Tomasz Podciborski
Opracowanie mapy oceny warunków
przestrzennych działek
użytkowanych rolniczo
Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum 13/3, 59-67
OPRACOWANIE MAPY OCENY WARUNKÓW
PRZESTRZENNYCH DZIAŁEK UŻYTKOWANYCH
ROLNICZO
Tomasz Podciborski
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynue
Streszczenie. Celem głównym było opracowanie mapy oceny warunków przestrzennych działek użytkowanych rolniczo. W ramach kolejnych etapów przedstawiono: elementy prze strzeni wpływające w znaczący sposób na warunki użytkowania działek rolnych, wskaźniki i mierniki oceny oraz etapy i zasady prowadzenia oceny. Przedstawiono ponadto możliwość graficznej prezentacji uzyskanych wyników oceny. Ocenę warunków przestrzennych dzia łek użytkowanych rolniczo przeprowadzono na wybranym obrębie geodezyjnym.
Słow a k luczow e: obszary w iejskie, w artość użytkow a p rzestrzeni, bazy danych przestrzennych
W P R O W A D Z E N IE
P rzestrzeń je s t dobrem rzadkim , zatem gospodarow anie tym dobrem pow inno m ieć n a w zględzie z jednej strony nieustanne dążenie do popraw y w arunków życia ludności, z drugiej zaś p rzestrzeń ja k o dobro ekonom iczne i ograniczone m usi podlegać reg u la cjom p raw nym i adm inistracyjnym , m usi być uży tk o w an a zgodnie z u znanym i w arto ściam i społecznym i, kulturow ym i i estetycznym i z je d n o cześn ie zapew nionym i in stru m e n ta m i e g z e k w o w a n ia w ła ś c iw y c h z a sa d g o s p o d a ro w a n ia [P o d sta w y p la n o w a n ia p rze strze n n e g o ... 2010]. P rz estrz eń w iejsk a je s t p rz e strz e n ią szczególnie w ra ż liw ą n a kształtow anie. P o siad a określone oryginalne atrybuty i w łaściw ości w ytw orzone w re g ularnym ciągu zdarzeń n a przestrzen i w ielu w ieków oraz dobrze określony ro d o w ó d [Z achow anie - ocalone?... 2003]. R ealizow anie polity k i przestrzennej obszarów w ie j sk ic h p o w in n o b y ć św ia d o m ą i c e lo w ą d z ia ła ln o ś c ią cz ło w ie k a . G łó w n y m p r o b le m e m je s t p o g o d z e n ie stro n y w y m a g a ń w sp ó łc z e sn e j c y w iliz a c ji z je d n o c z e s n ą k o n ie c z n o śc ią z a ch o w a n ia w n ie z m ie n io n y m stanie ja k n ajw ięk szej lic zb y n a tu ra ln y ch
Adres do korespondencji - Corresponding author: Tomasz Podciborski, Wydział Geodezji i Go spodarki Przestrzennej, Katedra Planowania i Inżynierii Przestrzennej, Uniwersytet Warmińsko -Mazurski, ul. Prawocheńskiego 15, 10-724 Olsztyn; e-mail: tomasz.podciborski@uwm.edu.pl
60 Tomasz Podciborski elem entów środow iska p rzyrodniczego [W spółczesność m iędzy p ra c a m i urządzeniow o- rolnym i... 1993]. R o ln ic z a p rz e strz e ń p ro d u k cy jn a , ja k o dobro o g ran ic zo n e , p o w in n a podlegać ochronie, a sposób jej w ykorzystania nie pow inien w pływ ać n a utratę w artości ekonom icznej i ekologicznej gruntów. W yzw anie takie skutkuje konieczn o ścią ciągłego prow adzenia ocen, analiz i prognoz opartych n a danych pochodzących z aktualnych źródeł inform acji. Zw iększające się potrzeby w zakresie inform acji przestrzennej p o w odują d y nam iczny rozw ój system ów geoinform acyjnych, które op ierają się n a w iedzy pochodzą cej m .in. z takich źródeł jak : geodezja, kartografia, geografia, inform atyka oraz adm ini stracja [K w ietniew ski 2008]. W zw iązku z tym celem głów nym p racy je s t opracow anie zasad tw orzenia m apy oceny w arunków przestrzennych działek użytkow anych rolniczo.
E L E M E N T Y W P Ł Y W A JĄ C E N A W A R U N K I P R Z E S T R Z E N N E D Z IA Ł E K U Ż Y T K O W A N Y C H R O L N IC Z O
N a p rz e s trz e ń s k ła d a ją się e le m e n ty - o b iek ty , z k tó ry c h k a ż d y c h a ra k te ry z u je się sw ym i indyw idualnym i cecham i oraz lo k a liz a c ją w te re n ie [P odstaw y p la n o w a n ie ... 2011].
W za le żn o śc i od ro d za ju , p o ło ż e n ia i w ielk o ści dan eg o elem en tu p rze strzen i p o w stają w arunki przestrzenne, a w raz z nim i w ieloraka m ożliw ości w ykorzystania działek ro ln y ch . P o szu k u ją c e lem e n tó w u m o ż liw ia ją c y c h p rz e p ro w a d z e n ie o ce n y w aru n k ó w p rze strz e n n y c h d ziałe k u ży tk o w a n y ch ro ln ic zo , starano się w y o d rę b n ić te w sk aź n ik i oceny, za po m o cą k tó ry ch m ożliw a je s t o cena nie tylko sam ych elem entów p rze strz e ni, ale także ich w zajem nych przestrzennych relacji.
N a podstaw ie analizy literatury, w yników b adań eksperckich oraz w łasnych ro zw a żań do elem entów przestrzeni m ających szczególny w pływ na w arunki przestrzenne dzia łek użytkow anych rolniczo zaliczono: kształt działki z uw zględnieniem proporcji długo ści boków ; w ystępow anie strat brzegow ych; w pasow anie granicy działki w niezm ienniki terenow e; w ew nętrzną punktow ą dysharm onię działki; w ew nętrzną liniow ą dysharm onię działki; rozłóg działki. Trafność w yboru potw ierdzono uzyskanym i w ynikam i badań ankie towych. B adania ankietow e przeprow adzono w środow isku ekspertów do spraw rolnictwa. G ru p ę tę stanow ili w ielo letn i p rac o w n icy o śro d k ó w d o rad z tw a rolniczego. W ynikiem przeprow adzonych działań było także określenie w ag opisyw anych wskaźników.
W s k a ź n ik o ceny k s z ta łtu d z ia łk i z u w z g lę d n ie n ie m p r o p o r c ji d łu g o śc i b o k ó w M oszczeński ja k o optym alne zaproponow ał działki w kształcie kw adratu lub pro sto k ąta [M oszczeński 1927]. Z kolei K opeć [1972], Z alew ski [1974], H opfer i in. [1982] przyjęli za kształt w zorcow y prostokąt. Z daniem H opfera za korzystne m o żn a uznać j e dynie te działki, któ ry ch d łuższe boki są rów noległe, g d y ż w zd łu ż n ich w y konuje się prace polow e, zaś krótsze boki, m ogą posiadać załam ania, p rzy czym ich k ąty nie p o w inny różnić się od k ąta prostego o w ięcej niż 30° [C ym erm an i L aguna 1985].
Z k sz ta łte m d ziałk i śc iśle p o w ią z a n a j e s t d łu g o ść g ra n ic y tw o rzą cej o b w o d n ic ę działki. N iekorzystny kształt działki, w ynikający z nieodpow iedniej długości odcinków g ra n ic y w y w o łu ją c y je j n ie fo rem n o ści, o g ra n ic z a m o ż liw o śc i w y k o rz y sta n ia sprzętu
rolniczego o dow olnych w ym iarach. N a działkach nieregularnych podczas w ykonyw ania prac agrotechnicznych w zrasta liczba naw rotów i jało w y ch przejazdów. K ształty działek zbliżone do k w ad ratu i te d ziałki, k tó ry ch p ro p o rc ja stosunku g ranic zb liżo n a je s t do w artości 2,5:1, traktow ane są ja k o korzystne w aspekcie ich rolniczego użytkow ania.
A nalizując w skaźniki oceny k ształtu działki n ależy brać po d u w ag ę takie elem enty jak : w ielkość pow ierzchni działki, rów noległość b o ków oraz p ro p o rcję długości o d cin
ków granicy działki. Założono, że w raz ze w zrostem pow ierzchni kryterium p o praw no ści k sz ta łtu p o w in n o b y ć ła g o d n ie jsz e . D o o c e n y k s z ta łtu w y o d rę b n io n o trz y stan y kształtów : regularny, dość regularny i nieregularny.
W s k a ź n ik o ceny w y stę p o w a n ia s t r a t b rz e g o w y c h
S tra ty b r z e g o w e w y s tę p u ją c e w z d łu ż g r a n ic d z ia łe k u ż y tk o w a n y c h ro ln ic z o są spow odow ane najczęściej kształtem p ó l upraw nych, koniecznością w ykonyw ania n a w rotów sprzętu rolniczego podczas prow adzenia prac agrotechnicznych oraz „rozjeżdża niem ” dróg gruntow ych zlokalizow anych w bezpośrednim sąsiedztwie działek rolnych.
W artość przedstaw ionego m iernika dla w ybranego po la badaw czego należy określić p oprzez u stalenie p rocentow ego udziału długości o dcinka g ranicy działki, w zd łu ż k tó rego w ystęp u ją straty brzegow e w stosunku do długości obw odnicy ocenianej działki.
W s k a ź n ik o ce n y w p a s o w a n ia g ra n ic y d z ia łk i w n ie z m ie n n ik i te re n o w e
K olejnym w ażnym elem entem , który należy w ziąć pod uw ag ę w ocenie m ożliw ości w y k o rz y s ta n ia ro ln ic z e j p rz e s trz e n i p ro d u k c y jn e j je s t w p a so w a n ie g ra n ic y d z ia łk i w n iezm ienniki terenow e [N ow ak 1990]. N iezm ien n ik i terenow e p rzy jm u ją charakter: liniow y, p u n k to w y b ą d ź p o w ierz ch n io w y . P o c h o d z e n ie ic h m o ż e b y ć n a tu ra ln e lub sztuczne. D la ce ló w p rez en to w an e g o o p ra c o w a n ia z a isto tn e n ie z m ie n n ik i tere n o w e przyjęto: granice zb io rn ik ó w w o d n y ch i ciek ó w w o dnych, w ty m ro w y m elioracyjne, sieci dróg, granice u ży tk ó w leśnych, elem enty u zb ro je n ia technicznego (przepusty, li nie przesyłow e: napow ietrzne i naziem ne).
Z a m ia rę o ce n y tego w sk aź n ik a p rzy jęto p ro ce n t p o k ry c ia g ran ic y d ziałk i z n ie zm iennikam i terenow ym i lub w pisania granicy działki pom iędzy niezm ienniki terenowe.
W s k a ź n ik o ceny w e w n ę trz n e j p u n k to w e j d y s h a rm o n ii d z ia łk i
S ta łe e le m e n ty p u n k to w e n p . s łu p y e n e r g e ty c z n e o ra z s tu d n ie m e lio r a c y jn e są ogranicznikam i projektow ym i, które oddziałują negatyw nie na organizację przestrzeni. Występowanie ich w przestrzeni należy jednak uznawać za „przesądzone” lub trudno zmienne.
W artości m ie rn ik a d la o p isy w a n eg o w sk a ź n ik a p rze d sta w io n o w ta b eli 1. L ic zb a p rzyznaw anych punktów uzależniona je s t od m iejsca w ystępow ania elem entów p u nkto w ych w granicach ew idencyjnych działki. W sytuacji, gdy elem enty punktow e nie w y stępują przyznaw ana je s t najw iększa z m ożliw ych liczba punktów czyli 2.
W s k a ź n ik o ceny w e w n ę trz n e j lin io w e j d y s h a rm o n ii d z ia łk i
S tałe e le m e n ty lin io w e (ro w y m e lio ra c y jn e i n a z ie m n e sie ci u z b ro je n ia te re n u ) p rzecinające w nętrze działki za k łó c ają nie tylko u k ła d geom etryczny, ale także p o g a r sz ają przestrzenne w arunki produkcji rolniczej.
T ab el a 1. K ar ta o ce n y T ab le 1. C ar d of e stim a te 62 Tomasz Podciborski .o O g K K ?;§> s O A 04 O,a q=l „ Al ^ <g <s J2 . ■ - s a g ("Al o fi A 8, Ta g Al o, s - S " Oh Oh OJ O > cl T3 & o T o 5 “ ■a a Al &. a OJ O 3 « 7 * Oh i n O OŚ ■ 0 - 3 ja 3 fi R AI 0-1 O i U i g o a l &-o s -a 03 H " 3 S 'o tu ^ '3 O ° Oh OJ Op 43 Sb o 2 §■ . O o . 03 a ^ S' 03 > O ° OJ a ^ * b o 3 3
h ® a s
a s ^ |
ffia ‘s -s
>9*os' Q ’2' * 3 oj -te •a 8 OJ o o «, ’S £ T | -è* s § «
1 1
<u fl 'S “ •a “s ■g £I I
■S-o &S s „ •§ Sf l OJs
a oj I a 4=* fl 12 'SO ? g Oh M ï 3 S os a l a os -o <u •g 03 a *1 2
- I 5 3 to -e S £ w o o 'O O O <N o o °°„ o o ■''t <—T o' o' V V V V * * * K VI VI VI VI o o <N o o 00 o' o o ' ' t o' o o Or o' ś3 -g s o > > ■N Sour ce :64 Tomasz Podciborski W artości m ie rn ik a dla o p isy w a n eg o w sk a ź n ik a p rze d staw io n o w ta b eli 1. Z asad a u sta la n ia p u n k ta cji m ie rn ik a je s t p o d o b n a do u sta la n ia p u n k ta cji m ie rn ik a punktow ej dysharm onii działki.
W s k a ź n ik o ceny ro z ło g u d z ia łk i
W ystępow anie w d ziałce o b sz aró w je d n o ro d n y c h p o d w zg lę d em w arto śc i u ż y tk o w ych i jednorodnej przydatności produkcyjnej ułatw ia dobór up raw i sposóbu n aw o ż e nia. N ajlep sz y m w arian tem d la opisyw anego w sk aźn ik a b y ła b y sytuacja, gdyby każda działk a b y ła w ew nętrznie je d n o ro d n a (liczba pun k tó w przy zn an y ch - 2), co daw ałoby n ajw ięk sz e szan se n a m a k sy m a ln e je j w y k o rz y sta n ie i ra c jo n aln e za g o sp o d aro w an ie. W raz ze w zro stem liczby ró żnorodnych u żytków gruntow ych tw o rzący ch działk ę w a r tość p rzy z n aw an y c h p u n k tó w się zm niejsza. W artości m ie rn ik ó w d la p o szczeg ó ln y ch stanów przestrzennych przedstaw iono rów nież w tabeli 1.
O P R A C O W A N IE P R O C E D U R Y O C E N Y W A R U N K Ó W P R Z E S T R Z E N N Y C H D Z IA Ł E K U Ż Y T K O W A N Y C H R O L N IC Z O
P rzep ro w ad zen ie o ce n y w y m ag a dostęp n o ści dan y ch p rzestrzen n y c h i opisow ych. N iezbędne dane p ow inny być pozyskane z baz danych przestrzennych pow stałych w w y n iku w prow adzenia w życie U staw y z dnia 4 m arca 2010 r. o infrastrukturze inform acji przestrzennej [Dz.U. z 2010 n r 76, poz. 489].
D o u ła tw ien ia o ceny sporządzono k a rtę o ceny (tab.1). Z aw iera o n a w skaźniki, ich m ierniki oraz w agi w yliczone w oparciu o uzyskane w yniki b adań ankietow ych określa ją cy c h siłę w pływ u danego w skaźnika n a w arunki przestrzenne działek rolnych. P rzed
staw iona k arta (tab. 1) p ow inna być w ypełniona d la każdej działki oddzielnie.
W zw iązku z tym osobie w ykonującej analizy zw iązane z opracow aniem m ap y w a runków przestrzennych działek użytkow anych rolniczo należy zapew nić m ożliw ość: - lokalizacji n a m apie w ybranych obiektów (działek) w raz z ich atrybutam i (pozw oli to
n a u zy sk an ie in fo rm ac ji o: ro d z a ju w y stę p u ją c y c h u ż y tk ó w g ru n to w y ch w działce i ich klas, elem entów p u n k to w y ch i liniow ych, n ie zm ien n ik ó w przestrzen n y ch oraz ukształtow aniu terenu);
- łączenia danych pochodzących z różnych źródeł (różne grupy danych przestrzennych); - zastosow ania w praktyce w skaźników i m ierników oceny (tab. 1) w raz z odpow iednią
ko nfiguracją narzędzi gis pozw alającą n a przeprow adzenie oceny;
- p re z e n ta c ji w y n ik ó w w fo rm ie ta b e la ry c z n e j i g raficz n ej (m ap a o ce n y w aru n k ó w przestrzennych działek użytkow anych rolniczo).
E ta p y o p r a c o w a n ia m a p y w a r u n k ó w p r z e s tr z e n n y c h d z ia łe k u ż y tk o w a n y c h r o ln ic z o
E TA P I - p o z y sk an ie d an y c h z b a z d an y c h p rze strz e n n y c h (in fo rm a cje o działce ew idencyjnej (I grupa danych przestrzennych), inform acje o sposobie użytkow ania z ie m i (II grupa danych przestrzennych), inform acje o ukształtow aniu terenu (II grupa d a nych przestrzennych). W ynikiem prac będzie zestaw ienie niezbędnych danych do p rze prow adzenia oceny.
ETAP II - ocena w arunków przestrzennych działek użytkow anych rolniczo (zastoso w an ie w p rak ty ce w sk aź n ik ó w i m ie rn ik ó w o ce n y z w y k o rz y sta n iem narzęd zi GIS). W w yniku przeprow adzonych prac otrzym am y w ypełnione k arty oceny (tab. 1).
ETAP III - opracow anie w ynik ó w oceny w raz z m o ż liw o śc ią prezentacji w yników w fo rm ie ta b e la ry c z n e j i g raficz n ej. W w y n ik u p rz e p ro w a d z o n y c h p rac o trz y m a m y m a p ę oceny w arunków przestrzennych działek użytkow anych rolniczo.
O C EN A D Z IA Ł E K P O Ł O Ż O N Y C H N A O B SZA R ZE O BR ĘB U G E O D E Z Y JN EG O D RW ĘC A
D o k o n u ją c w y b o ru o b ie k tu b a d a w c z e g o , z a g łó w n y w y z n a c z n ik p rz y ję to lic z n y u dział gruntów rolnych w pow ierzchni analizow anego obrębu geodezyjnego oraz z ró ż n ico w an ie p rzy d atn o ści rolniczej gleb. K ry teria te spełnił obręb D rw ę ca p o ło ż o n y na obszarze gm iny L idzbark W arm iński w w ojew ództw ie w arm ińsko-m azurskim .
O bręb D rw ęca zajm uje pow ierzch n ię 339 ha. Ł ąc zn a liczb a działek ew idencyjnych w m o m e n c ie o c e n y w y n o s iła 181. W o c e n ia n y m o b rę b ie u ż y tk i ro ln e z a jm u ją p o w ie rz c h n ię 326 ha, co stanow i 96% je g o p o w ierz ch n i, zaś d ro g i i te re n y bud o w lan e pow ierzchnię 13 ha, co stanow i 4% pow ierzchni obrębu.
W o p arc iu o in fo rm acje zaw arte w k arcie o ce n y (tab. 1) o k reślono sto p ień oceny w arunków przestrzennych dla każdej działki osobno. U zyskane w yniki oceny pozw oliły n a sporządzenie rysunku 1j m ap y w artości.
I I I I - d o b r e w a r u n k i - g o o d c o n d i t i o n s I I I I I - ś r e d n i e w a r u n k i - a v e r a g e c o n d i t i o n s
■ I V - z ł e w a r u n k i - b a d c o n d i t i o n s I I V - b a r d z o z ł e w a r u n k i — v e r y b a d c o n d i t i o n s
Rys. l.O braz mapy wyników oceny Fig. 1. Image of map o f result of estimate Źródło: opracowanie własne
66 Tomasz Podciborski PODSUM OW ANIE
R ozw ój sp o łe cz n o -g o sp o d arczy o b sz aró w w ie jsk ic h z m u sza n as do p o sz u k iw an ia coraz to no w szy ch ro zw ią zań zap ew n iający ch p o p raw ę stanu za g o sp o d a ro w an ia p rz e strzeni. P rezen to w an a m eto d a o p iera się n a ocenie sześciu elem entów p rzestrzeni m a ją cy c h w edług ankietow anych ekspertów z zakresu rolnictw a najw iększy w pływ na w a ru n k i p rz e s trz e n n e d z ia łe k u ż y tk o w a n y c h ro ln ic z o . M a o n a c h a ra k te r su b ie k ty w n y i w pew nym stopniu stronniczy, je d n a k w części potw ierdzony ogólnie przyjętym i z a sa dam i i obow iązującym i uregulow aniam i praw nym i. P ozw ala n a o cenę istniejących u k ła dów przestrzennych, a także tych w fazie projektow ania. W yniki oceny są cennym źró d łem in fo rm ac ji p o d cz as p ro w a d ze n ia prac p o d ziało w y c h i scaleniow ych. W skazanie elem entów niekorzystnych w płynie n a p opraw ę struktury przestrzennej w ładania i u ży t kow ania. P rzed staw io n a w o pracow aniu m e to d a skutecznie w sp iera o cen ę w arunków p rzestrzen n y ch działek uży tk o w an y ch rolniczo, a auto m aty zacja opisyw anego procesu spow oduje skrócenie czasu oczekiw ania na w yniki prow adzonej oceny.
PIŚM IEN N IC TW O
Cymerman R., Łaguna T.M., 1985. Spadki plonów przy granicach działek (pól) i przeszkodach terenowych (na przykładzie RZD w Pozortach). Zeszyt Naukowy ART.
Cymermen R., 1993. Współzależność między pracami urządzenioworolnymi a wybranymi elementa mi środowiska. Zeszyty naukowe ART. w Olsztynie, 22.
Hopfer A., i inni, 1982. Ocena i waloryzacja gruntów wiejskich. PWRiL, Warszawa. Kwietniewski M., 2008. Gis w wodociągach i kanalizacji. Wydawnictwo PWN. Warszawa. Moszczeński S., 1927. Nowy sposób ujmowania kształtu rozłogu ziemi oraz położenia zabudowań
w posiadłościach wiejskich dla celów organizacji, komasacji i wyceniania. Warszawa.
Nowak A., 1990. Metoda określania zmian struktury przestrzennej rolnictwa w programach urządze- nioworolnych gmin. Zeszyty Naukowe ART. w Olsztynie, 19.
Podciborski T., Trystuła A., 2010. Wykorzystanie systemu GIS do oceny stanu ładu przestrzennego obszarów wiejskich. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 13.
Podstawy planowania przestrzennego i projektowania urbanistycznego, 2010. Red. R. Cymer- man. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Wydanie II popra wione, Olsztyn.
Podstawy planowania przestrzennego i projektowania urbanistycznego, 2011. Red. R. Cymer- man, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Wydanie III popra wione. Olsztyn.
Ustawa z dnia 4 marca 2010 r. o strukturze informacji przestrzennej. Dz.U. z 2010, nr 76, poz. 489. Zachowane - ocalone? O krajobrazie kulturowym i sposobach jego kształtowania, 2003. Red.
I. Liżewska, W. Kecner. Stowarzyszenie WK „Borussia”, Olsztyn.
M A P P IN G O F T H E SPATIAL C H A R A C T E R IS T IC S O F A G R IC U LTU R A L LAND
A b strac t. The main objective o f this study was to compile a map for evaluating the spatial characteristics o f agricultural land. Selected spatial elements that determine the agricultural potential o f land were described, evaluation indicators and metrics were presented and evaluation principles were developed in successive stages o f the study. G raphical data presentation options were discussed. The spatial characteristics of agricultural land were evaluated in a selected cadastral district.
Keyw ords: rural areas, productive potential of land, spatial databases.
