"Gazeta Rządowa Królestwa Polskiego" jako "miejscowa" gazeta Cesarstwa 1838-1861

Tomasz Demidowicz

"Gazeta Rządowa Królestwa

Polskiego" jako "miejscowa" gazeta

Cesarstwa 1838-1861

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia 56, 17-39

2001

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N - P O L O N I A

VOL. LVI SECTIO F 2001

Instytut Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej Podlaskiej

TO M A SZ D EM ID O W IC Z

„G azeta R z ą d o w a K ró le stw a P o lsk ie g o ” ja k o „ m ie jsc o w a ” ga zeta C esa rstw a 1 8 3 8 -1 8 6 1

„Gazette Gouvernementale du Royaume de Pologne” en ta n t que journal „local” de l’Empire de 1838 a 1861

B ad an ia n ad czasopiśm iennictw em , w tym n ad p rasą K rólestw a Pol­ skiego okresu m iędzypowstaniowego 1831-1863, należy uznać za zadowa­ lające. O dokonaniach w tej problem atyce przekonują prace i stu d ia n ad po­ szczególnymi jego gatunkam i, w ty m nad czasopiśm iennictw em literackim M. Straszew skiej1, technicznym J. P a z d u ra 2, leśnym A. Żabko-Potopow i- cza3, J. Franke4, czy a rty k u ły m onograficzne o „Bibliotece W arszawskiej” S. M ękarskiego5, o „Tygodniku Illustrow anym ” E. Ihnatow icza6, o „P rze­ glądzie Naukow ym ” A. Kowalskiej i A. Zajączkowskiego7. Duże możliwości

1 M. Straszewska: Czasopiśmiennictwo literackie w Królestwie Polskim w latach 1832-1863 [w:] Literatura krajowa w okresie romantyzmu 1831-1863, t. II, Warszawa 1988, s. 135-157.

2 J. Pazdur: Polskie czasopiśmiennictwo techniczne do ok. 1870 r., W rocław- W arszawa-Kraków-Gdańsk 1978.

3 A. Żabko-Potopowicz: Polskie piśmiennictwo leśne w Królestwie Polskim w okresie kształtowania się kapitalizmu 1815-1865, „Kwartalnik Historii K ultury Materialnej” 1963, R. XI, nr 2, s. 253-378.

4 J. Franke, Polska prasa kobieca w latach 1820-1918, Warszawa 2000.

8 S. Mękarski, O genezie „Biblioteki Warszawskiej” i jej charakterze w latach 1841­ 1863, „Pamiętnik Literacki”, t. XXVI, 1925, s. 484-498.

6 E. Ihnatowicz: „Tygodnik Illustrowany” 1859-1886 jako czasopismo integrujące, „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” (dalej cyt. K HPP), t. XXVI, nr 2, 1987, s. 5-31.

7 A. Kowalska, W kręgu „Nadwiślanina” i „Przeglądu Naukowego”, „Zeszyty Na­ ukowe Uniwersytetu Łódzkiego” 1968, z. 55 Filologia; A. Zajączkowski, „Przegląd Na­

badawcze n atom iast n ad p rasą codzienną K rólestw a Polskiego tego okresu ilu stru ją opracow ania A. Zajączkowskiego8 o H enryku Rzewuskim i jego „D zienniku W arszaw skim ” , M. R ubiec-M asalskiej9 o „K ronice W iadom o­ ści K rajow ych i Zagranicznych” , czy obszerna m onografia Z. A nculew icza10 o „K urierze W arszaw skim ” .

Niniejsze stu d iu m tra k tu je o „Gazecie Rządowej K rólestw a Polskiego” , jedynej z gazet urzędowych C esarstw a ukazującej się na obszarze K rólestw a Polskiego w latach 1838-1861, k tó ra jako codzienna gazeta polityczno-in- form acyjna, redagow ana w dw u językach (rosyjskim i polskim ), z a stą p iła „D ziennik Powszechny” — dotychczasow ą urzędow ą gazetę K rólestw a Pol­ skiego. Opracow anie to stanow i też próbę odpow iedzi n a pytanie, jak ą rolę p e łn iła tego ty p u gazeta jako ośrodek rozpow szechniania inform acji rosyj­ skich w ładz zaborczych, narzędzie politycznego oddziaływ ania i czy możemy trak tow ać tę gazetę jako w iarygodne źródło wiadom ości o Królestwie Pol­ skim tam tego czasu.

A utor, doceniając znaczenie opracow ań A. Słom kow skiej11 i M. K allasa12 o prasie rządowej K sięstwa W arszawskiego i K rólestw a Polskiego w latach 1807-1838, dążył do poszerzenia wiedzy o głównym inform atorze rządow ym K rólestw a Polskiego będącym znam ieniem polityki unifikacji i rusyfikacji te ­ goż K rólestw a z Cesarstw em prow adzonym przez zaborcę po stłu m ien iu po­ w stan ia listopadowego 1830/1831 r. Poprzez ukazanie okoliczności narodzin tej gazety, omówienie k sz ta łtu jej zarówno od stron y form alno-technicznej, sk ład u redakcji, sposobu finansowania, ja k też od stro n y zaw artości treści s ta ra ł się udowodnić, że była ona jedynie „miejscową” gazetą Cesarstwa.

W opracow aniu a u to r w ykorzystał inform acje zaw arte w zespołach akt K om isji Rządowej Spraw W ew nętrznych (KRSW ) 1815-1867, ak t II i III

ukowy” (Przyczynek do dziejów pisma), „Przegląd Nauk Historycznych i Społecznych” , 1957 (druk 1958), t. VII, s. 139-153.

8 A. Zajączkowski: Henryk Rzewuski i jego „Dziennik Warszawski” 1851-1854, „Przegląd Nauk Humanistycznych i Społecznych” 1957 (druk 1958), t. VII, s. 206-244.

9 M. Rubiec-Masalska: „Kronika Wiadomości Krajowych i Zagranicznych” 1856­ 1860, KHPP, t. XVII, nr 1, s. 27-41.

10 A. Anculewicz: „Kurier Warszawski” w latach 1821-1868, Olsztyn 1999.

11 A. Słomkowska: Prasa rządowa Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego 1807-1837, Warszawa 1969; ead.: Wojewódzkie dzienniki urzędowe w r. 1832, „Roczniki Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego” (dalej cyt. RHCP) 1969, t. VIII, z. 2, s. 227-235.

12 M. Kallas: Bydgoski dziennik departamentowy na tle czasopism Księstwa Warszaw­ skiego, „Prace Komisji Bydgoskiego Tow. Nauk.” 1969, VI, s. 5-44; id.: „Gazeta Bydgoska” z 1810 r., ibid. 1970, VII, s. 103-113; id.: Dzienniki departamentowe w czasach Księstwa Warszawskiego (1808-1815), RHCP 1971, t. X, z. 1, s. 5-31; id.: Krakowski dziennik depar­ tamentowy (1812-1815) na tle wydawnictw urzędowych z czasów Księstwa Warszawskiego, RHCP 1972, t. XI, s. 317-328.

R ady Stanu, a przede w szystkim w zespole protokołów R ady A d m inistra­ cyjnej K rólestw a Polskiego z lat 1837-1861, które z n a jd u ją się w A rchiw um Głów nym A kt Dawnych w W arszawie (AGAD).

OKOLICZNOŚCI NARODZIN NOW EJ GAZETY

Po stłu m ien iu pow stania listopadowego 1830/1831 r. w ładze zaborcze równolegle z likw idacją p orządku praw nego ustanow ionego przez w ładze po­ w stańcze oraz zalegalizowaniem ciągłości w ładzy istniejącej przed 29 listo­ p a d a 1830 r. zdecydow ały o ukazaniu się „Dziennika Powszechnego” z dniem 9 listop ada 1832 r. G azeta ta z a stą p iła „D ziennik Powszechny K rajow y” , a decyzją cara M ikołaja I (1825-1855) ze stycznia 1832 r. u zn an a zo stała za gazetę rządow ą K rólestw a Polskiego, obok wychodzącego w P etersb u rg u „Tygodnika Petersburskiego” .13 S tan ta k i trw ał do połowy lat trzydziestych XIX w. W zm ożona od połowy tych lat polityka unifikacji, centralizacji i ru ­ syfikacji K rólestw a z C esarstw em zdaw ała się podpow iadać konieczność do­ konania zm iany wychodzącej dotychczas gazety rządowej, będącej w yrazicie­ lem nowych tendencji. W ładze po likw idacji wojska polskiego, sejmu, reorga­ nizacji w ładz naczelnych i centralnych w oparciu o form alny zapis S ta tu tu Organicznego z 14/26 lutego 1832 r., następnie zaś po ustanow ieniu od­ dzielnego Sądu K rym inalnego, zarządzaniu konfiskat m ajątków uczestników p ow stania i pow ołaniu pierwszych donacji w 1835 r. uzn ały za pilną po­ trzeb ę założenia nowej gazety, k tó ra rów nałaby się o deb ran iu w ładzom K ró­ lestwa dotychczasowego organu prasowego — „Dziennika Powszechnego” . Ze stosow ną inicjatyw ą w 1836 r. w y stąp ił ówczesny nam iestn ik K rólestw a ks. Iw an F. Paskiewicz (1832-1856). W rozkazie przekazanym do gen. Jew gienija A. G łowina, d y rek to ra głównego Kom isji Rządowej Spraw W ewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego (K R S W D iO P), zw racając uwagę na to, że „D ziennik Powszechny” pozostaje w ręku pryw atnym jako gazeta rzą­ dowa i jako organ rząd u „nieodpow iadający koniecznie potrzebie skutecz­ nego d ziałania na opinię publiczną” , polecił opracow anie koncepcji nowej gazety i przedstaw ienie p ro je k tu do rozpatrzenia. Nakazywał przy tym , aby opracow ać tak ą gazetę rządową, k tó ra byłaby „pod w pływ em rząd u na opi­ nię publiczną d ziałającej” oraz by „odznaczała się gruntow nością zasad ” .14 Nowa gazeta rządow a m iała pozostaw ić p od bezpośrednim kierunkiem tegoż

13 Patrz T. Demidowicz: Rząd Tymczasowy Królestwa Polskiego 4/16.IX .1831- 13/25.III.1832 r., „Annales UMCS”, sect. F, vol. XLI/XLII, 5, 1986/1987, s. 107.

14 Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej cyt. AGAD), Rada Administracyjna, t. III, sygn. 142, Protokół 73 (dalej cyt. R. Adm. 142, Prot. 73), R. Adm. Król. Pol. Z 29.VIII/10.IX.1861 r., s. 488-489.

d y rek to ra głównego komisji, a jej zasadniczym celem m iało być „obznaj- m ienie mieszkańców K rólestw a z w ew nętrznym stan em C esarstw a” .15 Nowa gazeta m iała więc być organem prasow ym rządu o ch arakterze inform acyjno- -politycznym i narzędziem ideologicznego oddziaływ ania na społeczeństwo K rólestw a Polskiego.

P ro je k t nowej gazety, w myśl powyższych dyrektyw , opracow any został w początkach działalności ówczesnego p od sek retarza sta n u w R adzie A dm i­ nistracyjnej K rólestw a Polskiego i A ug usta E m anuela G lücksberga. D odać należy, że w spom niany T. Le B ru n wychowany w atm osferze redakcji „Ga­ zety W arszawskiej” był dośw iadczonym redak torem tejże gazety w latach 1820-1830.16 P ro je k t przedłożony został przez d y rek to ra głównego KRSW - D iO P p od o b rad y R ad y A dm inistracyjnej — ówczesnego „głównego za­ rzą d u ” K rólestw a Polskiego — w d niu 14 lutego 1837 r. Po wniesieniu kilku popraw ek nowa gazeta m iała być oficjalnym organem prasow ym rząd u dla zapoznaw ania mieszkańców K rólestw a Polskiego z przepisam i i rozporzą­ dzeniam i w ychodzącym i w Cesarstwie. Zaw ierała wszelkie postanow ienia, ogłoszenia, obwieszczenia adm inistracyjne i sądowe. P ro je k t zaw ierał pro­ pozycję, aby w związku ze ścisłym połączeniem K rólestw a z Cesarstw em

„ [...] ukierunkować i eksponować serwis inform acyjny n a wiadom ości z Ro­ sji z dziedziny życia politycznego i gospodarczego przez ograniczenie kosztem doniesień zagranicznych z prasy zachodnioeuropejskiej” . Podnosił koniecz­ ność u praw iania takiej publicystyki na łam ach gazety rządowej, k tó ra sp eł­ n iałab y takie zadania, jak: „ [...] działanie na umysły, prostow anie błędnych w yobrażeń innych europejskich dzienników, wszczynanie sporów i dyskusji politycznych, zgoła w stępow anie w szranki polem iki dziennikarskiej” .17

Jeżeli chodzi o stro n ę redakcyjną nowej gazety, przew idyw ano e ta t rzą­ dowy dla red a k to ra głównego, dwóch podredaktorów , dwóch kancelistów i jednego posługacza. W celu zabezpieczenia zaś strony finansowej gazety proponow ano przyznanie stałej d otacji od strony rządu, obok przew idyw ania wpływów z p ren u m eraty i dochodów z ogłoszeń. P rezen tując p ro jek t nowej gazety rządowej, d yrek to r główny K R SW D iO P w y stąp ił z wnioskiem zobo­ w iązania przez R adę A dm in istracy jną wszystkich w ładz i urzędów w K ró­ lestwie do p renu m eraty dziennika oraz konieczności i zachęcania wszystkich urzędników do abonow ania „G azety Rządowej” .18

18 AGAD, Rada Administracyjna, t. III, sygn. 142, s. 490-491. 16 J. Łojek: Lesznowscy, KHPP 1991, t. XXX, nr 3-4, s. 28.

17 AGAD, II Rada Stanu (dalej cyt. II RS), sygn. 27, k. 1-22 względem wychodzić mającej gazety rządowej w Królestwie.

18 AGAD, II Rada Stanu, sygn. 27, k. 1-22: A. Słomkowska: Prasa rządowa Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego 1807-1838, Warszawa 1969, s. 192.

Nowa gazeta rządowa, w myśl p ro jek tu, m iała być „miejscowym” dzien­ nikiem C esarstw a ukazującym się w W arszawie p o d ścisłą kontrolą i n ad ­ zorem „głównego zarząd u ” K rólestw a Polskiego, a bezpośrednio d yrek to ra głównego K R SW D iO P. Ideą przew odnią jej pow stania było dążenie do um ocnienia panow ania zaborcy poprzez „tłum aczenie” różnym i sposobam i swojej polityki. K ształtow anie opinii publicznej m iało odbyw ać się przez selektyw ny dobór inform acji nie przez redakcję gazety, ale adm inistrację za­ borcy. D ostarczane były inform acje o m ądrości i dobroci panującego cara, wielkości im perium i sile arm ii z jednej strony, z drugiej zaś dążenie do tw orzenia w drożenia stan u norm alności w Królestwie Polskim , a nawet uka­ zywanie tegoż jako k ra ju szczęśliwego z połączenia z C esarstw em poprzez kum ulow anie n a stron ach gazety szeregu stosow nie dobranych spraw ozdań, raportów -inform acji dotyczących różnych dziedzin życia Cesarstw a, K róle­ stw a Polskiego i W ielkiego Księstwa Finlandzkiego. Nowa gazeta rządowa, zgodnie z p o d jętą po u p ad k u p ow stania listopadowego 1830/1831 r. poli­ tyką „ostatecznej organizacji” Królestwa, m iała odpow iadać nowej polityce zaborcy i być jej propagandow ym narzędziem . P re te k ste m do wcielenia w ży­ cie decyzji o pow ołaniu nowej gazety sta ł się opublikow any krótki kom entarz do redakcji „Dziennika Powszechnego” do przem ówienia króla Francji Lu­ dw ika F ilipa (pióra F. Pietrusińskiego), k tó ry w ładze K rólestw a Polskiego uznały za sprzeczny z polityką rz ą d u .19 N a polecenie nam iestnika gen. Jó ­ zef R a u ten strau ch , członek R ady A dm inistracyjnej i II R ady Stanu, sto jący m .in. na czele Z arządu Cenzury, decyzją sw oją z 23 lutego 1837 r. zawiesił ukazanie się dotychczasowej gazety rządowej — „Dziennika Powszechnego” . Po raz pierwszy o takiej decyzji poinform ow ana zo stała K om isja Rządowa Przychodów i Skarbu (K R PiS) w dn iu 2 m aja 1837 r. przez K R S W D iO P .20 Pow iadom ienie w szystkich komisji rządow ych nie było pozbawione podstaw , gdyż pierw otnie nowa gazeta m iała ukazać się z dniem 1 m a ja 1837 r., zgod­ nie z postanow ieniem R ady A dm inistracyjnej p od jęty m w lutym 1837 r. T rudności organizacyjne oraz personalne w obsadzie redakcji nowej gazety spowodowały, że term in ukazania się pierwszego num eru m usiano przesunąć n a początek 1838 r. Ponow nie powiadom iono komisje rządowe oraz pozostałe w ładze centralne i terenowe K rólestw a Polskiego sk ry p tem w dniu 6 gru d­ nia 1837 r. o wyjściu pierwszego num eru nowej gazety rządowej z dniem 1 stycznia 1838 r .21

19 Słomkowska: Prasa rządowa Księstwa. . ., s. 18-181.

20 AGAD, Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu (dalej cyt. KRPiS) sygn. 1388, brak paginacji (dalej bp) Korespondencja.

21 AGAD, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych (dalej cyt. KRSW), sygn. 6827, k. 9-11, „Gazeta Rządowa” 1828-1840.

W szystkie tru d n o ści zw iązane z ukazaniem się nowej dwujęzycznej ga­ zety rządowej z językiem rosyjskim n a pierw szym m iejscu m ogły świadczyć o pew nym oporze s tru k tu r adm inistracyjnych Królestwa, a na pewno obo­ jętności. D uża część urzędników Królestwa, nie mówiąc o grupie wolnych za­ wodów, doskonale zdaw ała sobie sprawę, jak ą ideę organ m iał też spełniać. P o d p retekstem więc kosztów p renum eraty w m iarę upływ u czasu z jego abonow ania.

KSZTAŁT FORMALNO-TECHNICZNY, SKŁAD REDAKCJI I STRONA FINANSOWA GAZETY

Zgodnie z d ru g ą zapow iedzią ukazania się nowej gazety rządowej pod d a tą 20 g ru d n ia /1 stycznia 1837/1838 r. wyszedł num er 1 dwujęzycznej rosyjsko-polskiej gazety p o d nazw ą n a pierw szym m iejscu rosyjską „Offi- c ja ln aja G azieta C arstw a Polskogo” , na drugim zaś m iejscu „G azeta R zą­ dowa K rólestw a Polskiego” . D rukow ana była n a arkuszu o dużych w ym ia­ rach 3 9x 2 6 cm. W in ieta gazety b yła także duża, dw ujęzyczna z rosyjskim orłem dw ugłow ym czarnym i m ałym polskim orłem , na jego tle z berłem carskim , z napisem nazw y gazety, inform acją m iejsca w ydania gazety — W arszaw ą i stosow ną num eracją oraz podw ójną d a ta c ją w edług kalenda­ rza juliańskiego i gregoriańskiego. S k ładała się z dw u równoległych kolum n w języku rosyjskim i polskim oraz w yraźnie uw ypukloną num eracją. R ed a­ gowana była w kilku działach zasadniczych, a objętość pojedynczego eg­ zem plarza w ahała się od 6 do 10 stron. O tw ierał gazetę dział W nutriennyje Izw iestia (W iadom ości K rajow e), w którym na czołowym m iejscu drukowano ukazy i rozkazy carskie, następnie decyzje rad y państw a i se n atu Cesarstw a, a na trzecim m iejscu rozkazy i decyzje różnych m inistrów C esarstw a tyczące w pierw szym rzędzie K rólestw a Polskiego, a także W . Ks. Finlandzkiego i in­ nych terytoriów Cesarstw a, w ty m decyzje Ogólnego Z ebrania W arszawskich D epartam entów Rządzącego Senatu, H eraldii K rólestw a Polskiego. Dopiero w dalszej kolejności drukow ano różnorodne inform acje n a te m a t funkcjo­ nowania w ładz zarów no w Cesarstwie, ja k i w Królestwie. D ział był pełen inform acji o ośrodkach przem ysłow ych i m iastach Cesarstw a, inform acji na tem a t p o rad wojskowych, scen z życia dw oru petersburskiego, m ianowań, de­ cyzji wojskowych i cywilnych K rólestw a i Cesarstw a. Znaleźć ta m też m ożna szereg tekstów i inform acji dotyczących m iędzy innym i W . Ks. F inlan dz­ kiego, K ra ju Zakaukaskiego z jednej strony, a z drugiej dane o funkcjono­ w aniu Petersburskiej Cesarskiej Akadem ii N auk, różnych tow arzystw istnie­ jących n a obszarze Cesarstw a, a nawet szereg not biograficznych. W dziale tym w formie podrozd ziału drukow ano w sposób niesystem atyczny inform a­ cje zatytułow ane: Statystyka. P rzem ysł. Handel, gdzie zamieszczano różno­

rodne wiadom ości z życia C esarstw a i Królestwa. C haraktery styczne było drukow anie w ty m dziale, tu ż za tek stam i ukazów czy postanow ień w ładz centralnych cesarstw a, pełnych tekstów tra k ta tó w handlow ych, handlowo- -naw igacyjnych, czy konwencji pocztow ych i celnych zaw artych przez C esar­ stwo Rosyjskie z innym i państw am i. C h a ra k te r tego działu był utrzym an y bez zasadniczych zm ian do początków lat pięćdziesiątych. O d 1853 r. w pro­ wadzono dział p o d nazwą: Rozkazy do Zarządu Cywilnego Królestwa, które były rozkazam i carskim i i nam iestnika w pierwszej kolejności dotyczącym i awansów urzędników wyższych w służbie cywilnej Królestwa, następnie po­ dobnych decyzji R ady A dm inistracyjnej dotyczących urzędników niższych, zgodnie z ustaw ą o służbie cywilnej z 1836 r., wreszcie stosow nych decyzji w spraw ach kadrowych komisji rządow ych i zarządów wydzielonych K ró­ lestwa. D ział te n w ystępow ał p o d względem hierarchii ważności na d ru ­ gim m iejscu po rozkazach, ukazach carskich i innych decyzjach naczelnych w ładz Cesarstw a. D rugi zasadniczy dział stanow iły: In form acje Izw iestia (W iadom ości Zagraniczne). Zamieszczano ta m serwis inform acyjny o wy­ darzeniach zagranicznych z różnych stolic europejskich, na k tó ry sk ład ały się przew ażnie inform acje z życia polityczno-tow arzyskiego dworów królew­ skich i rządów w E uropie Zachodniej. Często zam ieszczano m ateriał, który stanow ił p rzed ru k mów głów koronowanych i polityków n a posiedzeniach parlam entów swoich krajów. Nie brakow ało inform acji o odbyw anych przez dyplom atów rosyjskich i dyplom atów Europy Zachodniej podróżach. Dział: „W iadomości Zagraniczne” redagow ano na podstaw ie przedruków z gazet francuskich: „M onitor” , „N ord” , „Jo u rn al des D ebats” , „France” , gazet an ­ gielskich: „O bserver” , „The Tim es” , „M orning P o st” , „M orning Chronicle Daily News” , „ S ta n d a rd ” , „M enchester J o u rn a l” , „C ou rt J o u rn a l” ; gazet pruskich, m .in.: „Allgemeine Preussische Z eitung” ; czy rosyjskich: „Rus- skij Inw alid” , „Siew iernaja P czieła” , „Ż urnal de St. P e terb u rg ” , „G azeta M oskowskaja” . Innym źródłem inform acji były dane zbierane n a podstaw ie doniesień oraz depesze z różnych stolic europejskich dostarczane m .in. przez p ruską „Kon. P r. St. A nz.” czy belgijską „Independance Belge” .

Trzecim zasadniczym działem „G azety Rządowej K rólestw a Polskiego” był dział zatytułow any Objawlenija sudiebnych i adm inistracjonnych wło- stiej (Obwieszczenia sądowe i adm inistracyjne). Znajdow ało się w nim kilka rub ry k , w których spotykam y różnorodne inform acje. P od pierw szą z nich, zatytułow aną: „zaw iadom ienia” , podaw ane były do wiadom ości publicznej różnej treści ogłoszenia i inform acje różnych in sty tu cji i osób pryw atnych. W kolejnej rubryce z ty tu łem : Ogłoszenia o licytacjach i sprzedażach re­ dakcja zam ieszczała różnorodne inform acje różnych in sty tu cji i podm iotów gospodarczych K rólestw a Polskiego o zarządzonych licytacjach i sprzedażach

dób r ziemskich, rządow ych lub p od zarządem skarbu będących, ogłaszane na zlecenie Kom isji Rządowej Przychodów i Skarbu, B anku Polskiego. Zamiesz­ czane były też podobne ogłoszenia o planowanej sprzedaży, zarządzanych li­ cytacjach i dzierżawie dóbr ziem skich pryw atnych na zlecenie poszczególnych dyrekcji szczegółowych Tow arzystw a K redytow ego Ziemskiego. Z najdujem y w tym dziale szereg ogłoszeń różnych in sty tu cji gospodarczych, finansowych, zarządów centralnych, w tym B anku Polskiego, K om itetu Drogi Żelaznej, Z arządu Poczt, M ag istratu m. W arszawy czy rządów gubernianych na wy­ konanie różnorodnych prac, dzierżawę dochodów konsum pcyjnych, licytacje n a dostarczanie o p ału czy prow iantu dla stacjonujących oddziałów arm ii ro­ syjskiej w Królestwie. P isarze hipoteczni dawali ogłoszenia o spadkach i d a ­ rowiznach. Inny rodzaj ogłoszeń znaleźć m ożna było w rubryce: Ogłoszenia sądowe sygnowane przez sądy policji prostej i poprawczej oraz rubryce: L isty gończe ogłaszane przez sądy policji poprawczej. Jeszcze inną form ą ogłoszeń były tzw.: Zapozytywy edyktalne, w których podaw ano inform acje o zagi­ nionych osobach. Zam ieszczane były także, choć niesystem atycznie rubryki:

Obwieszczenia hipoteczne i O strzeżenia. Pierw szy rodzaj ogłoszeń daw ały sądy pokoju, try b u n a ły cywilne istniejące n a obszarze Królestwa, n atom iast dru gi rodzaj ogłoszeń sygnowali patronow ie ustanow ieni przy try b u n a ła c h cywilnych. W dziale: Obwieszczenia sądowe i adm inistracyjne, w każdą środę i sobotę każdego ty g o dn ia „G azeta Rządow a K rólestw a Polskiego” zam iesz­ czała ak tu aln e kursy na giełdzie warszawskiej, tabele w ygranych Loterii K la­ sycznej w Królestwie, obow iązujące tak sy cen na a rty k u ły żywnościowe, (te o statn ie ogłaszane raz w m iesiącu przez specjalną komisję). R edakcja G azety w dziale ty m zam ieszczała inform acje o notow aniu kursów w alut, papierów wartościowych n a ówczesnych najw ażniejszych giełdach europejskich (w tym londyńskiej i am sterdam skiej) oraz kurs listów zastaw nych i obligów Towa­ rzystw a K redytow ego Ziemskiego. Całość „G azety Rządowej K rólestw a Pol­ skiego” zam ykały dw a jeszcze inne działy: pierwszy z ty tu łe m Obwieszczenia sądowe oraz drugi D oniesienia pryw atne (C zastnyje Izw iestia). O ba działy drukow ano przew ażnie tylko w języku polskim , a jeżeli w obu językach, to w ty m p rzyp ad k u język rosyjski był n a d rugim m iejscu. Zamieszczano w nich różnego ro d zaju ogłoszenia sądów o wyrokach w procesach p ry w at­ nych m ajątkow ych, inform acje, doniesienia, reklam y opłacane przez osoby fizyczne, instytu cje społeczne i gospodarcze w ty m ubezpieczeniowe. Z asad­ nicze działy gazety u zu p ełn iał ukazujący się niesystem atycznie od stycznia 1838 r. dział p o d nazwą: R ozm aitości.22 Drukow any tylko w języku polskim

22 „Gazeta Rządowa Królestwa Polskiego” (dalej cyt. GRKP), nr 21 z 14/26.I.1838 r., s. 18-19.

dział te n m iał różną objętość; zamieszczano w nim tek sty o bardzo różno­ rodnej treści. Przew ażały, obok doniesień i krótkich serwisów o rep ertu arze teatró w warszawskich, p rzedruki z gazet rosyjskich artykułów , m iędzy in­ nym i W ew nętrzna organizacja Rosji za panowania Piotra Wielkiego; B u rsz­ tyn znajdow any ponad D niestrem w K raju Noworosyjskim. Każdorazowo na d ru k nowego num eru gazety form alnie udzielana była zgoda cenzora, p o cząt­ kowo Franciszka M aksym iliana Sobieszczańskiego, a w latach pięćdziesiątych i n a p o czątku lat sześćdziesiątych Antoniego Funkensteina. Ogółem w ciągu 25 lat w yszły 6854 num ery tej gazety. Częstotliwość ukazyw ania się gazety w latach 1838-1861 ukazuje zestawienie:

Lata Liczba Lata Liczba Lata Liczba

numerów numerów numerów

1838 291 1846 287 1854 287 1839 289 1847 289 1855 289 1840 289 1848 289 1856 292 1841 289 1849 288 1857 287 1842 286 1850 289 1858 288 1843 286 1851 209 1859 289 1844 292 1852 209 1860 286 1845 288 1853 287 1861 217

O drębnym postanow ieniem z 19 X I/1 X II 1840 r. R a d a A d m in istra­ cyjna, „pragnąc przynieść ulgę” nowemu redaktorow i, ściśle sprecyzow ała obowiązki tegoż jako „głównego red a k to ra ” . Po pierwsze, zobow iązany zo­ sta ł „rozciągnąć główny nadzór nad w ydaw aniem pism a” , nad p racą redak ­ cji i w ew nętrzną organizacją redakcji. Po drugie zobowiązany został „czuwać bezpośrednio n ad częścią rządow ą gazety” , w ty m pilnować regularnego i do­ kładnego przesyłania do redakcji z K ancelarii R ady A dm inistracyjnej te k ­ stów ukazów, postanow ień rad y przeznaczonych do ogłoszenia. Po trzecie m iał zajm ow ać się redakcją „wszystkich rządow ych artykułów ” zam ieszcza­ nych w gazecie na polecenie R ady bądź nam iestnika K rólestw a Polskiego (art 1 P ostanow ienia).23 Do pom ocy red a k to ra głównego R a d a A d m in istra­ cyjna desygnow ała oddzielnego urzędnika jako starszego red akto ra. W pierw ­ szym rzędzie w spom niany red ak to r zobowiązany został do spraw ow ania n ad ­ zoru n ad częścią „nieurzędową gazety” , postrzegania „regularności służby” , spraw ow ania dozoru n ad korespondencją, stro n ą ekonom iczną gazety i sp ra ­ wowania bieżącej kontroli nad p racą redakcji w edług wskazówek red ak to ra głównego (art 2). Nowy red ak to r główny decyzją R ady A dm inistracyjnej z 21 IX /3 X 1837 r. o trzy m ał d o d a te k do dotychczasowej płacy w wyso­ kości 12 tys. złp. rocznie ad personam , licząc od d n ia 19 IX /1 X 1837 r.

P rz y zn a n a sum a m iała być od 1842 r. regulowana ze stałego zasiłku rządu przeznaczonego n a w ydaw anie tej gazety. Po upływ ie zaś tego okresu kw ota m iała być p rzy jęta na e ta t R ady A dm inistracyjnej (art. 3). W ysokość płacy powołanego starszego red ak to ra gazety R ad a A d m in istracyjn a skierow ała do w szystkich komisji rządow ych (art. 5 ).24

Funkcję starszego red ak to ra o b jął N o rbert Alfons Kum elski, jed en z do­ tychczasowych redaktorów gazety, będący zarazem sekretarzem i tłum aczem w Kom isji Rządowej Sprawiedliwości. Spraw ujący funkcję de facto red ak to ra starszego przy pow staniu tej gazety przez cały 1837 r. A. F. G lücksberg (1804-1881), wydaw ca i księgarz warszaw ski pozostał jed nym z red ak to ­ rów gazety, łącząc tę funkcję ze stanow iskiem pom ocnika sto łu w wydziale adm in istracyjn ym Okręgu Naukowego W arszawskiego z p łacą dodatkow ą w wysokości 2 tys. złp. rocznie. Inny red akto r, Stanisław D rahol, pełniący funkcję rad y przy T rybunale H andlow ym w W arszawie o trzym ał ty tu łem pracy w gazecie podw yżkę płacy o 1 tys. złp. rocznie z dniem 1 stycznia 1841 r .25 Skład redakcji „G azety Rządowej K rólestw a Polskiego” ustabilizo­ wany w początkach lat czterdziestych XIX w. uzupełniali w roli redaktorów K arol Szuszkowski i M ikołaj Panowski. Sekretarzem i kasjerem w jednej oso­ bie był W incenty Dąbrowski, będący sekretarzem i archiw istą w kancelarii początkowo II R ad y Stanu, a następnie Ogólnego Z ebrania W arszawskich D epartam entów . Skład uzupełniali: Stanisław D ekuciński pełniący funkcję bu ch altera oraz Józef Paszkowski archiw ista i dziennikarz, którego od 1845 r. z a stą p ił W ładysław W enda, późniejszy podsek retarz R ady A dm in istracyj­ nej.26 Od 1850 r. z grona redaktorów ubył K. Szuszkowski, którego zastąp ił W ład ysław Janczew ski, a następnie M. Panowski. W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych sk ład redakcji gazety reprezentow ali T. K. Le B run — red ak­ to r główny, A. Kum elski, S. D rahol, W . Janczew ski — redaktorzy. K asjerem i red aktorem do 1854 r. w jednej osobie był S. Dekuciński, którego zastąp ił H ipolit Rubiszewski, buchalterem był J. Paszkowski, a archiw istą i dzienni­ karzem Ludw ik R óżański.27

W końcu lat pięćdziesiątych n a s tą p iła zm iana n a stanow isku red ak to ra głównego. N a sk u tek śm ierci T. K. Le B ru n a 27 II/1 1 III 1857 r., kawalera

24 AGAD, KRSW, sygn. 6827, k. 12-13.

28 AGAD, R.Adm. I-60. Prot. 11 R.Adm. Król.Pol. Z 7/19 II 1841 r., s. 498-501. 26 Rocznik Urzędowy obejmujący spis naczelnych władz Cesarstwa oraz wszystkich władz i urzędników Królestwa Polskiego z lat 1850-1854, R. 1850, s. 225, R. 1851, s. 293­ 295, R. 1853, s. 311.

27 Kalendarzyk polityczny wydany za zgodą rządu przez F. Radziszewskiego za lata 1841-1849, Warszawa 1840-1848, R. 1841, s. 120, R.1845, s. 166, R. 1846, s. 160, R. 1847, s. 160, R. 1848, s. 161, R. 1849, s. 161.

O rderów Św. W łodzim ierza I klasy, Św. Anny I klasy, Św. Stanisław a I klasy, red akto rem głównym i podsek retarzem stan u w R adzie A dm inistracyjnej z dniem 2/14.III.1857 r. został J a n K arnicki z p łacą dodatkow ą ad perso­ n a m w wysokości 1350 rub li srebrnych (dalej rs).28 Nowy red akto r gazety był absolw entem U niw ersytetu W arszawskiego, od 1835 r. członkiem K om i­ sji Przygotowawczej do Rewizji U łożenia Praw , członkiem K om isji Rządowej Sprawiedliwości, a od 1854 r. członkiem IX D e p a rta m e n tu Rządzącego Se­ n a tu i należał do najbliższych w spółpracow ników gen. M ichaiła Gorczakowa, ówczesnego nam iestnika K rólestw a Polskiego. W redagow aniu gazety, w od ­ różnieniu od poprzednika, jednakże nie m iał żadnego dośw iadczenia.29 No­ w ym pom ocnikiem red ak to ra głównego, m ianow anym w okresie liberalizacji życia w K rólestwie Polskim został Oskar Stanisław ski, referent w kancelarii R ady A dm inistracyjnej z p łacą dodatkow ą ad personam w wysokości 450 rs. W końcu lat pięćdziesiątych i n a p o czątku sześćdziesiątych skład redakcji „G azety Rządowej K rólestw a Polskiego” stanowili: J. K arnicki — red ak­ to r główny, O. Stanisław ski — pom ocnik red a k to ra głównego, S. D rahol i W . Janczew ski — redaktorzy, Eugeniusz W ojewódzki — red ak to r korek- tu r, którego w krótce z a stą p ił A leksander Ćwierciakiewicz, H. Rubiszew ski — kasjer redakcji, Ludw ik Różański — buchalter, K arol Olszewski — sekre­ tarz, Kazim ierz Czerkawski — dziennikarz-archiw ista.

W szyscy członkowie redakcji łączyli pracę tę z pracą w różnych s tru k ­ tu ra c h ad m in istracji Królestwa, m .in. K. Olszewski był rządcą P a łac u N a­ miestnikowskiego, a K. Czerkawski kancelistą w Radzie A d m in istracy jnej.30 Isto tn ą spraw ą dla nowej gazety rządowej było zapew nienie trw ałych p o dstaw finansow ania poprzez zapew nienie stały ch odbiorców oraz sta łe i elastyczne dotow anie ze stron y rządu. Bardzo w ażną spraw ą było też za­ pew nienie „Gazecie R z ą d o w e j...” pierw szeństw a d ru k u inform acji rządo­ wych przed innym i gazetam i. Pierw otnie cena jednego egzem plarza gazety planow ana była w prenum eracie w wysokości 8 złp., n ato m iast koszt p o je­ dynczego num eru 10 gr. Za ogłoszenia zarów no w ładz rządowych, ja k i osób pryw atnych po b ieran a była o p ła ta określona postanow ieniem R ady A dm i­ nistracyjnej z 2 g ru d n ia 1828 r. W szystkie pism a n adsy łane po cztą m iały być frankowane i takie tylko redakcja przyjm ow ała. W szyscy p ren u m erato ­

28 AGAD, R.Adm. III-126, Prot. 47, R.Adm.Król.Pol. z 28 VI/10VII 1847 r., s. 40-41: GRKP, nr 55 z 27.II/11.III.1857 r., s. 321.

29 I. Koberdowa: Karnicki Jan (1813-1879) [w:] Polski słownik biograficzny, t. XII, Wrocław 1966-1967, s. 67-68.

30 AGAD, R. Adm. III-94, Prot. 49, R. Adm. Król. Pol. z 19/31.VII.1949 r., s. 237­ 238; AGAD, R. Adm. II-131, Prot. 39, R. Adm. Król. Pol. z 26.VI.1859 r., s. 589-590; Rocznik Urzędowy obejmujący. . . R. 1859, s. 265, R. 1860, s. 262-263.

rzy mogli otrzym yw ać gazetę do m iejsca zam ieszkania za o p ła tą m iesięczną 10 groszy od 1 egzem plarza.31

Zasadę przesyłania obwieszczeń precyzowało postanow ienie R ady A dm i­ nistracyjnej z 12/24 XI 1838 r. W myśl zapisu tegoż za każdy wiersz przesy­ łany do redakcji do publicznego jednokrotnego ogłoszenia określano o p łatę w wysokości 4 kopiejek, tj. 8 groszy, do ogłoszenia dw ukrotnego odpow ied­ nio 6 kop., czyli 12 groszy, a ogłoszenia trzykrotnego 8 kop., czyli 16 groszy. Po ogłoszeniu trzy k ro tn ym , każde n astępne uważano za początkowe. K ażdy wiersz liczyć m iał przeciętnie 30 liter, z tym że tytu ły, podpisy i d a ty liczono jako cały wiersz. W ten sposób przygotow ane teksty do ogłoszenia przesy­ łan e m ogły być do redakcji po frankowaniu. Za ogłoszenie jednego aż do 11 wierszy liczono za 12 wierszy. K ażdy ogłaszający się, jeżeli chciał o trzy ­ m ać egzem plarz gazety, zobowiązany był dodatkow o do w niesienia o p łaty w wysokości 5 kopiejek czyli 10 gr za każdy egzem plarz. Początkowo do p ren u m eraty „G azety Rządowej K rólestw a Polskiego” zgłosiły się 2122 p o d ­ mioty, zarówno instytucje, ja k i osoby pryw atne, ale w krótce liczba tychże zm niejszyła się do 1025.32 Szacowana staw ka rocznej p ren um eraty określona z o stała n a 32 złp. Rocznie okazała się niew ystarczająca z pow odu także zwiększenia objętości gazety do 4 arkuszy wydawniczych. R edakcja gazety przez pierwsze trz y kw artały w yczerpała roczną dotację. Zm usiło to red ak­ to ra głównego do w ystąpienia z wnioskiem o dodatkow e dofinansowanie ga­ zety w wysokości 10 tys. złp. Spraw ujący nadzór nad „G azetą” ówczesny dyrek to r główny K R SW D iO P gen. Sergiusz Pawłowicz Szipow, na forum R ady A dm inistracyjnej w y stąp ił z kilkom a wnioskami, łącznie z podniesie­ niem wysokości p ren u m eraty na 1839 r. jednego egzem plarza gazety rocznie do wysokości 40 złp. R ad a A dm in istracyjna n a posiedzeniu swoim w listo­ padzie 1838 r. postanow iła wyasygnować 10 tys. złp. ze swojego funduszu rezerwowego. Zobow iązała K R PiS do podjęcia kroków w celu ściągnięcia za­ ległych sum za ogłoszenia w wysokości 9703 złp. i 20 gr. Ponow nie zaleciła obligatoryjną p ren u m eratę „G azety R z ą d o w e j...” przez czynnych urzędni­ ków w Królestwie. Potw ierdziła wniosek utrzym ujący prawo pierw szeństw a tej gazety w d ru k u ogłoszeń urzędowych i przestrzegania tego praw a przez K om itet Cenzury. Zgodziła się n a zwiększenie o p łaty od każdego wiersza te k ­ stu ogłoszeń z dotychczasow ych 5 do 8 groszy i z 10 do 16 groszy. Wreszcie w yraziła zgodę n a zwolnienie gazety od o p łaty po rto rii na 1839 r .33

31 GRKP nr 2 z 21 X II/2 I 1837/1838 r., s. 12; nr 4 z 23 X II/4 I 1837/1838 r., s. 20. 32 AGAD, R. Adm. IV-51, Prot. 77, R. Adm. Król. Pol. z 12/24.XI.1838 r., s. 226­ 228; Z. Anculewicz: Rozwój prenumerat gazet i czasopism w Królestwie Polskim w latach 1815-1854, KHPP, t. XXVI, s. 17.

N a p o czątku 1839 r. z drugiej stro ny decyzją tejże R ady A dm in istracyj­ nej powiększony został e ta t redakcji z sum y 36 600 złp. do 38000 złp. W y­ w ołane to zostało pow staniem nowych stanow isk w składzie redakcji „Ga­ zety” : b u ch altera z p łacą 2 tys. złp. rocznie i dziennikarza z p łacą 1800 z łp .34 W końcu 1839 r., dążąc do ustabilizow ania sytuacji finansowej gazety R ada A d m in istracy jn a p ostanow iła zwolnić gazetę od o p łaty p o rto na okres trzech lat. P o n ad to ponow iła w sto su nk u do podległych komisji rządowych, rzą­ dów gubernianych, przypom nienie o obowiązku p ren u m eraty tej gazety przez urzędników Królestwa, w yraziła też wolę, aby w szystkie m iasta w Królestwie Polskim zaprenum erow ały „G azetę R z ą d o w ą ... ” .35 Rów nało się to w p rak ­ tyce zwolnieniu gazety od 10% o p łaty pocztowej, której podlegały wszystkie gazety i um ożliw iła stabilizację ceny egzem plarza jednostkowego kw artalnie w wysokości 2 złp.

Pierw szorzędnym problem em dla redakcji „G azety R ząd o w ej.. . ” od sa­ mego początku, ja k ju ż wcześniej stwierdziliśmy, była spraw a przestrzegania postanow ienia R ad y A dm inistracyjnej z 2/1 4 II 1837 r. w punkcie zapisu a rt. 4 postanow ienia zobowiązującego w szystkie w ładze adm inistracyjn e i są­ dowe do ogłaszania wszelkich rozporządzeń, postanow ień czy nom inacji. Od tego obowiązku próbow ał uchylić się U rząd O b erp o licm ajstra m. Warszawy, inform ując o ty m K R SW iD pism em z 10/22 V II 1840 r. R edak tor główny T. K. Le B ru n w im ieniu redakcji gazety zaprotestow ał w swoim piśmie z 15/27 V III 1840 r., stw ierdzając nie bez racji, że zapis „stanowi główną podstaw ę od której w łaśnie zależy powaga pism a p o d w pływ em w ładzy rzą­ dowej wydawanego, n a d a ją c a im w łaściw ą cechę urzędowości i czyniąca je dla w szystkich stanów potrzebnym i o wielu przypadkach nieodzow nem ” . P rzy p o m n iał decyzje nam iestnika Królestwa, k tóry polecał „ażeby przepis rzeczowy był z całą ścisłością wykonany, a od stąpien ie od niego w żadnym p rzypad ku nie było dopuszczone” .36 O drzucił wniosek O b erp o licm ajstra „ni­ czym uspraw iedliw iony” i przyp om n iał urzędnikom o konieczności prenum e­ raty. Zastrzegł, że „jeżeli chociaż w jedn ym razie o d stąp ienie od tegoż bę­ dzie dopuszczone, n a stą p i zu pełne rozprężenie, za którego sk u tk i redakcja nie przyjm uje na siebie odpow iedzialności” .37 O bok uchylania się od zapisu a rt. 4 postanow ienia z lutego 1837 r. przez różne w ładze adm inistracyjne, pojaw iła się też ten d en cja do zniesienia obowiązkowej p renu m eraty gazety przez urzędników. N a wniosek red a k to ra głównego a zarazem p o d sek reta­ rza sta n u R ad a A d m inistracy jn a o drzuciła w tej spraw ie stosow ny wniosek

34 AGAD, R. Adm. I-52, Prot. 4 R. Adm. Król. Pol. z 3/15 I 1839 r., s. 62-63. 38 AGAD, R. Adm. IV-55, Prot. 55 R. Adm. Król. Pol. Z 19/31.XII.1839 r., s. 539-541. 36 AGAD, KRSW, sygn. 6827, k. 19-21, „Gazeta Rządowa”.

R ządu G ubernialnego Lubelskiego z 29 III/1 0 IV 1839 r .38 Z drugiej strony, na p o czątk u lat czterdziestych zaznaczyła się ten d en cja do zwiększenia gamy ogłoszeń w „Gazecie Rządowej K rólestw a Polskiego” . W niosek z 1844 r. dy­ rek to ra głównego Kom isji Rządowej Sprawiedliwości A ntoniego Wyczechow- skiego, k tóry kierując się „po trzebą n ad an ia większej głośności” ogłoszeniom dotyczącym sprzedaży nieruchomości, redakcja zobow iązana zo stała przez radę A d m in istracy jn ą do „ogłoszenia na łam ach tej gazety obok d o tą d ogła­ szanych w urzędowych dziennikach gubernianych w K rólestwie Polskim ” .39 D ecyzja ta w p ły nęła n a zwiększenie objętości gazety z jednego-dw óch a r­ kuszy wydawniczych aż do czterech. Spowodowało to w yraźne zwiększenie dochodów w łasnych gazety do sum y 1,5 tys. rs rocznie i pozwoliło Radzie A dm inistracyjnej zwiększyć wielkość d o d a tk u drukującem u wówczas „Ga­ zetę Rządow ą K rólestw a Polskiego” przedsiębiorcy Stefanowi Lasowskiemu o sum ę 150 rs od dotychczas p o bieranej.40

D alszą zm ianę przyniósł rok 1845, w ty m bowiem roku wniosek dy rek to ra głównego K RSW iD , z uwagi na to, że dotychczas „G azeta Rządow a” była drukow ana „przez pośrednictw o enterpryzy p ryw atn ej” , a to w edług niego „liczne pociąga za sobą sk u tk i” , R a d a A dm in istracyjn a nie przedłu ży ła k o n tra k tu w spom nianem u S. Lasowskiemu. K orzy stając n ato m iast z oferty W . Dąbrowskiego, jednego z urzędników K R SW iD , zaw arła k o n trak t na d ru k „G azety Rządowej K rólestw a Polskiego” z utrzym an iem w ydatkow ania sum y 3480 rs i praw em zabezpieczenia papieru po cenie 1 rs 80 kop., to jest 0 7 kop. mniej niż dotychczas n a jednej ryzie. Nowy k on trak t n a d ru k gazety zaw arto w stępnie n a okres od 1 stycznia 1846 r. do 1 lipca 1852 r .41 Z drugiej stro n y zm niejszony został dotychczasow y e ta t redakcji gazety wynoszący ogółem 6498 rs o sum ę 1200 rs, n a sk u tek redukcji posady starszego red a k to ra z p łacą roczną w wysokości 900 rs, a zastąpienie go eta tem red a k to ra z p łacą 600 rs oraz redukcji dw u etatów pom ocników redaktora, n a których w ydatkow ano znaczną sum ę rs rocznie. Jednocześnie R ada A d m in istracy jn a zm niejszyła dotychczasow ą dotację w ynoszącą 3 tys. rs do sum y 1502 rs, przesuw ając dotychczasow y fundusz płac redakcji od 1849 r. z funduszu skarbowego n a pozycję ogólnych dochodów tej gazety.42 Chcąc popraw ić sytuację finansową gazety redakcja próbow ała bezskutecznie w tym okresie dochodzić pewnych należności po byłym „D zienniku Pow szechnym ” 1 „Gazecie P oran n ej” . O pierając się n ato m iast n a rozporządzeniu K RSW iD

38 AGAD, KRSW, sygn. 6827, k. 33-36.

39 AGAD, R. Adm. I-72, Prot. 10 R. Adm. Król. Pol. z 8/20.II.1844 r., s. 386-394. 40 AGAD, R. Adm. IV-75, Prot. 78 R. Adm. Król. Pol. z 3/15 XI 1844 r., s. 393-394. 41 AGAD, R. Adm. II-77. Prot. 32 R. Adm. Król. Pol. z 1/13 V 1845 r., s. 423-426. 42 AGAD, R. Adm. IV-91, Prot. 84 R. Adm. Król. Pol. z 27X I/9 XII 1848 r., s. 390-392.

z 16/28 XI 1839 r. podobnie w y stą p iła do M ag istratu m. W arszawy, Z arządu O b erp o licm ajstra W arszawy i B anku Polskiego o zw rot zaległych należności z ty tu łu daw ania ogłoszeń.43

Isto tn ą spraw ą było d otarcie do potencjalnego czytelnika gazety poprzez system prenum eraty. R edakcja w różny sposób chciała powiększyć krąg od ­ biorców, w tym przez stosunkowo niską cenę jednostkow ą i rozwój sieci kan­ torów . C ena jednego egzem plarza w prenum eracie kw artalnej „G azety R zą­ dowej. . . ” była sta b iln a i utrzy m yw ała się na wysokości 1 rs i 50 kop. za jed en egzem plarz. W samej W arszawie uległa nawet niewielkiej obniżce do sum y 1 rs i 20 kop. Odpow iednio poza p ren u m eratą w urzędach i stacjach pocztow ych K rólestw a cena w ynosiła 75 kop., a w siedzibie samej redakcji gazety 1 rs i 20 kop. D la porów nania, cena jednego egzem plarza w prenum e­ racie „G azety C odziennej” w ynosiła 1 rs i 65 kop, „G azety W arszawskiej” 2 rs i 40 kop., „K uriera W arszawskiego” 1 rs i 65 kop. K onkurencyjność

„G azety Rządowej K rólestw a Polskiego” inaczej w yglądała jed n a k w syste­ mie pozaabonenckim . C ena jednego egzem plarza „G azety C odziennej” wy­ nosiła 40 kop. n a poczcie głównej w W arszawie, 20 kop. w urzędach i na stacjach pocztow ych, a 88,05 kop. w siedzibie samej redakcji tej gazety. C ena jednostkow a egzem plarza drugiej z gazet — „G azety W arszawskiej” w ynosiła odpow iednio 58,05 kop., 29 kop. oraz 1 rs i 23 kop., a „K uriera W arszawskiego” — 40 kop. za jed en egzem plarz na poczcie głównej, 20 kop. w innych placówkach pocztow ych i 85,5 kop. w siedzibie redakcji.44 P re n u ­ m eratę „G azety R ząd o w ej.. . ” przyjm ow ał przez cały okres jej ukazyw ania się kantor główny redakcji mieszczący się początkowo w P a łac u Prym asow ­ skim przy ul. Senatorskiej 479, a następnie w pałacu rządow ym (daw nym p ałacu II Paca) w W arszawie przy ul. Miodowej. G azetę zaprenum erow ać też m ożna było w drugim kantorze, tzw . inform acyjnym tej gazety, miesz­ czącym się początkowo przy ul. Krakowskie Przedm ieście nr 415, a następnie przy ul. Długiej w dom u Górskiego. System abonencki gazety u zu p ełn iała sieć kantorów i punktów handlow ych osób pryw atnych n a obszarze całej W arszawy. Znanym i p u n k tam i, z których korzystała „G azeta R z ą d o w a ... ” były: p u n k t handlow y Ciechanowskiego przy ul. Podw ale nr 497, p u n k t h an ­ dlowy Zaleskiego przy ul. W ierzbowej nr 473 oraz k o rektu ra Tycha przy ul. Elektoralnej n r 70. W latach pięćdziesiątych i na p o czątku lat sześćdzie­ siątych obok dw u kantorów redakcji gazety p u n k tam i abonow ania gazety były p u n k ty handlowe: K oelichena przy ul. Długiej nr 5 /6 , M orycza, a n a­ stępnie Szteblera przy ul. R ynek Nowego M iasta n r 326, i d ru gi tegoż przy

43 AGAD, KRSW, sygn. 6827, k. 59-61. „Gazeta Rządowa”. 44 Anculewicz: „Kurier Warszawski”. . ., s. 20.

ulicy Krakowskie Przedm ieście nr 410, Kowalskiego przy ul. Senatorskiej nr 468/9 oraz sta ry p u n k t handlow y Szustera przy ul. W ierzbowej nr 473. Przejściowo p o n a d to abonow ał gazetę p u n k t handlow y Som m erefelda przy ul. Żabiej i p u n k t J. T y tz a przy ul. Miodowej nr 489. P o n ad to kantor in­ form acyjny redakcji gazety dostarczał gazetę na zamówienie do mieszkań pryw atnych za dodatkow ą o p ła tą 5 kop. od jednego egzem plarza.45 „G a­ z eta Rządow a K rólestw a Polskiego” , podobnie ja k inne gazety, korzystała z usług poczty Królestwa. D yrekcja G eneralna Poczt, a następnie od 1851 r. X III Z arząd O kręgu Poczt C esarstw a w Królestwie w tym celu posiadały specjalistyczne służby. Początkowo była niewielka etatow o ekspedycja gazet przy Kasie G eneralnej Pocztowej nosząca od 1843 r. nazwę K asy Głównej Pocztowej, od połowy lat pięćdziesiątych zaś rozbudow ana aż do osiem nastu etató w E kspedycja G azet z w ydzieloną K asą G azetow ą.46

P oczątek lat pięćdziesiątych przyniósł poważne zm iany n a ry n ku praso­ w ym m iędzy innym i z pow odu ukazania się z dniem 31 m arca 1851 r. pierw­ szego num eru „Dziennika W arszawskiego” nowocześnie redagowanego, k tóry uzyskał w krótkim czasie 2300 abonentów , przyniósł także w zrost liczby ga­ zet do 28 ty tu łó w i zwiększenie liczby nakładów każdej z gazet. L iberaliza­ cja życia w Królestwie Polskim po 1856 r., ożywienie kulturalno-ośw iatow e i naukowe, w yrażające się m iędzy innym i w ukazyw aniu się nowych tytu łów czasopism pogorszyły sytuację dotychczasow ą gazety. W idziana przez spo­ łeczeństwo K rólestw a jako gazeta rosyjska nie zd o łała zwiększyć n ak ładu, k tó ry ustabilizow ał się na poziom ie 1500-1600 egzemplarzy, podczas gdy „G azeta W arszawska” czy „K urier W arszawski” z początkiem 1860 r. osią­ gnęły n a k ła d po 6 tys. egzem plarzy.47 W brew ustalonej opinii o tej gaze­ cie, sy tu acja finansowa jej w ty m czasie nie b y ła k atastrofalna, by m ogła zadecydow ać o jej zniknięciu z ówczesnego rynku prasowego K rólestw a Pol­ skiego.48 D ochód redakcji „G azety R z ą d o w e j...” w 1859 r. kształtow ał się na poziom ie 10 349 rs i 67,5 kop., gdzie s ta ła d o tacja rządow a w ynosiła je ­ dynie 1502 rs. Główne dochody pochodziły z o p ła t za ogłoszenia daw ane przez osoby fizyczne i pryw atne, różnorodne instytu cje gospodarcze, insty­ tu cje dobroczynne dostarczające sum y 3234 rs i 94 kop. D ochody z ty tu łu

48 GRKP, nr 2 z 21 X II/2 I 1837 r., s. 12; nr 4 z 23 X II/4 I 1837/1838 r., s. 20; nr 66 z 12/24 III 1841 r., s. 473; nr 130 z 4/16 VI 1847 r., s. 911; nr 160 z 1/13 II 1856 r., s. 373.

46 AGAD, R. Adm. II-133, Prot. 22, R. Adm. Król. Pol. z 20 I I i / h IV 1859 r., s. 48­ 68; szerzej M. Czerniak: Poczta Królestwa Polskiego w latach 1815-1851. Organizacja i dokumentacja działalności, Wrocław 1987, s. 104-106, 228-227.

E. Tomaszewski: Kształtowanie się kapitalistycznych przedsiębiorstw prasowych w Warszawie 1851-1860, Warszawa 1968, s. 155-157; Z. Anculewicz: Rozwój prenumerat gazet. . . , s. 14-17.

ogłoszeń rządow ych d o starczały odpow iednio sum y 2270 rs i 31 kop. N ato­ m iast z p ren u m eraty gazety redakcja uzyskiw ała 1880 rs i 40 kop. dochodu. W y d a tk i redakcji p o ch łan iały ogółem 10 207 rs i 38,5 kop. z czego 4825 rs i 57,5 kop. p o ch łan iały pensje kolegium redakcyjnego, koszt d ru k u 3486 rs, papieru — 1093 rs i 12 kop. N a dzień 31 grudnia 1859 r. w oparciu o bardzo sk ru p u latn y bilans „G azeta R z ą d o w a ... ” w ykazyw ała niewielkie saldo do­ d atn ie w wysokości 141 rs i 29 kop. N adm ienić należy, że wielkość czystego zysku tej gazety m ogłaby zam knąć się sum ą 2371 rs. i 10 kop., gdyby udało się redakcji gazety ściągnąć różnego ro d zaju zaległe należności zarówno ze stro n y takich urzędów i w ładz, ja k np. M ag istrat W arszawy, Z arząd K om u­ nikacji Lądowych i W odnych, późniejszy X III Z arząd O kręgu Kom unikacji C esarstw a, czy różnych innych podm iotów korzystających z usług tej ga­ zety. Sum a zaległości była na tyle pow ażna za tenże 1859 r., że wraz ze s ta łą d o tacją rządow ą osiągnęła sum ę 5605 rs i 15 kop.49 Niezłą kondycję finan­ sową m iała też „G azeta R z ą d o w a ... ” w następnym 1860 r. O gólna sum a po stronie dochodów redakcji tej gazety w zrosła do wielkości 10 729 rs i 38 kop. Główne źródło sam ofinansow ania się gazety, które pochodziło z ty tu łu o p łat za ogłoszenia rządowe i podm iotów pryw atnych osiągnęło wielkość 8362 rs i 71 kop. Spadać zaczęły dochody gazety uzyskiw ane w system ie prenum e­ raty, bo jedynie w tym że 1860 r. osiągnęły sum ę 1764 rs i 5 kop. W y datki n ato m iast gazety w porów naniu z 1859 r. kształtow ały się n a ty m sam ym poziomie, bo w ynosiły 10 366 rs i 34 kop. B ilansując 1860 r. saldo d o d a t­ nie „G azety R ząd o w ej.. . ” wzrosło do sum y 363 rs i 4 kop. Biorąc zaś pod uwagę wszelkie zaległości różnych podm iotów i sum y rem anentow e z 1859 r. n a dzień 31 grud n ia 1860 r., czysty dochód dla skarbu K rólestw a zam knął się sum ą w wysokości 3121 rs i 21 kop.50 Nie stro n a finansowa, ale zm iana sy tu ­ acji społeczno-politycznej i kulturalno-ośw iatow ej zdecydow ała o likwidacji „G azety Rządowej K rólestw a Polskiego” w dotychczasowej postaci.

„GAZETA RZĄDOWA KRÓLESTWA POLSKIEGO” JAKO „MIEJSCOWA” GAZETA CESARSTWA

W myśl postanow ienia R ady A dm inistracyjnej z 2/1 4 II 1837 r. nowa gazeta rządow a m iała ukazywać się w W arszawie i w pierwszej kolejno­ ści przeznaczona b y ła do drukow ania decyzji w ładz adm inistracyjnych, są­ dowych i innych wiadom ości urzędow ych K rólestwa. S ta ła się w praktyce

49 AGAD, III Rada Stanu (dalej cyt. III RS), sygn. 16 E, k. 314-331, Protokół objaśniający rachunkom funduszów Królestwa Polskiego na rok 1859.

80 AGAD, III RS, sygn. 16 E, k. 83-85, R aport Najwyższej Izby Obrachunkowej o budżecie w 1860 r.

w pierw szym rzędzie od samego p o czątku gazetą do kom unikow ania de­ cyzji carskich, różnych organów centralnych i wojskowo-policyjnych C esar­ stwa. Postanow ienia R ady A dm inistracyjnej „głównego zarząd u ” K rólestw a Polskiego w ydaw ane i ogłaszane w im ieniu panującego c ara w końcu lat trzydziestych i czterdziestych zastąpione zostały na m ocy decyzji nam iest­ nika K rólestw a z 12/24 V 1853 r. przez tzw. „Rozkazy dzienne do Z arządu Cywilnego K rólestw a Polskiego” . R edagow ana przede w szystkim w języku rosyjskim , a poza ty m w języku polskim pozostaw ała przez cały okres ukazy­ w ania się p o d zwierzchnictwem dyrektorów głównych K R SW iD , rosyjskich wojskowych: w spom nianego S. P. Szipowa 1837-1840, gen. A leksandra Alek­ sandrow icza Pisariew a 1840-1845, gen. A ndrieja Jakowlewicza Storożenki 1845-1850, gen. Iw ana M ichajłow icza W ikińskiego 1850-1856, płk. P aw ła Aleksandrow icza M uchanow a 1856-1861. Składy redakcji stanow iły osoby, które uzyskały akceptację tychże wojskowych, a pracow ały w adm in istracji centralnej Królestwa. E ta t redakcji zatw ierdzany był przez R adę A dm ini­ stra c y jn ą jako jeden z teryto rialn ych zarządów Cesarstw a. Jeszcze innym a r­ gum entem przem aw iającym za tym , że była ona tra k to w a n a jako je d n a z ga­ zet miejscowych C esarstw a był sposób redagow ania działu W iadom ości K ra­ jowe, k tó ry powinien b rz m ie ć ... W iadom ości W ewnętrzne. D ział ten wcale nie zaw ierał w yłącznych inform acji, które dotyczyły K rólestw a Polskiego lub inform ow ały tylko o życiu w tym że Królestwie. W ręcz przeciwnie, był prze­ pełniony treściam i, które odnosiły się do całego Cesarstw a. Spotykam y się ta m z drukow anym i ukazam i, decyzjam i carskim i, tek stam i szeregu tra k ­ tató w handlow ych i konwencji pocztow ych, konsularnych, zaw artych przez Cesarstw o z innym i państw am i. Jeżeli pew ne grupy obyw ateli K rólestw a Pol­ skiego m ogły interesow ać um owy m iędzynarodow e zaw arte przez Cesarstwo z państw em pruskim czy austriackim , to tru d n o uznać za celowy d ru k tra k ­ tató w zaw artych przez Cesarstw o np. z Królestwem N iderlandzkim z 27 V /8 VI 1847 r., czy wcześniejszy z Królestwem Francji z 4/1 6 IX 1846 r .51 We w spom nianym dziale krajow ym gazety spotykam y się nie tylko z drukiem szeregu aktów praw nych, które dotyczą stosunków zew nętrznych C esarstw a z innym i państw am i, ale także m nóstw em inform acji, które odnosiły się do stosunków w ew nętrznych Cesarstw a. Jako wiadom ości krajowe trakto w ane były inform acje dotyczące W . Ks. Finlandzkiego i K ra ju Zakaukaskiego.52 P odobnie d ru k różnorodnych carskich decyzji kadrowych odnoszących się do ogółu różnego szczebla urzędników cywilnych i wojskowych cesarstw a

prze-81 GRKP nr 131-134 z 5/17 VI, 6/18 VI, 7/19 VI, 9/21 VI 1847 r.; nr 137-140 z 12/24 VI, 13/25 VI, 14/26 VI, 16/28 VI 1847 r.

82 GRKP nr 14-15, 19 z 9/21 I, 10/22 I, 15/27 I 1841 r., s. 102-104, 109-110, 142-143; nr 22 z 18/30 I 1847 r., s. 123-125.

m aw iał za tym , że „G azeta Rządow a K rólestw a Polskiego” tra k to w a n a była jako gazeta jednego z terytoriów narodow ych Cesarstw a. Za t a kim sposo­

bem trak to w an ia tej gazety przem aw ia jeszcze jed en fakt. Decyzję z wrze­ śnia 1844 r. Rządzącego S enatu C esarstw a rozciągnięto na Królestwo Polskie, „aby wszelkie obwieszczenia przez C esarstw a lub osoby pryw atne w gazetach p etersburskich lub osoby pryw atne w gazetach petersburskich i moskiew­ skich umieszczone, a dotyczące ustaw lub mieszkańców K rólestw a Polskiego drukow ane były w „Gazecie R ząd o w ej.. . ” .53 S ta ła się też „G azeta Rządowa K rólestw a Polskiego” forum prasow ym do propagan dy różnych rosyjskich in sty tu cji gospodarczych, naukow o-kulturalnych i szeregu ówczesnych uczo­ nych i podróżników poprzez zam ieszczanie spraw ozdań o działalności tychże in sty tu cji lub organizacji oraz d ru k szeregu not biograficznych. W okresie wojny krymskiej (1853-1856) gazeta w ykorzystyw ana b y ła do publikow ania tekstów , doniesień, inform acji służących pokazaniu zawsze zwycięskiej arm ii rosyjskiej.54 W sum ie gazeta ta , kum ulując w swoim dziale krajow ym ta k dużo różnorodnych inform acji i m ateriałów o całym ówczesnym Cesarstw ie Rosyjskim , stanow i także o nim ciekawe źródło drukowane.

„G azeta Rządow a K rólestw a Polskiego jako gazeta miejscowa C esarstw a stan ow iła jed n a k przede w szystkim cenne, choć niedoceniane źródło w iado­ mości o sam ym Królestwie Polskim w formie ukazów i ustaw . M am y ta m tek sty postanow ień R ady A dm inistracyjnej K rólestw a Polskiego regulujące n a bieżąco różne spraw y życiowe. A naliza aktów norm atyw nych to dosko­ n ałe źródło p oznania w ładz zaborczych, zrozum ienia funkcjonow ania róż­ nych cywilnych s tru k tu r adm inistracyjnych K rólestw a i funkcjonowania woj- skowo-policyjnego a p a ra tu okupacyjnego. Po drugie, gazeta to cenne źródło inform acji o funkcjonowaniu różnych dziedzin w Królestwie w okresie mię- dzypow staniow ym poprzez zamieszczone ta m m .in. teksty tzw . W yciągów ze Z dania Spraw y z d ziałań ad m in istracji K rólestw a Polskiego z lat 1829-1835, 1835-183955, wreszcie wartościowe źródło inform acji o Królestwie Polskim , aktyw ności społeczeństw a w różnych dziedzinach życia, funkcjonowaniu róż­ norodnych in sty tu cji gospodarczych, społecznych i kulturalnych. Z bogac­ twem m ate ria łu spotykam y się nie tylko we w spom nianym dziale W iadom o­ ści Krajowe, ale także w dziale ogłoszeń zam ieszczonych z polecenia rządu, różnych s tru k tu r adm inistracyjnych, sądowych i osób pryw atnych. Cenne źródło o dobrach rządow ych i pryw atnych, o funkcjonowaniu in sty tu cji b an ­

83 AGAD, R. Adm. IV-74, Prot. 69, R. Adm. Król. Pol. z 29 IX/11 X 1844 r., s. 44-45. 84 Całkowicie pomija tę gazetę w swoim studium B. Wind: Wojna krymska w prasie polskiej, KHPP 1986, t. XXV, nr 2, s. 5-24.

88 GRKP nr 56-63 z 25 II/9 III, 26 II/12 III, 1/13 III-5/17 III 1838 r., s. 343-344, 349­ 350, 357-358, 365-366, 371-372, 379-380; nr 63-64 z 9/21 III-10/22 III 1842 r., s. 402-417.

kowych, giełdy, instytu cji przetargów publicznych, licytacji, jakie m iały m iej­ sce w okresie 1838-1861.

Spełnia więc „G azeta Rządowa K rólestw a Polskiego” , jako „miejscowa” gazeta Cesarstw a, rolę ciekawego inform atora zarów no o Cesarstwie, ja k i Królestwie, o w zajem nych stosunkach, pełniąc sw oistą rolę barom etru. P rz esta je wychodzić, gdy ju ż nie spraw dza się, gdy ulega w yham ow aniu polityka rusyfikacji, unifikacji K rólestw a Polskiego z Cesarstw em Rosyjskim , której jest tylko pew nym narzędziem . W num erze 217 pod d a tą 18/30 IX 1861 r. w ychodzi drukiem specjalne „Uwiadom ienie” , w który m zn ajd uje się inform acja dla dotychczasow ych czytelników, że z dniem 18/30 IX 1861 r. zap rzestaje się ukazywać. W jej miejsce z dniem 19 IX /1 X 1861 r., zgodnie z postanow ieniem R ad y A dm inistracyjnej z 1/13 IX 1861 r., w ydany m iał być jako gazeta codzienna „D ziennik Powszechny” , pism o urzędowe, polityczne i naukow e.56

Nowa gazeta była efektem koncepcji A leksandra hr. W ielopolskiego, że „niezbędną jest rzeczą, aby rząd posiadał w łaściw y po tem u swój organ, w który m by mógł prowadzić ciągle i w sposób siebie godny obronę swojej sprawy, p ro stu jąc i zb ijając mylne, często kłam liwe lub potw orne wiadomości po gazetach zagranicznych uporczyw ie rozgłaszane” . M iała też „objaśniać, wreszcie i tłum aczyć zam iary władzy, które w dziennikach zagranicznych, mianowicie w języku polskim wychodzących, system atycznie dzisiaj są prze­ istaczane” . M otywem w ydania nowego dziennika rządowego, w edług pom y­ słodawcy, było stw ierdzenie, że „w t a kim prostow aniu fałszu nie m ożna liczyć n a tu tejsze dzienniki pryw atne nacechowane niedostatkiem wszelkiej god­ ności i odwagi m oralnej p o d względem otw artego w ypow iedzenia lepszego przekonania” . Nowy dziennik m iał być też w iarygodny i z tego względu, „że wielu dziennikarzy krajow ych zam iast w yjaśniania i napraw y opinii jej przez milczenie po b łaża albo w obłudnych zw rotach p o tak u je ” .57 G azeta p o d nazw ą „D ziennik Powszechny” m ogłaby w edług projektodaw ców „wy­ w ołaniem swobodnego i na praw dzie opartego rozbiorze d ziałań praw odaw ­ czych i adm inistracyjnych w płynąć n a uznanie krajowego dziennikarstw a” i że „otwierałaby. .. pole dla sił um ysłowych i naukowych w ukryciu roz­ powszechnionym , a obecnem u dążeniu w ładzy przyjaznych” oraz „dałaby sposobność poznania tych sił i korzystnego onych użycia w rozm aitych kie­ runkach” . R edakcja tej gazety m iała realizować am bitne cele przez stosow ne w ynagrodzenie autorów artykułów „więcej towarzyskiej i oświatowej treści” ,

86 GRKP nr 217 z 18/30 IX 1861 r., s. 3-4.

87 AGAD, R. Adm. III-142, Prot. 73 R. Adm. Król. Pol. z 29 V III/10 IX 1861 r., s. 493-494.

ale z obowiązkiem nadaw ania ty m artykułom „nieodstępny od polityki rzą­ dowej kierunek” .58 W zam iarze pom ysłodawców „Dziennika Powszechnego” była am bicja „tak zew nętrznym k ształtem jako i w ew nętrzną w artością re­ dakcji [ ...] w dziennikarstw ie miejsce znakom ite z a ją ł” .59 „D ziennik Po­ wszechny” zastępujący dotychczas w ychodzącą „G azetę Rządową. . . ” m iał ukazywać się p od nadzorem Kom isji Rządowej W yznań Religijnych i Oświe­ cenia Publicznego, podległością w yłączoną specjalnem u kom itetow i cenzury pow ołanem u przy tej kom isji.60

W odróżnieniu od „G azety R z ą d o w e j...” przestaw ał być „D ziennik Powszechny” je d n ą z miejscowych gazet Cesarstw a. Ukazywać się m iał w yłącznie w języku polskim . R ozporządzenia i inne a rty k u ły drukow ane m iały być w języku polskim , n ato m iast ogłoszenia rządowe, które drukow ane były w obu językach, m iały być zam ieszczane w osobnym d o d a tk u do gazety.

Ponow nie „D ziennik Powszechny” staw ał się gazetą rządow ą K rólestw a Polskiego, w któ ry m rząd „by mógł p ro je k ta swoje objaśniać” .61 Stosowne postanow ienie R ad y A dm inistracyjnej zap adło 29 V III/1 0 IX 1861 r. Zgod­ nie z propozycją hr. W ielopolskiego rad a uznała, że powołanie nowej gazety „znajduje uspraw iedliw ienie w osiągnięciu dążeń R ząd u” oraz że sytu acja n a tyle uległa zm ianie, że „wiele nowych okoliczności wyw ołuje p otrzebę prostow ania mylnych opinii” .62 G azeta rządow a p od nazwą „D ziennik Po­ wszechny” ponownie pow róciła w zmienionej sytuacji polityczno-społecznej n a rynek prasow y K rólestw a Polskiego, tym razem zastępując po 24 latach

„G azetę Rządową K rólestw a Polskiego” .

Pow ołana do życia w drugiej połowie lat trzydziestych XIX w. „G a­ z eta Rządow a K rólestw a Polskiego” była znam ieniem polityki rusyfikacji i unifikacji K rólestw a Polskiego z Cesarstw em Rosyjskim , prowadzonej po stłu m ien iu pow stania listopadowego 1830/1831 r. M iała być w zamyśle pro­ jektodaw ców narzędziem oddziaływ ania w ładz zaborczych na społeczeństwo polskie w kierunku „tłum aczenia” tej polityki. W odróżnieniu od poprzed­ niej gazety rządowej K rólestw a Polskiego „Dziennika Powszechnego” , k tó rą zastępow ała, nie była de fa cto tego ty p u gazetą, mimo nazw y „rządowej” . B yła n ato m iast jed n ym z rosyjskich organów prasow ych firmowanych przez ówczesną R adę A d m in istracy jn ą K rólestw a Polskiego jako jed en z zarządów

88 AGAD, R. Adm. III-142, ibid., s. 495-496. AGAD, R. Adm. III-142, ibid., s. 497. 60 AGAD, R. Adm. III-142, ibid., s. 498-499. 61 AGAD, R. Adm. III-142, ibid., s. 501. 62 AGAD, R. Adm. III-142, ibid,., s. 502-503.

teryto rialn y ch C esarstw a posiadającego pew ną jeszcze odrębność praw no­ -ad m in istracy jn ą K rólestw a Polskiego n a podstaw ie S ta tu tu Organicznego z 14/26 II 1832 r. B yła gazetą „miejscową” Cesarstw a, w ydaw aną w Króle­ stw ie Polskim , gdzie redak to rem naczelnym był podsek retarz stan u „głów­ nego zarząd u ” Królestwa, a pozostały skład redakcji stanow ili urzędnicy etatow i służby pom ocniczej tegoż zarządu bądź urzędnicy z a tru d n ien i w in­ nych stru k tu ra c h ad m inistracji centralnej. N a wzór europejskich organów tego typu, „G azeta Rządowa K rólestw a Polskiego” p o siadała w yłączność na pierwszeństw o w drukow aniu ogłoszeń rządow ych i skutecznie przez cały okres swego istnienia tego przyw ileju b ro n iła i z niego korzystała. R edago­ w ana początkowo nieciekawie i drukow ana n a słabym gatunkow o papierze, z początkiem lat pięćdziesiątych w yraźnie podniosła swój poziom techniczny i edytorski, pełniąc rolę gazety ogólnoinform acyjnej. P ełniąc funkcję oficjal­ nego organu prasowego w ładz zaborczych, odznaczała się kolorytem , specy­ fiką i m iała w yraźnie określone, choć ukryte, oblicze ideowe.63 G rom adzone n a jej łam ach inform acje służyły kształtow aniu odpow iadających w ładzom zaborczym celom, w ty m zwłaszcza „zlaniu” K rólestw a z Cesarstw em i za­ ta rc iu odrębności tego pierwszego. D ostarczała bowiem na swoich łam ach m nóstw a inform acji na te m a t funkcjonow ania m echanizm ów w ładzy na ca­ łym obszarze im perium i szeregu danych do obserw acji ewolucji polityki w ładz zaborczych wobec Królestwa.

N arodziny tej gazety związane były ze zm ianą polityki w ładz rosyj­ skich wobec K rólestw a Polskiego po stłu m ien iu p ow stania listopadowego 1830/1831 r. B yła kolejną, d ru g ą u d a n ą próbą w prow adzenia i zaistnie­ nia przez okres 24 lat gazety dwujęzycznej jako gazety „miejscowej” C esar­ stw a po narzuconej w 1834 r. guberniom zachodnim „K uriera Litewskiego” . Z astąpienie „Gazety Rządowej K rólestw a Polskiego” przez „D ziennik Po­ wszechny” jako organ prasow y w ładz K rólestw a Polskiego w 1861 r. było efektem czasowego w ycofania się w ładz zaborczych z dotychczas forsowanej polityki niszczenia odrębności K rólestw a i jego unifikacji z Cesarstw em oraz liberalizacji życia w Królestwie po 1856 r., a n astępnie reform hr. W ielopol­ skiego po przegranej przez Cesarstwo w ojny krym skiej.

63 Por. Z. Młynarski: Zarys historii i prasy polskiej cz. 1 (do 1864), Łódź 1956, s. 85­ 86; W. Giełżyński: Prasa warszawska 1661-1914, Warszawa 1962, s. 231; A. Kowalczy- kowa: Warszawa romantyczna, Warszawa 1987, s. 141; A. Słomkowska, Informacja pra­ sowa a polityka i dyplomacja w I połowie X IX w. (Na przykładzie stosunków w Królestwie Polskim), „Biuletyn Prasoznawczy Studium UW i Ośrodka Dziennikarzy SD P”, nr 10 z 1966 r., s. 97-102.