i e ż n a d w ie p o d ­ g r u p y , a m i a n o w i c i e : k r a j e o s p r z y j a j ą c y c h , d o b r y c h w a r u n k a c h p r z y r o d n i c z y c h , j a k J o r d a n i a , L i b a n , T u n e z j a , M a r o k o , S y ­ r i a , S u d a n i E g i p t7 o r a z k r a j e o w z g l ę d n i e g o r s z y c h w a r u n ­ k a c h p r z y r o d n i c z y c h , j a k J e m e n P o ł u d n i o w y , Jem en P ó ł n o c n y , M a u r e t a n i a i S o m a l i a . W p i e r w s z e j z n i c h z a u w a ż a s i ę , i ż u - ż y t k i r o l n e s t a n o w i ą p o k a ź n y p r o c e n t w p o r ó w n a n i u z p o z o s t a ­ ł y m i k r a j a m i a r a b s k i m i . Na n r z y k ł a d u ż y t k i r o l n e s t a n o w i ą w L i b a n i e 3 4 , 0 * c a ł e g o o b s z a r u k r a j u , T u n e z j i 3 0 ,0 % , S y r i i 3 3 ,2 % , S u d a n i e 3 5 ,0% . N a t o m i a s t w d r u g i e j p o d g r u p i e k r a j ó w , mimo i c h r o l n i c z e g o c h a r a k t e r u , u ż y t k i r o l n e s ą o w i e l e m n i e j ­ s z e ( o p r ó c z S o m a l i i , w k t ó r e j u ż y t k i r o l n e s t a n o w i ą 13,2% o - g ó l n e g o o b s z a r u k r a j u ) .

° W 1984 r . u d z ia ł rolnictw a w procesie wytwarzania dochodu narodo­ wego wynoeił w Kuwejcie 0,5Z, Katarze 0,9Z, Bahrajnie i ZEA 1,11, zaś ч Iraku 9,8%, A l g i e r i i 5,92 ( t a b . 2 ).

7 W Egipcie chodci o te re n tzw. d e lty N ilu , który etanowi ok. 4 , OZ

całego tery to riu m tego k r a j u . Gęstość z a lu d n ie n ia na tym t e r e n i e się g a 2300 osób na 1 kmł . P o r .! J. S, B i г к ь, K. A. S a n к 1 i e r , Lud­ ność i m igracja międzynarodowa w k ra ja c h a ra b s k ic h , Międzynarodowe Biuro Pracy, ESCWA, B e jru t 1980, s . 20-25 [ w jeżyku arabskim].

P o n a d t o z a u w a ż a s i ę , i ż w t e j g r u p i e w s k a ź n i k w y k o r z y s t a ­ n i a u ż y t k ó w r o l n y c h j e s t z n a c z n i e w i ę k s z y a n i ż e l i w g r u p i e p i e r w s z e j . Na p r z y k ł a d w 19 84 r . ów w s k a ź n i k w y n o s i ł w J o r d a ­ n i i 6 0 ,2 % , M aroku 7 4 ,4 % , T u n e z j i 7 7 ,6 % , S y r i i 6 6 ,7 % , J e ­ m e n i e P ó łn o c n y m 7 3 ,2 % . W spomniany r o l n i c z y c h a r a k t e r g o s p o ­ d a r k i t y c h k r a j ó w , b e z w z g l ę d u n a i c h z r ó ż n i c o w a n i e k l i m a t y c z - n o - p r z y r o d n i c z e , z n a j d u j e s w o j e o d z w i e r c i e d l e n i e z a r ó w n o w u - d z i a l e z a t r u d n i e n i a s i ł y r o b o c z e j , j a k i w p r o c e s i e w y t w a r z a ­ n i a d o c h o d u n a r o d o w e g o . J e d n a k w w i e l u z t y c h k r a j ó w w i e l k o ś ć s i ł y r o b o c z e j p r a c u j ą c e j w r o l n i c t w i e n i e j e s t w s p ó ł m i e r n a do u d z i a ł u p r o d u k c j i r o l n e j w p r o c e s i e w y t w a r z a n i a d o c h o d u n a r o ­ d o w eg o . P r z y k ł a d o w o w r o k u 1984 w c z t e r e c h k r a j a c h , t j . w J e -» m e n ie P ó ł n o c n y m , S u d a n i e , S o m a l i i i M a u r e t a n i i , r o l n i c t w o z a ­ t r u d n i a ł o od 73,0% d o p o n a d 80,0% o g ó l n e j l i c z b y l u d n o ś c i c z y n n e j zawodowo. J e g o u d z i a ł z a ś w w y t w a r z a n i u d o c h o d u n a r o ­ dowego k s z t a ł t o w a ł s i ę w g r a n i c a c h od 20,6% w J e m e n i e P ó ł ­ nocnym d o 42,9% w S o m a l i i . S y t u a c j a t a n i e w i e l e r ó ż n i s i ę od s t a n u w p o z o s t a ł y c h k r a j a c h t.ypowo r o l n i c z y c h . W t y m ż e bowiem r o k u w t r z e c h z n i c h , t j „ w E g i p c i e , M aroku i S y r i i r o l n i ­ c tw o z a t r u d n i a ł o od 39,1% d o 4 4,7% o g ó l n e j l i c z b y l u d n o ś c i c z y n n e j zawodowo. N a t o m i a s t j e g o u d z i a ł w w y t w a r z a n i u d o c h o d u n a r o d o w e g o k s z t a ł t o w a ł s i ę w g r a n i c a c h o d 16,7% w E g i p c i e do 19,5% w S y r i i . R o l n i c t w o w w i e l u k r a j a c h a r a b s k i c h j e s t d z i a ł e m g o s p o ­ d a r c z y m , k t ó r y o d g ry w a d o m i n u j ą c ą r o l ę z a r ó w n o w z a t r u d n i e n i u , j a k i w y t w a r z a n i u d o c h o d u n a r o d o w e g o . Z t y c h w z g lę d ó w n i e k t ó ­ r e r z ą d y k r a j ó w a r a b s k i c h , z w ł a s z c z a t e o p o s t ę p o w e j ( p r o s o - c j a l i s t y c z r . e j ) o r i e n t a c j i p o l i t y c z n e j s t a r a j ą s i ę p r z e p r o w a ­ d z a ć p r z e d s i ę w z i ę c i a t y p u r e f o r m a t o r s k i e g o w c e l u p o p ra w y s y ­ t u a c j i z a t r u d n i e n i o w o - p r o d u k c y j n e j . D o t y c z y t o A l g i e r i i , L i ­ b i i , I r a k u , S y r i i i Je m e n u P o ł u d n i o w e g o . P r z e d s i ę w z i ę c i a owe p o l e g a j ą g ł ó w n i e n a w d r a ż a n i u u s t a w o r e f o r m i e r o l n e j , m a j ą ­ c y c h n a . c e l u o g r a n i c z e n i e w ł a s n o ś c i o b s z a r n i c z e j , l i k w i d a c j ę r ó ż n y c h fo rm w y z y s k u f e u d a l n e g o , t w o r z e n i e s e k t o r a s p ó ł d z i e l - -czego i p a ń s t w o w e g o . . rtaszym z d a n i e m r e f o r m a r o l n a n i e p o w in n a z a s a d z a ć s i ę j e ­ d y n i e n a d ą ż e n i u do z m ia n y s t r u k t u r y w ł a s n o ś c i o w e j . N ie u l e ­ g a w ą t p l i w o ś c i , ż e w w y n i k u now ego p o d z i a ł u z i e m i d a w n i c h ł o p i

s t a j ą s i ę p o s i a d a c z a m i g r u n t u i z o s t a j ą u w o l n i e n i od b y ł y c h w y z y s k i w a c z y , Z d r u g i e j s t r o n y n i e o z n a c z a t o , i i now i w ł a ­ ś c i c i e l e , j a k i m i s ą b y l i c h ł o p i , o s i ą g n ą w y ż s z y p o z io m p r o d u k ­ c j i r o l n e j n i ż d o t y c h c z a s i c o z a tym i d z i e w y ż s z e d o c h o d y . R e fo rm a r o l n a bowiem n i e z r e d u k u j e p o d z i a ł u d o ch o d ó w n a r z e c z z w i ę k s z e n i a r o z m i a r ó w a k u m u l a c j i , p o n i e w a ż o s i ą g n i ę t e d o c h o d y n i e w i e l e s i ę p o w i ę k s z ą . Nawet w s y t u a c j i , k i e d y s ą o n e w i ę k ­ s z e , p r z e w a ż a j ą c a i c h c z ę ś ć j e s t konsum ow ana p r z e z l i c z n y c h c z ł o n k ó w r o d z i n c h ł o p s k i c h ^ . Co w i ę c e j , r e f o r m a r o l n a n i e s p o ­ w o d u j e sama p r z e z s i ę z m ia n w p o z i o m i c w y p o s a ż e n i a t e c h n i c z n e » - g o , z a c o f a n y c h m e t o d a c h p r o d u k c j i , w i e d z y a g r a r n o j c z y p o s t a ­ wach p r o k r e a c y j n y c h . Uważamy, i ż d l a e f e k t y w n o ś c i k a ż d e j r e f o r m y r o l n e j ood w zg lę d e m s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n y m , ob o k s t r a t e g i c z n e g o c e l u j a ­ kim j e s t z m i a n a s t r u k t u r y w ł a s n o ś c i o w e j z i e m i p o w in n o s i ę u - w z g l ę d n i a ć w s p o m n ia n e z j a w i s k a , z w ł a s z c z a t e z n i c h , k t ó r e w p ł y w a j ą b e z p o ś r e d n i o n a p o d n o s z e n i e p o z io m u p r o d u k c j i . O z n a ­ c z a t o , i ż p a i i s t w o z c h w i l ą w d r a ż a n i a r e f o r m y r o l n e j o o w in n o o r g a n i z o w a ć o d p o w i e d n i ą pomoc nowym w ł a ś c i c i e l o m , o b e j m u j ą c ą m. i n . u d z i e l a n i e k r e d y t ó w n a d o g o d n y c h w a r u n k a c h , u d o s t ę p ­ n i a n i e z a k u p u nawozów s z t u c z n y c h , k w a l i f i k o w a n y c h n a s i o n s i e ­ w n y c h , u l e p s z o n y c h n a r z ę d z i p r a c y o r a z u s p r a w n i a n i e s i e c i zby­ t u . P r o b l e m t e n t r a f n i e o k r e ś l i ł G. M y r d a l u w a ż a j ą c , i ż k a ż ­ d a r e f o r m a r o l n a p o w i n n a s t w o r z y ć t a k i e z w i ą z k i m i ę d z y c z ł o ­ w i e k i e m a z i e m i ą , k t ó r e n i e p r z e c i w d z i a ł a j ą c z y n n i k o m p o b u d z a ­ ją c y m do p r a c y i do i n w e s t o w a n i a - c h o ć b y t o b y ł o t y l k o i n w e -Q s t o w a n i e w ł a s n e j p r a c y . P o n a d t o k a ż d a r e f o r m a r o l n a p o w i n n a b y ć ś c i ś l e p o w i ą z a n a i k o o r d y n o w a n a z z a g a d n i e n i a m i p e ł n e g o i r a c j o n a l n e g o wyko­ r z y s t a n i a c z y n n i k a p r a c y . C h o d z i p r z e d e w s z y s t k i m o l i k w i d a c j ę m a r n o t r a w s t w a p r a c y , k t ó r e g o objawem j e s t u k r y t e b e z r o b o c i e . Nawet p r z y n i e z m i e n i o n e j t e c h n i c e r o l n e j , w w i ę k s z o ś c i k r a j ó w a r a b s k i c h d u ż a c z ę ś ć l u d n o ś c i c z y n n e j zawodowo w r o l n i c t w i e 8

Na ogół p ra y r o s t n a tu ra ln y ludnoáci w i e j s k i e j j e s t większy n i ż w m ieście. Wynika to z różnorodnych przyczyn, takich jak zacofane zwycza­ je i obyczaje, nocne zakorzenienie zasad r e l i g i j n y c h , n i s k i poziom k u l t u ­ ra ln y i t d .

9

m o g ła b y b y ć p r z e s u n i ę t a d o i n n y c h p r a c Ь е г s p a d k u d o t y c h c z a ­ so w e g o p o z io m u p r o d u k c j i . O z n a c z a t o , i ż t ę sam ą p r o d u k c j ę r o l n ą można b y ł o b y u z y s k a ć p r z y m n i e j s z y m n a k ł a d z i e p r a c y ż y ­ w ej

.

T a k i e p o s u n i ę c i e wymaga p r z e d e w s z y s t k i m zm ia n w o r g a n i ­ z a c j i p r a c y i z a r z ą d z a n i u g o s p o d a r k ą r o l n ą , l i k w i d a c j i p r z e ­ s t a r z a ł y c h m e to d u p ra w y r o l n e j i h o d o w l i z w i e r z ą t , l i k w i d a c j i a n a l f a b e t y z m u p r z y r ó w n o c z e s n y m p o d n i e s i e n i u k u l t u r y a g r a r n e j . J e d n a k ż e p r o c e s p r z e s u n i ę c i a n a d m i e r n e j s i ł y r o b o c z e j z a t r u d ­ n i o n e j w r o l n i c t w i e n i e może o d b y ć s i ę w s p o s ó b ż y w i o ł o w y . A- by b y ł on e k o n o m i c z n i e e f e k t y w n y , p o w in n y b y ć s t w o r z o n e m i e j ­ s c a p r a c y p r z e d e w s z y s t k i m w d z i e d z i n a c h z w i ą z a n y c h g ł ó w n i e z r o l n i c t w e m . Na p r z y k ł a d p o p r z e z r o z w ó j n a o b s z a r a c h w i e j s k i c h p r z e m y s ł u a r t y k u ł ó w r o l n y c h , s i e c i u s ł u g u z u p e ł n i a j ą c y c h p r o ­ d u k c j ę r o l n ą - j a k s y s t e m i r y g ą c y j r . o - m e l i o r a c y j n y , budow a d r ó a w i e j s k i c h , magazynów s k u p u i t p . P o d j ę c i e p r a c y w w y m ie n io n y c h a z i e d z i n a c h g o s p o d a r c z y c h n i e wymaga na o g ó ł s p e c j a l n e g o wy­ k s z t a ł c e n i a zaw o d o w eg o , co o d p o w i a d a k w a l i f i k a c j o m p r z e w a ż a j ą ­ c e j c z ę ś c i l u d n o ś c i w i e j s k i e j c z y n n e j zawodowo. P o n a d t o w g o s p o d a r c e r o l n e j k r a j ó w a r a b s k i c h r e z e r w y s i ł y r o b o c z e j ( o p r ó c z u k r y t e g o b e z r o b o c i a ) i s t n i e j ą w n i s k i e j a k t y ­ w n o ś c i zaw odow ej k o b i e t ( t a b . 1 ) . W 1904 r . w w i e l u k r a j a c h a r a b s k i c h w s p ó ł c z y n n i k i a k t y w n o ś c i zaw odow ej k o b i e t b y ł y w d a l s z y m c i ą g u n i s k i e i t y l k o n i e z n a c z n i e z m i e n i ł y s i ę w p o r ó w ­ n a n i u z r o k i e m 1 9 5 0 . K o b i e t y p r a c u j ą c e w z a j ę c i a c h r o l n i c z y c h w s i e d m i u k r a j a c h , t j . w A l g i e r i i , B a h r a j n i e , J e m e n i e P o ł u d ­ niow ym , K a t a r z e , K u w e j c i e , O m anie i ZEA w 1984 r . s t a n o w i ł y od 0,1% d o 6,4% o g ó l n e j l i c z b y l u d n o ś c i c z y n n e j zawodowo w r o l ­ n i c t w i e . O b s e r w u j e s i ę p r z y tym z n a c z n y w z r o s t w a r t o ś c i t e g o w s k a ź n i k a w k r a j a c h o d o b r y c h w a r u n k a c h p r z y r o d n i c z y c h i b a r ­ d z i e j r o z w i n i ę t y c h s t o s u n k a c h s p o ł e c z n y c h . W I r a k u n p . ów w s k a ź n i k w z r ó s ł z 2,0% w r o k u 1950 d o 34,0% w 1984 r . , d z i ę ­ k i p o s tę p o w y m p r z e m ia n o m d o j a k i c h d ą ż y r z ą d o o r i e n t a c j i p r o s o c j a l i s t y c z n e j . D o t y c z y t o r ó w n i e ż S y r i i , g d z i e w a n a l o ­ g i c z n y m o k r e s i e w a r t o ś ć w s p o m n i a n e g o c z y n n i k a w z r o s ł a z 8 , 4 do ’ 6 ,3 % . S t w i e r d z a m y , i ż w w i ę k s z o ś c i k r a j ó w a r a b s k i c h o d o b r y c h l u b w z g l ę d n i e d o b r y c h w a r u n k a c h p r z y r o d n i c z y c h p o t e n c j a ł s i ł y

r o b o c z e j n i e j e s t w p e ł n i w y k o r z y s t a n y . S t a n t e n wymaga o p r a ­ c o w a n i a k o m p le k s o w y c h p l a n ó w d z i a ł a n i a z a r ó w n o ś r e d n i o , j a k i d ł u g o o k r e s o w y c h w c e l u l e p s z e g o w y k o r z y s t a n i a r e z e r w c z y n n i ­ k a p r a c y . D z i a ł a n i a t e mogą b y ó d o k o n a n e w d w o j a k i s o o s ó b . P i e r w s z y p o l e g a ł b y n a z r e f o r m o w a n i u g o s p o d a r k i r o l n e j . 0 - c z y w i ś c i e t a k i k i e r u n e k w y m a g a łb y p o d j ę c i a d e c y z j i o c h a r a k ­ t e r z e ustawov.’c - i n s t v t u c j o n a l n y i T ' o r a z i n w e s t y c y j n y m . C h o d z i o t o , i ż z n a c z n y u d z i a ł l u d n o á c i c z y n n e j zawodowo w tym d z i a l e g o s p o d a r c z y m , p r z y i s t n i e j ą c y m p o z i o m i e p r o d u k c j i , ś w i a d c z y o t y m , ż e pew na c z ę ś ć s i ł y r o b o c z e j w o g ó l e n i e u c z e s t n i c z y w ż a d n e j p r a c y t w ó r c z e j . W t e j s y t u a c j i p r ó b y w p r o w a d z e n i a d o ­ s k o n a l s z y c h i s p r a w n i e j s z y c h m e to d p r o d u k c j i r o l n e j b e z u - p r z c i d n i e g o l u b r ó w n o c z e s n e g o u s u n i ę c i a n a d m i e r n e j l i c z b y l u d ­ n o á c i c z y n n e j zawodowo s ą r a c z e j m a ł o e f e k t y w n e . D l a t e q o z c h w i l ą p o d j ę c i a t a k i c h d e c y z j i j e s t w s k a z a n e , aby r e a l i z o w a ć r.a t e r ó n a c h w i e j s k i c h r ó ż n o p r z e d s i ę w z i ę c i a i n w e s t y c y j n e o c h a ­ r a k t e r z e i n f r a s t r u k t u r y t e c h n i c z n e j , k t ó r e u m o ż l i w i a ł y b y z n a ­ l e z i e n i e p r a c y p r z y r o b o t a c h w y k o n a w c z y c h p r z e z ową n a d m i e r n ą s i ł ę r o b o c z ą . N a t o m i a s t o d c i ą g n i ę c i e n a d m i e r n e j l i c z b y l u d n o ­ ś c i z d z i a ł a l n o ś c i r o l n i c z e j , k t ó r e j - n a o q ó ł - p o z io m wy­ d a j n o ś c i j e s t b l i s k i z e r a , p r z y n i o s ł o b y p o d w ó j n e k o r z y ś c i d l a g o s p o d a r k i n a r o d o w e j . T a k i e d z i a ł a n i e s p r o w a d z a ł o b y s i ę z j e ­ d n e j s t r o n y do a u t o m a t y c z n e g o p o d n o s z e n i a p o z i o m u w y d a j n o ś c i p r a c y o s ó b p o z o s t a j ą c y c h p r z y z a j ę c i a c h r o l n i c z y c h ( z a k ł a d a ­ j ą c u t r z y m a n i e d o t y c h c z a s o w e g o p o z i o m u p r o d u k c j i b ą d ź j e j w z r o s t ) , z d r u g i e j z a ś s t r o n y , n a s t ą p i ł b y w z r o s t ' w y d a j n o ś c i p r a c y n a d m i e r n e j s i ł y r o b o c z e j w w y n i k u j e j z a t r u d n i e n i a w d z i a ł a l n o ś c i p o z a r o l n i c z e j . D r u g i s p o s ó b p o l e g a ł b y n a w i ę k s z y m n i ż d o t y c h c z a s wyko­ r z y s t a n i u u ż y t k ó w r o l n y c h ( t a b . 2 ) . N i e m a l we w s z y s t k i c h k r a ­ j a c h a r a b s k i c h mimo n i e d u ż e j i c h w i e l k o ś c i ; n i e s ą o n o w p e ł ­ n i w y k o r z y s t a n e d l a c e l ó w r o l n i c z y c h . W y n ik a t o z r ó ż n o r a k i c h p r z y c z y n , j a k n p . s t o s o w a n i e ' p r z e s t a r z a ł y c h , z a c o f a n y c h m e to d u p raw y r o l n e j , z w ł a s z c z a m e t o d y o d ł o g o w e j , b r a k u k a p i t a ł ó w i n ­ w e s t y c y j n y c h , b r a k u o d p o w i e d n i e j s i e c i i r y q a c y j n o - m e H o r a c y j - n e j , w a d l i w e j s t r u k t u r y w ł a s n o ś c i i t p . N a j w y ż s z e s ą w s k a ź n i ­ k i w y k o r z y s t a n i a u ż y t k ó w r o l n y c h w k r a j a c h o d o b r y c h b ą d ź

w z g l ę d n i e d o b r y c h w a r u n k a c h p r z y r o d n i c z y c h , t a k i c h j a k T u n e ­ z j a ( 7 7 , 6 % ) , M aroko ( 7 4 , 4 % ) , S y r i a ( 6 6 , 7 % ) , J o r d a n i a ( 6 0 , 2 % ) l t d . N a j n i ż s z e z a ś s ą w s k a ź n i k i w k r a j a c h o o g r a n i c z o n y c h u ż y t k a c n r o l n y c h i z ł y c h w a r u n k a c h p r z y r o d n i c z y c h , j a k B a h r a j n ( 0 ,8* ) , K a t a r ( 9 , 1 % ) , Oman ( 9 , 0 % ) 1 K u w e j t ( 2 5 , 0 % ) . P r z y t a ­ kim s t a r t l e w y k o r z y s t a n i a u ż y t k ó w r o l n y c h b y ł o b y w s k a z a n e w ra m a c h p o l i t y k i r o l n e j p r e f e r o w a ć d r o g ę r o z w o j u e k s t e n s y w n e ­ g o . N i e w y k o r z y s t a n e u ż y t k i r o l n e można z a g o s p o d a r o w a ć d l a c e ­ lów r o l n i c z y c h p o p r z e z d o k o n a n i e p o d z i a ł u między r o d z i n y c h ł o p ­ s k i e . T e o r e t y c z n i e t a k i e p r z e d s i ę w z i ę c i e d o p r o w a d z i ł o b y z j e d ­ n e j s t r o n y d o z w i ę k s z e n i a s t o p n i a w y k o r z y s t a n i a u ż y tk ó w r o l ­ n y c h , z d r u g i e j z a ś z m u s i ł o b y r o l n i k ó w i c z ł o n k ó w I c h r o d z i n d o W ł o ż e n i a w i ę k s z e g o w y s i ł k u , sp o w odow anego pow iększeniem p o ­ s i a d a n e g o a r e a ł u r o l n i c z e g o . T a k i s p o s ó b d z i a ł a n i a p r z y n i ó s ł b y g o s p o d a r c e n a r o d o w e j p o d w ó jn e k o r z y ś c i . Po p i e r w s z e , z w i ę k ­ s z y ł a b y s i ę p r o d u k c j a r o l n a w w y n i k u w z r o s t u w y d a j n o ś c i p r a ­ cy d o t y c h c z a s o w e j l u d n o ś c i c z y n n e j zawodowo w r o l n i c t w i e i p o d r u g i e , z m n i e j s z y ł a b y s i ę w pewnym s t o p n i u I m i g r a c j a l u d n o ­ ś c i w i e j s k i e j d o m i a s t n a s k u t e k w z r o s t u dochodów j a k o p o c h o ­ d n e j w z r o s t u p r o d u k c j i . S t o s o w a n i e w s p o m n ia n e g o s p o s o b u m u s i b y ć w sp o m ag an e a k t y w n ą d z i a ł a l n o ś c i ą p a r i s t w a . P o w in n o o n o b o ­ wiem r o z w i j a ć o d p o w i e d n i ą s i e ć i r y g a c y j n o - m e l l o r a c y j n ą , k t ó r a o b e j m o w a ł a b y r ó w n i e ż nowe u ż y t k i r o l n e , u d z i e l a ć k r e d y t ó w f i ­ n a n s o w y c h n á d o g o d n y c h w a r u n k a c h , u d o s t ę p n i a ć z a k u p n a r z ę d z i p r a c y , ś r o d k ó w c h e m i c z n y c h i k w a l i f i k o w a n y c h n a s i o n s i e w n y c h o r a z w d r a ż a ć o d p o w i e d n i p r o g r a m p o d n o s z e n i a k u l t u r y a g r a r ­ n e j . O m a w ia ją c z a g a d n i e n i a z a t r u d n i e n i a w r o l n i c t w i e n i e s p o s ó b o m i n ą ć p r o b l e m u w d r a ż a n i a n o w o c z e s n e j t e c h n i k i p r o d u k c j i , j a ­ k a j e s t s t o s o w a n a w g o s p o d a r c e r o l n e j . O g ó l n i e - b i o r ą c można p o d z i e l i ć j ą n a dwa r o d z a j e , a m i a n o w i c i e ! - t e c h n i k ę s u b s t j r t u u j ą c ą p r a c ę l u d z k ą - j a k t r a k t o r y , kom­ b a j n y o r a z i n n e m a s z y n y i u r z ą d z e n i a r o l n i c z e - k t ó r e j k o n s e k ­ w e n c j ą j e s t z m n i e j s z e n i e z a p o t r z e b o w a n i a n a c z y n n i k p r a c y ż y ­ w e j , - t e c n n i k ę , k t ó r a p o w i ę k s z a w olum en p r o d u k c j i r o l n e j , j a k

n p . ś r o d k i o c h r o n y r o ś l i n , p a s z e p r z e m y s ł o w e , k w a l i f i k o w a n e g a t u n k i n a s i o n s i e w n y c h , nawozy m i n e r a l n e i t p . 1 0 S ą d z i m y , i ż w g o s p o d a r c e r o l n e j w i ę k s z o ś c i k r a j ó w a r a b ­ s k i c h b y ł o b y w s k a z a n e s t o s o w a n i e n a s z e r o k ą s k a l ę s k ł a d n i k ó w d r u g i e j g r u p y n o w o c z e s n e j t e c h n i k i r o l n e j , c h o c i a ż b y ze w z g l ę ­ d u n a t o , ż e i 1 ) Z m ech a n iz o w an y i z a u t o m a t y z o w a n y s p r 2 ę t r o l n i c z y , k t ó r y s u b s t y t u u j e c z y n n i k p r a c y , j e s t n a o g ó ł p o t r z e b n y w g o s p o d a r c e r o l n e j , w k t ó r e j s i ł a r o b o c z a w y s t ę p u j e j a k o s t o s u n k o w o r z a d ­ k i c z y n n i k . O z n a c z a t o , i ż s t o s o w a n i e n a s z e r o k ą s k a l ę t a ­ k i e j t e c h n i k i w g o s p o d a r c e r o l n e j w w i ę k s z o ś c i k r a j ó w a r a b ­ s k i c h p r o w a d z i ł o b y d o z w i ę k s z e n i a r o z m i a r ó w b e z r o b o c i a a g r a r ­ n e g o i c o z a tym i d z i e n a s i l e n i a m i g r a c j i l u d n o á c i d o o ś r o d k ó w m i e j s k i c h . 2 ) S t o s o w a n i e n o w o c z e s n e g o , z m e c h a n i z o w a n e g o i z a u t o m a t y ­ zo w an eg o s p r z ę t u r o l n i c z e g o wymaga z r e g u ł y p r z e z n a c z e n i a n a t e n c e l z n a c z n y c h n a k ł a d ó w k a p i t a ł o w y c h . W t e j s y t u a c j i o g r a ­ n i c z o n e d o c h o d y f i n a n s o w e w i ę k s z o ś c i r o l n i k ó w k r a j ó w a r a b ­ s k i c h s t a j ą s i ę b a r i e r ą we w d r a ż a n i u u ż y w a n i a t a k i e g o s o r z ę t u t e c h n i c z n e g o . 3 ) S t o n o w a n i e n o w o c z e s n e g o , z m e c h a n i z o w a n e g o i z a u t o m a t y ­ z o w a n e g o s p r z ę t u r o l n i c z e g o wymaga d o b r e j b ą d ź w y s o k i e j kwa­ l i f i k a c j i z a w o d o w o - t e c h n i c z n e j . W t e j s y t u a c j i w y s o k i p r o c e n t a n a l f a b e t ó w w ś r ó d l u d n o ś c i c z y n n e j zawodowo, a z w ł a s z c z a w i e j ­ s k i e j , s t a j e s i ę o b i e k t y w n ą p r z e s z k o d ą w s t o s o w a n i u n a s z e r o ­ k ą s k a l ę z m e c h a n i z o w a n e g o i z a u t o m a t y z o w a n e g o s p r z ę t u r o l n i ­ c z e g o . Na p r z y k ł a d w 1985 r . w ś r ó d l u d n o ś c i w w i e k u 15 i w i ę ­ c e j l a t a n a l f a b e c i s t a n o w i l i w A l g i e r i i 5 0 ,4 % , E g i p c i e 5 5 ,5 % , M aroku 6 6 ,9 % , S o m a l i i 8 8 ,4 % , T u n e z j i 4 5 ,8 % , J e m e n i e P o ł u d ­ niowym 5 8 , 3 1 , J e m e n i e P ó łn o c n y m 8 6 ,3 % , S y r i i 4 0 , 0 % 1 1. W spom niane w y ż e j w z g l ę d y n i e o z n a c z a j ą c a ł k o w i t e j re z y g n a ­ B. Bajan p i s z ą c o tym z a g a d n ie n iu t w i e r d z i , i ż i s t n i e j e ś c i s ł a z a ­ le ż n o ś ć pomiędzy wzrostem nawożenia m in e raln e g o a poziomem plonów. D l a t e ­ go uważa e i e d z i s i a j , Ц nawożenie j e s t jednym z głównych (obok m echaniza­ c j i ) czynników d e c y d u j4cych o poziomie p r o d u k c j i r o l n e j . P or, В. В a - j a n . P o l i t y k a r o l n a , U arszaua 1978, 8 . 136.

c j i z w d r a ż a n i a u ż y c i a z m e c h a n i z o w a n e g o i z a u t o m a t y z o w a n e g o s p r z ę t u r o l n i c z e g o . P o w i n i e n b y ć on s t o s o w a n y t a m , g d z i e j e s t p o t r z e b n y , ż e b y o s i ą g n ą ć n a j w y ż s z e e f e k t y s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z ­ n e . K r a j e a r a b s k i e p o w in n y p r o w a d z i ć b a d a n i a n a d m o ż l i w o ś c i ą p r o d u k c j i w ł a s n e g o s p r z ę t u r o l n i c z e g o , k t ó r y b y ł b y p r z y s t o s o ­ wany d o l o k a l n y c h w arunków r o l n i c z o - s p o ł e c z n y c h ( n p . p r o d u k ­ c j a m a ł y c h t r a k t o r ó w ) . K o n i e c z n o ś ć p r o w a d z e n i a t a k i c h p r a c wy­ n i k a g ł ó w n i e z c e c h c h a r a k t e r y z u j ą c y c h s p r z ę t r o l n i c z y , p r o ­ d ukow any p r z e z k r a j e r o z w i n i ę t e g o s p o d a r c z o , k t ó r y j e s t p r z e ­ de w s z y s t k i m p r z y s t o s o w a n y d o w i e l k i e j p r o d u k c j i r o l n i c z e j o - r a z m a ł e g o z a p o t r z e b o w a n i a n a s i ł ę r o b o c z ą . P o n a d t o , w d r a ż a n i e w s z e l k i e j now ej t e c h n i k i w g o s p o d a r c e r o l n e j wymaga r ó w n o c z e s n e g o p o d w y ż s z a n i a k w a l i f i k a c j i zaw odo­ w y ch . D l a t e g o z a r ó w n o p o l i t y k a r o z w o j u r o l n i c t w a , j a k i z a ­ t r u d n i e n i a p o w in n y d ą ż y ć d o l i k w i d a c j i z j a w i s k a a n a l f a b e t y z m u o r a z p o d n o s z e n i a p o z io m u w i e d z y a g r a r n e j w c e l u u z y s k a n i a j a k n a j w i ę k s z y c h e f e k t ó w s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n y c h .

Muzahim Al-Noorachi

SELECTED PROBLEMS OF EMPLOYMENT IN AGRICULTURE IN ARAB COUNTRIES

A g ricu ltu re plays an important r o l e both in g eneration of the CDP and in labour employment in the m ajority of Arab c o u n tr ie s , and espe­ c i a l l y those deprived of raw m a te r ia ls with s t r a t e g i c importance f o r the i n t e r n a t i o n a l economy. That is a c h a r a c t e r i s t i c f e a tu r e not only of t h i s group of co u n trie s but a ls o of most o th e r developing c o u n t r i e s . I t i s due t o the f a c t th a t a s i g n i f i c a n t share of t o t a l labour in a g r i c u l ­ tu re ia not a r e s u l t of developmental needs but r a t h e r one of symptoms of t h e i r backward economic s t r u c t u r e s , o r more p r e c i s e l y , shortage of jo b s in the secondary s e c to r i . e . in in d u s try and c o n s tru c tio n .

The a r t i c l e analyzes the share of a g r i c u l t u r e in employment and ge­ n e r a t i o n of the CDP, as w ell as measures to be adopted in o rd er to u t i l i z e b e t t e r the human f a c t o r in th is economic s e c t o r . There i s also discussed the impact of modem production technique on employment and a g r i c u l t u r a l production.