Halina Chałacińska-Wiertelak
"Kraszewski w imperium rosyjskim
(1812-1863-1917)", Wołodymyr
Wasyłenko, Poznań 2002 : [recenzja]
Acta Polono-Ruthenica 8, 307-314
... : ' ISSN 1427-549Х
III. Recenzje, omówienia i sprawozdania
Wołodymyr Wasyłenko, Kraszewski w imperium rosyjskim (1812-1863-
-1917), Poznań 2002, ss. 404
M o n o g r a f ia
K raszew ski w imperium rosyjskim (1812-1863-1917)
z a w ie r a 3 6 6 s tr o n ic te k s tu c ią g łe g o , w y k a z m a te r ia łó w a r c h iw a ln y c h i m u z e a ln y c h (9 p o z y c ji) , o b s z e r n y in d e k s o s ó b (1 0 s tro n ) o r a z r é s u m é w d w ó c h ję z y k a c h ( p o ls k im i a n g ie ls k im ) . T e k s t z a s a d n ic z y s k ła d a s ię z e w s tę p u , trz e c h r o z d z ia łó w i z a k o ń c z e n ia . D o r o z p r a w y z o s ta ły w łą c z o n e g ra fik i i ry s u n k i J ó z e f a I g n a c e g o K ra s z e w s k ie g o .H is to r y c z n o lite r a c k a s o lid n o ś ć r o z p r a w y W o ło d y m y r a W a s y łe n k i - o r g a n i z o w a n e j w e d łu g k o n c e p c y jn e g o r o z p o z n a n ia ro z le g łe g o i r ó ż n o r o d n e g o m a te r ia łu , w e d łu g s w o is te j „ p o e ty k i k o m p o z y c ji” , k tó r a w ty m p rz y p a d k u w y m a g a ła p r z e m y ś la n e j s e le k c ji n ie w y o b r a ż a ln e j lic z b y w y tw o r ó w tej n ie ty lk o w ie lo g a tu n k o w e j, a le i w ie lo r o d z a jo w e j tw ó r c z o ś c i - je d n o c z e ś n ie sta n o w i p r z e d m io t o b lig u ją c y d o p o d ję c ia p r ó b y o k r e ś le n ia p a r a d y g m a tu , w a r to ś c i n a d r z ę d n e j d la „ fe n o m e n u J ó z e f a Ig n a c e g o K r a s z e w s k ie g o ” . Z a te m j u ż sam d o r o b e k a r ty s ty c z n y p is a r z a , p re z e n to w a n y p r z e z u k r a iń s k ie g o lite r a tu r o z n a w c ę , le g ity m u je się n ie r o z d z ie ln ą j e d n o ś c i ą z n o ś n y m k o n te k s te m w ie lo k u ltu r o w e g o p o g r a n ic z a P o ls k i, U k r a in y i R o sji c z a s u r o z b io r ó w z je d n e j s tr o n y , a z d ru g ie j - z a r ty k u ło w a n ą w w y p o w ie d z ia c h d y s k u r s y w n y c h p is a r z a j e g o s a m o ś w ia d o m o ś c ią a rty s ty c z n ą , k tó ra , b ę d ą c p r z e z te n h is to r y c z n y c h r o n o to p o k r e ś la n ą , je d n o c z e ś n ie b u d u je in d y w id u a ln o - s p o łe c z n e tre ś c i w ła ś n ie te j e p o k i. D o c e n ie n ie i k o n s e k w e n tn e e k s p o n o w a n ie w ro z p r a w ie te g o s p lo tu z n a c z ą c y c h tr e ś c i s p ra w ia , ż e m o n o g r a f ia
K raszew ski w imperium
rosyjskim (1812-1863-1917)
j a w i się j a k o w a ż k i p r z y k ła d lite r a tu r o z n a w s tw a k o m p a r a ty s ty c z n e g o . W ie lo a s p e k to w y c h a r a k te r tej d y s c y p lin y n a u k o w e j z o s ta ł z a p r e z e n to w a n y p o p r z e z o d n ie s ie n ia lite r a c k ie g o d o r o b k u K ra s z e w s k ie g o do:- s w o is te j d u c h o w e j e m ig r a c ji p o ls k ie g o p a tr io ty w p o lity c z n o - k u ltu r o w e j s y tu a c ji p o r o z b io r o w e g o p o g ra n ic z a ;
3 0 8 R e c e n z j e , o m ó w i e n i a i s p r a w o z d a n ia
- tw ó r c z o ś c i w s p ó łc z e s n y c h m u d z ia ła c z y k u ltu r y o r a z p is a r z y p o ls k ic h , u k ra iń s k ic h i r o s y js k ic h (n p . J u liu s z a S ło w a c k ie g o , C y p r ia n a N o r w id a , T a r a s a S z e w c z e n k i, Iw a n a F ra n k o , N ik o ła ja G o g o la i Iw a n a T u rg ie n ie w a ) ;
- w ł a s n y c h g ra fik , r y s u n k ó w i s z k ic ó w K r a s z e w s k ie g o , z e s p o lo n y c h z j e g o d o k o n a n ia m i lite r a c k im i z a s p r a w ą r e a liz a c ji a r ty s ty c z n e g o c re d o , iż b y z a w r z e ć w k a ż d y m f r a g m e n c ie tw ó r c z o ś c i p r z e ja w „ ż y c ia ” ;
- p rz e k ła d u
Boskiej komedii D a n te g o o r a z d o w y k ła d ó w K r a s z e w s k ie g o
0 g e n ia ln y m f lo r e n ty ń c z y k u , sz e rz e j - d o id ei „ D a n te ” , u r u c h a m ia ją c e j w m o n o g r a f ii z n a c z ą c y k o n te k s t, j a k m o ż n a to o k r e ś lić z a M ic h a łe m B a c h - tin e m , „ ż y c ia id e i” a k tu a liz u ją c y c h s ię w c z a s ie h is to r y c z n y m p o ls k ie g o tw ó rc y .T a k ie p o z n a w c z e p o r z ą d k o w a n ie p r z e d m io tu o b s e r w a c ji, p r e z e n to w a n e g o n ie s ta ty c z n ie , a le w d y n a m ic z n e j s ie c i z w ią z k ó w , w y z n a c z a ta k ż e tr o p d la p e r c e p c ji ro z p r a w y w p o d ję te j p r ó b ie j e j o m ó w ie n ia . Z a te m tw ó r c z o z r e k o n s tr u o w a n a p rz e z a u to r a m o n o g r a f ii i w s z e c h s tr o n n ie p rz e z e ń r o z u m ia n a s k a la z ja w is k a , p r z e k ła d a ln e g o w ta k im o d c z y ta n iu n a w s p ó łc z e s n e p ro b le m y d y s k u s ji, n a p o s tu la ty i u s ta le n ia m e to d o lo g ic z n e ( ś w ia to w e j) k o m p a r a ty s ty k i, in s p iru je d o s ta w ia n ia p y ta ń , d o k o n ty n u a c ji in te r p r e ta c y jn y c h w o p a r c iu o ta k b o g a tą i z ło ż o n ą o f e r tę p o z n a w c z ą . O to p ro b le m : j a k d z is ia j c z y ta ć d z ie ło lite ra c k ie , k tó r e z g o d n ie z n a jn o w s z y m i w s k a z a n ia m i h u m a n is ty k i j e s t p o s tr z e g a n e j a k o c z ę ś ć k o d u ją c a c a ło ś ć k u ltu r y d u c h o w e j, w p ro p o z y c ji a r ty s ty c z n e j K ra s z e w s k ie g o i b a d a w c z e j W a s y łe n k i z y s k u je w y m ia r o ty le s z e rs z y , o ile o b ie k ty w n ie w y c h o d z i p o z a ra m y u tw o ru lite ra c k ie g o , w e r b a liz o w a n e g o z r e g u ły ( p r z e z t r a d y c y jn ą h is to rię lite ra tu ry ) j a k o g a tu n k o w a to ż s a m o ś ć . G o d n y o d n o to w a n ia j e s t tu ta j p u n k t w id z e n ia p o ls k ie g o a rty s ty 1 z a ra z e m j e g o tw ó r c z y im p u ls , a b y n ie s tr u d z e n ie z a p is y w a ć o b s e r w o w a n ą r z e c z y w is to ś ć , b o w ie m w k a ż d e j j e j c z ę ś c i z a w ie r a się c a ło ś ć , c o j e s t w ią z a n e p rz e z a u to r a m o n o g r a f ii z id e a łe m p is a r z a , c z y li z p o w ie ś c io w ą c a ło ś c ią u s tr u k tu r o w a n e g o ż y c ia , sz e rz e j - z n ie o g r a n ic z o n o ś c ią re a lis ty c z n e g o s ty lu n ie ja k o z a d a n e g o p r z e z z a s a d ę p r a w d z iw o ś c i z d a r z e ń i b ę d ą c e g o p r z e c iw ie ń s tw e m „ r o m a n ty c z n e j ilu z ji” o r a z o d e rw a n e j o d ż y c ia „ m ito lo - g iz a c ji” . M o ż n a tu ta j z a u w a ż y ć z d u ż ą d o z ą p ra w d o p o d o b ie ń s tw a , ż e ta k „ s z e r o k a ” ś w ia d o m o ś ć a r ty s ty c z n a p o w ie ś c io p is a r z a w r a z z j e j r e a liz a c ją s ta n ie s ię p r z e d m io te m b a d a ń ta k ż e w ja k o ś c io w o o d m ie n n y c h k o n te k s ta c h : te o r e ty c z n y m , m e to d o lo g ic z n y m , k u ltu r o z n a w c z y m . T y m c z a s e m w a r to p rz y jr z e ć się b liż e j „ fe n o m e n o w i K r a s z e w s k ie g o ” , j a k p o d k r e ś la a u to r r o z p r a w y , r o z p a tr y w a n e m u ty lk o w ra m a c h re a lió w te j e p o k i, k tó r a g o z r o d z iła . A p rz e c ie ż w p r z y p a d k u k a ż d e g o a rty s ty n a c jo n a ln ie i h is to r y c z n ie o g r a n ic z o n e s ta je się u n iw e r s a ln ą w a r to ś c ią , j a k w ła ś n ie w o m a w ia n y m p r z y p a d k u
Boskiej komedii, z a s p r a w ą k tó re j k o le jn y ro z d z ia ł
p r a c y r o z w ija się w e d łu g p a r a d y g m a tu a r ty s ty w y g n a ń c a ( z n a c jo n a ln e j k u ltu ry ) z e k s p o n o w a n a te z ą , ż e „ b e z w y g n a n ia D a n te n ie b y łb y a r ty s tą tej m ia ry ” . O c z y w is ta p a r a le la z lo s e m p o ls k ie g o p a trio ty s ta n o w i w r o z p ra w iep e r s p e k ty w ę z m ie n ia ją c ą ta k j e d n o z n a c z n ą z a p o w ie d ź p o s tę p o w a n ia m e to d o lo g ic z n e g o i u z m y s ła w ia , ż e w y s iłk i W o ło d y m y r a W a s y łe n k i s ą z o r ie n to w a n e n a m o ż liw o ś ć p r z e k r o c z e n ia o g r a n ic z o n e g o w y m ia r u : j u ż to g a tu n k o w e j o d m ia n y p o w ie ś c i s p o łe c z n e j, j u ż to h is to r y c z n e g o c z a s u „ ż y c ia ” i w y n ie s ie n ia ic h d o p o z io m u o k r e ś la ją c e j w a r to ś c i e s te ty c z n e j, ś w ia to p o g lą d o w e j . O d n o s i to p rz e d e w s z y s tk im d o a r ty k u ło w a n y c h w r o z p r a w ie ra c z e j d o m y ś ln ie u n iw e r s a lió w K r a s z e w s k ie g o p o p r z e z e k s p o n o w a n ie ilo ś c io w e j r ó ż n o r o d n o ś c i ty p ó w u p ra w ia n e j p r z e z e ń tw ó r c z o ś c i, „ w ie lo w y m ia r o w o ś c i” . P o ję c ie to , n ie r o z e r w a ln ie z w ią z a n e z „ f e n o m e n e m K r a s z e w s k ie g o ” , b u d u je p r o w a d z ą c ą te z ę in te r p r e ta c y jn ą m o n o g ra fii o k r e ś lo n ą j a k o „ m e ta te k s t” W p r z e jś c io w e j p ro p o z y c ji k a te g o r ia ta z o s ta ła n a w e t s y n o n im ic z n ie z a s tą p io n a w y r a ż e n ie m „ m e g a te k s t” , k ła d ą c y m a k c e n t n a ilo ś c io w y a s p e k t d o k o n a ń a r ty s ty c z n y c h p is a r z a . K o n c e p c y jn ie n o ś n y p o z o s ta je „ m e ta te k s t” r o z u m ia n y j a k o „ te k s t te k s tu ” K ra s z e w s k ie g o , d la k tó r e g o k a ż d y p r z e ja w j e g o w ła s n e j tw ó r c z e j d z ia ła ln o ś c i j e s t te k s te m . W o ln o ro z u m ie ć , iż w y z n a c z a ją c p r z y s z łą p e r c e p c ję d o r o b k u p is a r z a , „ m e ta te k s t” o k r e ś la łb y się j a k o k a te g o r ia ś w ia to p o g lą d o w a d z ie ła a r ty s ty c z n e g o i z a r a z e m - b a d a w c z a . I n tu ic y jn ie o d n a le z io n a i ś w ia d o m ie e k s p o n o w a n a t e z a m o ż e o k a z a ć się p ło d n a p rz e d e w s z y s tk im j a k o p e rs p e k ty w a w y d o b y c ia u k r y ty c h tr e ś c i „ f e n o m e n u ” i j e g o s ty k ó w k u ltu r o w y c h . W y d a je się , iż z m e to d o lo g ic z n e g o p u n k tu w id z e n ia k a te g o r ia ta z a s łu g u je n a p o g łę b io n ą k o n c e p tu a liz a c ję . W k o n te k ś c ie d z is ie js z e j h u m a n is ty k i, p re f e r u ją c e j o tw a rte ( p o s z u k u ją c e ) m e to d o lo g ie , p ro b le m z y s k u je n a w a d z e . T a k a m b itn ie u r z e c z y w is tn ia n a m o n o g r a f ia , b ę d ą c a p rz e c ie ż w z a ło ż e n iu i w w e r b a ln e j r e a liz a c ji p r a c ą m a te r ia ło w ą ( o b f itu ją c ą w lic z n e o m ó w ie n ia i p r z y to c z e n ia z d o k o n a n y c h j u ż b a d a ń p o ls k o ję z y c z n e j lite r a tu r y p r z e d m io tu , a ta k ż e w c y ta ty z u tw o r ó w a r ty s ty c z n y c h ) , w p r o w a d z a w m e to d o lo g ic z n y p r o b le m k a te g o r y z a c ji z ja w is k f u n k c jo n u ją c y c h d o ty c h c z a s w h u m a n is ty c e c z ę s to k r o ć n a z a s a d z ie o p is u lu b m e ta fo ry . N ie o c z e k iw a n ie w ię c c a s u s J ó z e f a Ig n a c e g o K r a s z e w s k ie g o , n a jb a rd z ie j p ło d n e g o p is a r z a n ie ty lk o w s k a li e u r o p e js k ie j, k tó r y w s z e la k o n ie o s ią g n ą ł w y ż y n a rty z m u w e d łu g ż a d n e g o k a n o n iz o w a n e g o w z o r c a , c h o c ia ż b y w e d łu g g a tu n k o w e j o d m ia n y p o w ie ś c i f ilo z o f ic z n e j, m o ż e p o s łu ż y ć j a k o m a te r ia ł d o d ia g n o z o w a n ia p rz e z w s p ó ł c z e s n ą k o m p a r a ty s ty k ę , a ta k ż e h e r m e n e u ty k ę , p r z e m o ż n ie z o r ie n to w a n e n a w y p r a c o w a n ie p a r a d y g m a tó w r o z u m ie ją c e g o c z y ta n ia , n a w y ja ś n ia n ie . Id ą c d a le j tr o p e m r o z w a ż a ń s ty m u lo w a n y c h p rz e z lo g ik ę s e le k c ji z a s t o s o w a n ą w o b e c o g ro m n e j s p u ś c iz n y lite r a c k ie j, sz e rz e j - k u ltu r a ln e j, w o b e c h is to r y c z n o - p o lity c z n y c h u w ik ła ń o ra z fu n k c ji „ o s o b o w o ś c i” p o ls k ie g o p is a rz a w b a d a n e j c a ło ś c i, a ta k ż e k o m p o z y c y jn e g o u s z e r e g o w a n ia te g o z ło ż o n e g o p r z e d m io tu o b s e r w a c ji, m o ż n a o d k ry ć , ż e d ia c h r o n ic z n y o g lą d w ie lo a s p e k to w o ś c i im m a n e n tn ie s y n c h r o n iz u je się z a s p r a w ą z o r ie n to w a n ia n a w a r to ś ć „ w ie lk ie g o c z a s u ” . T o im ię D a n te g o A lig h ie ri le g ity m u je się tu ta j
3 10 R e c e n z j e , o m ó w i e n i a i s p r a w o z d a n ia
m o c ą s c a la n ia w p o je m n y k o n te k s t r o z p r o s z o n y c h w p o p r z e d n ic h r o z d z ia ła c h ś la d ó w w ie lk ie j lite ra tu ry , s y g n o w a n y c h ( p o z a w c z e ś n ie j w y m ie n io n y m i) n a z w is k a m i B a lz a c a , S z e k s p ir a , W e r g iliu s z a w r e s z c ie . W ła ś n ie W e r g iliu s z b u d z i w p o ls k im p is a rz u tę s k n o tę z a p o w tó r n y m u r z e c z y w is tn ie n ie m s ię sy tu a c ji „ m i s t r z - u c z e ń ” , a w ię c z a n a ro d z in a m i w ie lk ie g o d z ie ła K r a s z e w s k ie g o n a m ia r ę „ m is tr z a i tw ó r c y ” , D a n te g o . N ie p r z y p a d k o w o w ię c r o z d z ia ł p o ś w ię c o n y
Boskiej komedii d z ia ła j a k s w o is ty k a ta liz a to r , s z e r e g u ją c
z n a c z e n io w o p o s z c z e g ó ln e c z ę ś c i ro z p r a w y , k tó r e te r a z m o g ą b y ć p o s tr z e g a n e w o p ty c e in te n c jo n a ln e g o z d ą ż a n ia c a łe g o „ fe n o m e n u K r a s z e w s k ie g o ” k u o s ią g n ię c iu n a jw y ż s z e g o w y m ia r u d z ie ła . N a le ż y z a te m p o d k r e ś lić , iż te n z w ie ń c z a ją c y ro z d z ia ł ro z p r a w y j e s t r e a liz o w a n y p rz e z j e j a u to r a n ie ty lk o j a k o p rz e z o d k r y w c ęBoskiej komedii D a n te g o w p r z e k ła d z ie J ó z e f a I g n a c e g o
K ra s z e w s k ie g o , a le p r z e d e w s z y s tk im j a k o p rz e z w y tr a w n e g o z n a w c ę p o e z ji, o m a w ia ją c e g o ró ż n e w e r s je p o ls k o ję z y c z n y c h tłu m a c z e ń , w y k a z u ją c e g o się je d n o c z e ś n ie z n a jo m o ś c ią u n iw e r s a ln y c h s e n s ó w o ry g in a łu , a b y ta k ż e i ty m ra z e m z lo k a liz o w a ć tr e ś ć s y n d r o m u „ ż y c ie ” w k o n s e k w e n tn ie b u d o w a n e j „ w ie lo w y m ia r o w e j” c a ło ś c i, w „ m e ta te k ś c ie ” . T e n s p o s ó b k o m p a r a ty s ty c z n e g o p o s z e r z a n ia w s p o m n ia n e g o k o n te k s tu d o ty c z y w s z y s tk ic h p r z y to c z o n y c h w m o n o g ra fii in fo rm a c ji, is to tn y c h d a n y c h b io g r a f ic z n y c h o r a z d z ia ła ln o ś c i w y b itn y c h d z ia ła c z y k u ltu ry , w s z c z e g ó ln o ś c i u k r a iń s k ie j, z k tó r ą K r a s z e w s k i b y ł ż y w o tn ie z w ią z a n y ( m ie s z k a ją c p rz e z d łu g ie la ta w Ż y to m ie r z u ) , in fo rm a c ji fu n k c jo n u ją c y c h n ie j a k o z n a c z ą c e tło , a le s ta n o w ią c y c h o r g a n ic z n ą s k ła d o w ą o m a w ia n e g o f e n o m e n u . Z g o d n ie z p o d ję ty m te m a te m o r a z z a ło ż e n ia m i p o z n a w c z y m i r o z p r a w y a d re s o w a n e j d o o d b io r c y ro s y js k ie g o ( r o s y js k o ję z y c z n e g o ) W . W a s y łe n k o p r e fe ru je k o m e n tu ją c y o p is i z a p o m o c ą te j fo rm y d y s k u r s u p r e z e n tu je ja w n e z n a c z e n ie ję z y k a k o n s tr u o w a n e j c a ło ś c i K ra s z e w s k ie g o . W s z e la k o te m p e r a m e n t n a u k o w y in te r p r e ta to r a , łą c z ą c y b e n e d y k ty ń s k ą p r a c o w ito ś ć i s o lid n o ś ć o b s e rw a c ji z in tu ic ją f ilo lo g ic z n ą i in w e n c ją , s p ra w ia , ż e w p ra c y m o ż n a b y ło b y p r z e ś le d z ić p ro c e s p r z e c h o d z e n ia w k ie ru n k u e w o k o w a n ia s e n s ó w u k ry ty c h . B o w ie m ta k b o g a ty tr e ś c io w o p rz e d m io t b a d a ń , p r o w a d z ą c y w w ie lu k ie r u n k a c h m o ż liw y c h a s o c ja c ji - j a k c h o c ia ż b y , d la p rz y k ła d u , s ła w e tn y z m y s ł o b s e r w a c y jn y K r a s z e w s k ie g o , k tó ry j e d n a k ż e n ie w y b u d o w u je n ie p o w ta r z a ln e g o s ty lu a r ty s ty c z n e g o tej w y s o k ie j m ia ry , j a k a s ta ła s ię u d z ia łe m w s p ó łc z e s n e g o p o ls k ie m u a r ty ś c ie a u to r aMartwych dusz
- w y m a g a ł s z c z e g ó ln e j d y s c y p lin y m e to d o lo g ic z n e j, s p ra w ia ją c e j, a ż e b y g ro m a d z o n y m a te ria ł, c ią g le w z b o g a c a ją c te m a t, j e d n o c z e ś n ie f u n k c jo n o w a ł w z a k re ś lo n y c h ra m a c h p o je m n y c h w a r to ś c i: „ w ie lo w y m ia r o w o ś c i” i „ ż y c ia ” , „ m e ta te k s tu ” . W y p a d a tu ta j u ś w ia d o m ić je s z c z e j e d n ą o s o b liw o ś ć , tę m ia n o w ic ie , że k a te g o r ia ln ie r o z u m ia n y p is a rz , a rty k u ło w a n y w m o n o g r a f ii j a k o „ fe n o m e n K r a s z e w s k ie g o ” i w y p o s a ż o n y w c e c h y o s o b o w o ś c io w e o r a z lu d z k ie c e c h y z n ie w o lo n e g o p a trio ty , ty ta n a p ra c y , w ro z w a ż a n ia c h u k r a iń s k ie g o b a d a c z au ra s ta d o ra n g i u p o d m io to w io n e g o p r z e d m io tu b a d a ń , c o p o c z ę ś c i d z ie je się z a s p r a w ą fa s c y n a c ji a u to r a m o n o g ra fii p o ls k im p o w ie ś c io p is a r z e m ; w r e z u lta c ie j e d n a k z a w s z e p o d p o r z ą d k o w a n y c h d y s c y p lin ie in te le k tu a ln y c h r o z s tr z y g n ię ć . Z a te m e k s p o n o w a n e z g ło s z e n ie ja k ie jś p ro p o z y c ji b a d a w c z e j, w y n ik a ją c e j z z a p r e z e n to w a n y c h d o c ie k a ń , n ie u m n ie js z y ło b y w a lo r ó w p o z n a w c z y c h m o n o g ra fii, z w ła s z c z a ż e j e j a u to r s łu s z n ie p o d k r e ś la , iż „ fe n o m e n K r a s z e w s k ie g o ” to p ro b le m c ią g le o tw a rty . W o b e c s to p n ia z a a w a n s o w a n ia b a d a ń w s p ó łc z e s n e j p o lo n is ty k i (c z e m u W o ło d y m y r W a s y łe n k o d a je w y r a z ta k ż e w ro z b u d o w a n y c h p r z y p is a c h ) w y p a d a u ś c iś lić , iż p ro b le m p o z o s ta je o tw a r ty d la ta k ic h p e n e tra c ji n a u k o w y c h , k tó r e w a r to ś c io w a ły b y p r z e d m io t n a p o z io m ie p a r a d y g m a tó w , d o m in a n t i k a te g o r ii, p r o w a d z ą c w k ie ru n k u is to tn y c h u s ta le ń ś w ia to p o g lą d o w y c h , d o ty c z ą c y c h d z ie ł p o ls k ie g o tw ó rc y . Z r a c ji w y s o k ic h k w a lifik a c ji p o z n a w c z y c h r o z p r a w y , p ro w a d z o n e j w k ie r u n k u tw ó r c z e g o w y k o r z y s ta n ia r e k o n s tr u o w a n y c h tr e ś c i, je j w n ik liw y c z y te ln ik m o ż e c z u ć s ię z a in s p ir o w a n y d o p o d ję c ia ż y w e g o d ia lo g u z p r e z e n t o w a n ą m o n o g r a f ią . W s z a k n ie sta n o w i o n a c a ło ś c i z a m k n ię te j i s ta ty c z n e j, le c z o d w r o tn ie , j a k w o ln o s ię s p o d z ie w a ć , s ty m u lu je p rz y s z ły c h lite ra tiiro z n a w c ó w , n e o f ilo lo g ó w d o r ó ż n o p o c h o d n y c h k o n ty n u a c ji. Z e w z g lę d u n a o b ie k ty w n e u w a r u n k o w a n ia w y n ik a ją c e z c h a ra k te ru p e rc e p c ji, a ta k ż e w o m a w ia n y m p r z y p a d k u z „ o s o b o w e g o ” p o tr a k to w a n ia te g o p r z e d m io tu r ó w n ie ż r e c e n z e n t m a m o ż liw o ś c i z g ła s z a n ia p ro p o z y c ji p r o b le m o w y c h , o ile w y n ik a ją o n e z m a te r ia łu z a p r e z e n to w a n e g o w m o n o g r a f ii
Kraszewski w imperium rosyjskim
(1812-1863-1917)
i z e s p o s o b u p r o w a d z e n ia d y s k u rs u . M o n o g r a f ia u k r a iń s k ie g o lite r a tu r o z n a w c y s ty m u lu je d o z a s u g e r o w a n ia m o ż liw y c h z a g a d n ie ń . O to o n e : 1) P o ls k o - u k r a iń s k o - r o s y js k i s ty k k u ltu r a ln y w o b e c n a d z ie i k o m p a ra ty s ty k i k u ltu r o w e j: o p ie r a ją c s ię n a Ł o tm a n o w s k ie j k o n c e p c ji „ s e m io s f e r y ” o r a z z u w z g lę d n ie n ie m m o ż liw e j tu ta j p ro p o z y c ji u m ie s z c z e n ia w n ie j „ f e n o m e n u K r a s z e w s k ie g o ” j a k o e p ic e n tr u m d y n a m ik i „ p r z e c ię c ia s ię ” w ie lo e tn ic z n y c h tre ś c i. P r o p o z y c ja ta j e s t c z y te ln a w o b e c u d a n e j p ró b y re k o n s tr u k c ji p r z e n ik a n ia s ię p o c z y n a ń p o ls k ie g o a rty s ty i p a trio ty z r e c e p c ją j e g o d o r o b k u w k u ltu rz e r o s y js k ie j o r a z o s o b is ty c h i a rty s ty c z n y c h k o n ta k tó w p is a r z a z k u ltu r ą u k r a iń s k ą , p r e z e n to w a n y c h k o le jn o w k o ń c o w y m p o d r o z d z ia le I ro z d z ia łu ( „ S ie w c a i o b r o ń c a ” ) o r a z w p o c z ą tk o w y m p o d r o z d z ia le II r o z d z ia łu („ C z y z n a s z te n k r a j? ” ). 2 ) „ F e n o m e n K r a s z e w s k ie g o ” w o b e c k a te g o r ii g e n iu s z a , p o s trz e g a n e j w e w s p ó łc z e s n e j k u ltu r z e p rz e z p ry z m a t „ w z o r c a L e o n a r d a ” , k tó ry tu ta j w s z e la k o w in ie n b y ć w z b o g a c o n y , z w ła s z c z a m e n ta ln ie , p rz e z ro s y js k i s y n d ro m z ja w is k a , a ty m s a m y m m ó g łb y o k a z a ć s ię s z c z e g ó ln ie n o ś n y , c h o c ia ż b y z ra c ji h is to r y c z n e j r ó w n o le g ło ś c i „ f e n o m e n u K r a s z e w s k ie g o ” i r o s y js k ie g o s y n d r o m u g e n iu s z a . W a r to z a z n a c z y ć , ż e m a te r ia ł e g z e m p lif ik a c y jn y w e s e ju h e rm e n e u - ty c z n y m A n d r ie ja B ie łe g o s ta n o w ili tw ó r c y te j m ia ry , c o G o g o l, D o s to je w s k i,T o łs to j. P o d k r e ś la m , iż w y m ie n io n y c h tw ó r c ó w , w ró ż n y m s to p n iu o b e c n y c h w o m a w ia n e j ro z p r a w ie , łą c z y w te jż e j e d n o lita f u n k c ja b u d o w a n ia h is to rio z o f ic z n e g o k o n te k s tu p o ls k ie g o p is a rz a . 3 ) „ E p o k o w e m y ś le n ie ” r o z u m ia n e w te j p ro p o z y c ji ja k o , o k r e ś lo n y p rz e z h is to r y c z n y s z o k 1812 r. p a r a d y g m a t ś w ia ta D o s to je w s k ie g o i T o łs to ja . T a k z a p r o p o n o w a n y ( w k o n c e p c ji m ito g r a f is tó w r o s y js k ic h ) m o d e l ś w ia ta d z ie ła m ó g łb y s ta n o w ić s w o is tą p ro je k c ję , w e d łu g k tó re j k u m u lo w a łb y się ro z p r o s z o n e , ró ż n o p o z io m o w e w a r to ś c i c a łe g o d o r o b k u a u to r a
Ulany.
J a k o ś ć a d e k w a tn ą d o p o z y ty w n e g o „ s z o k u ” w k u ltu r z e ro s y js k ie j s ta n o w iłb y w „ f e n o m e n ie K r a s z e w s k ie g o ” n e g a ty w n y s y n d r o m u tra c o n e j o jc z y z n y , k tó ry , j a k m o ż n a b y ło b y z ł a tw o ś c ią u s ta lić n a p o d s ta w ie k o n te k s tu w y p o w ie d z i d y s- k u r s y w n y c h s a m e g o a rty s ty , le ż y u p o c z ą tk u j e g o , c h c ia ło b y się p o w ie d z ie ć , p r z e s tr z e n n e g o p is a r s tw a , n ie ja k o u s iłu ją c e g o p o k o n a ć k la u s tr o f o b ic z n y sta n n ie m o ż liw o ś c i. Z n a c z ą c y c h d a n y c h f a k to g r a f ic z n y c h d o s ta r c z a ją w d y s e rta c ji z a p is y : „ W b rz m ie n iu r e je s tr ó w r o s y js k ic h ” , „ D o s s ie r k a n c e la r ii im p re - ta to r s k ic h ” . 4 ) „ K o d D a n te g o ” j a k o z a p is m o ż liw y c h r e a liz a c ji a r ty s ty c z n o - ś w ia to p o g lą d o w y c h , e k s p lo a to w a n y p r z e z s y m b o lis tó w r o s y js k ic h , w ich p o s tr z e g a n iu o d s ła n ia ó w s z y f r p rz e d e w s z y s tk im w a r to ś ć „ d r o g i” , n a to m ia s t w p e rc e p c ji p o ls k ie g o tr a n s la to r a z w r a c a u w a g ę d o c e n ia n ie s y m b o lu w y g n a n ia j a k o to ż s a m e g o z tw ó r c z y m im p u ls e m . O b s e r w a c ja w z a je m n ie z o rie n to w a n y c h d w ó c h ty p ó w s a m o r e a liz a c ji, in s p iro w a n e j w s p ó ln y m ź ró d łe m id e i, m o ż e rz u c ić ś w ia tło n a ż y c ie „ k o d u D a n te g o ” , sz e rz e j - k o d u j a k o ta k ie g o w k u ltu rz e . U tr w a lo n a w e w s p ó łc z e s n e j h u m a n is ty c e k o n s ta n ta „ o tw a r to ś c i n ie z a m ie r z o n e j” (w o d n ie s ie n iu d oBoskiej komedii
w ła ś n ie ) p o z w o liła b y p r z y p o r z ą d k o w a ć fa s c y n a c ji K r a s z e w s k ie g o tw ó r c z y m id e a łe m , „ m is tr z e m ” D a n te m , fa k t lin e a rn e g o p o s tr z e g a n ia ś w ia ta i ta k ie g o ż s tr u k tu r o w a n ia w ła s n e g o d z ie ła p rz e z p o ls k ie g o p is a rz a , d z ie ła m o g ą c e g o s ię ro z r a s ta ć n ie o g r a n ic z e n ie w p re f e ro w a n y m w z o r c u g a tu n k o w e j f o r m y p o w ie ś c i re a lis ty c z n e j. T e n z ło ż o n y k o n te k s t d o p e łn ia p o n a d to z ja w is k o „ m ito lo g iz a c ji” , p r z y p o m n ę z a m o n o g ra fią , o d rz u c o n e j p rz e z a r ty s tę w d y s k u r s ie , a le b o d a j n ie w sa m e j j e g o tw ó rc z o ś c i j a k o a u to r aStarej baśni, Chaty za wsią...
M o ż e się w ię c o k a z a ć , ż e w e w n ę tr z n a s p r z e c z n o ś ć ta k w s z e c h s tr o n n ie z a p r e z e n to w a n e g o p r z e z W o ło d y m y r a W a s y łe n k ę „ fe n o m e n u K r a s z e w s k ie g o ” sta n o w i śla d p r o w a d z ą c y k u z n a c z ą c y m ro z s tr z y g n ię c io m p o z n a w c z y m . Z a b ie g s z c z e g ó ln e g o w a lo r y z o w a n ia z n a c z e n io w e g o p o te n c ja łu m o n o g ra fii w y d a je się u z a s a d n io n y z k ilk u p o w o d ó w : a ) z p r z e d s ta w io n y c h p r o p o z y c ji b a d a w c z y c h a u to r a ro z p r a w y w y n ik a s u g e s tia , ż e s ta tu s J ó z e f a K ra s z e w s k ie g o w k u ltu r z e j e s t p ro b le m e m d o m a g a ją c y m s ię p e rc e p c ji s y n te ty c z n e j i z d y s c y p lin o w a n e j m e to d o lo g ic z n ie , b o w ie m p r z e k r o c z y ł j u ż fa z ę o p is u . Z g o d n ie z t e n d e n c ją w s p ó łc z e s n e g o 3 1 2 R e c e n z j e , o m ó w i e n i a i s p r a w o z d a n iad y s k u rs u h u m a n is ty k i ( lite r a tu r o z n a w s tw a ) k o n ty n u a c je p ro b le m u m o g ą się r e a liz o w a ć ra c z e j w p e r s p e k ty w ie e k o n o m ii s ło w a , k u m u lo w a n ia z n a c z e ń ; b ) z p o w o d u o g r o m n e g o w k ła d u p ra c y , p rz y g o to w a n ia m e r y to r y c z n e g o i w y p r a c o w a n e g o w a r s z ta tu m e to d o lo g ic z n e g o j e s t z e w s z e c h m ia r p o ż ą d a n e , a b y u k ra iń s k i b a d a c z n a d a l z a jm o w a ł się f e n o m e n e m K r a s z e w s k ie g o i, b y ć m o ż e , p o d ą ż a ł tr o p e m k u m u lo w a n ia s e n s u i k o n c e p tu a liz a c ji, k tó r y d o ty c h c z a s z g o d n ie z z a ło ż e n ia m i p o z n a w c z y m i r o z p r a w y m ó g ł z a le d w ie z a s y g n a liz o w a ć ; c ) d y s e r ta c ja o K ra s z e w s k im i w y n ik a ją c e z n ie j s u g e s tie b a d a w c z e m o g ą w z b u d z ić ż y w y o d d ź w ię k w ś r ó d p o ls k ic h n e o f ilo lo g ó w n ie ty lk o z e w z g lę d u n a z n a jo m o ś ć i p o p u la r n o ś ć tw ó r c z o ś c i a u to r a
Ostapa Bondarczuka, a le p rz e d e
w s z y s tk im z te g o p o w o d u , ż e m o n o g r a f ia W a s y łe n k i s k u p ia w s z e c h s tr o n n y m a te r ia ł d la s tu d ió w p o r ó w n a w c z y c h . Z a p r e z e n to w a n e k o m p e n d iu m w ie d z y o J ó z e f ie I g n a c y m K r a s z e w s k im w p e łn i z a s łu g u je n a to , a ż e b y b y ło p o s tr z e g a n e j a k o n ie b a g a te ln y w k ła d r u s y c y s ty k i d o k u ltu r y e u r o p e js k ie j, a ż e b y p r z e d s ta w ic ie le in n y c h n e o filo lo g ii z a s p r a w ą ję z y k a r o s y js k ie g o m o g li z a p o z n a ć się z t ą in s p ir u ją c ą z a w a r to ś c ią r o z p ra w y . W a r to p o d k re ś lić p o n a d to , ż e a u to r z a p r e z e n to w a ł u m ie ję tn o ś c i tra n s - la to r s k ie w y s o k ie j k la s y , z a r ó w n o w d y s k u r s ie n a u k o w y m ( c h o d z i tu ta j o tłu m a c z e n ie i o m a w ia n ie p o ls k o ję z y c z n e j lite ra tu ry p r z e d m io tu ) , j a k i w p r z e k ła d z ie n ie z n a n y c h r o s y js k o ję z y c z n e m u o d b io r c y f r a g m e n tó w p r o z y a r ty s ty c z n e j K r a s z e w s k ie g o . W łą c z e n ie d o r o z p r a w y r e z u lta tó w p ra c y a r c h iw is ty , z n a le z is k d o ty c z ą c y c h p o ls k ie g o a rty s ty , d o ty c h c z a s n ie p u b lik o w a n y c h , d o p e łn ia o b r a z a u to r a p r e z e n to w a n e j m o n o g r a f ii, h u m a n is ty , le g ity m u ją c e g o się n ie ty lk o o s ią g n ię c ia m i n a u k o w y m i, a le ta k ż e u m ie ję tn o ś c ią ż y w e g o u c z e s tn i c tw a w p o p u la r y z o w a n iu „ w y s o k ie j” w ie d z y . W s p o m n ia n y w ro z p r a w ie fa k t o d n a le z ie n ia p r z e z W o ło d y m y r a W a s y łe n k ę w u k r a iń s k ic h a r c h iw a c h t łu m a c z e n ia Boskiej komedii a u to r s tw a J ó z e f a K r a s z e w s k ie g o - p rz e k ła d u u z n a n e g o z a z a g in io n y - w z b o g a c a p o ls k ą k u ltu r ę o je j c e n n y d o k u m e n t i o tw ie ra m o ż liw o ś c i p o z n a w c z e z z a k re s u k o m p a r a ty s ty k i, tra n s la to ry k i.N a le ż a ło b y w s p o m n ie ć ta k ż e o p ra c a c h p o p u la r y z a to r s k ic h W o ło d y m y r a W a s y łe n k i, p r o m u ją c y c h lite ra tu rę p o ls k ą n a U k r a in ie i, w m n ie js z y m s to p n iu , w R o s ji. W ie le p u b lik a c ji, s p o ś ró d k tó ry c h c z ę ś ć z o s ta ła z a m ie s z c z o n a w ta k ic h r e n o m o w a n y c h c z a s o p is m a c h j a k „ P r z e g lą d H u m a n is ty c z n y ” , „ S tu d ia P o lo n o - S la v ic a O r ie n ta lia ” , „ S c r ip ta N e o f ilo lo g ic a P o s n a n ie n s ia ” , z a s łu g u je n a u w a g ę z e w z g lę d u n a p r z e d ło ż o n e p r o p o z y c je k o m p a r a ty s ty c z n e o r a z u m ie ję tn o ś c i in te r p r e ta c y jn e .
T o w y s o k ie k ry te r iu m p o z n a w c z e w n a u k a c h h u m a n is ty c z n y c h w d a n y m p r z y p a d k u p o z w a la w y r ó ż n ić p u b lik a c je p o ś w ię c o n e tw ó r c z o ś c i C y p r ia n a N o r w id a i B o le s ła w a L e ś m ia n a . W o b y d w u s y tu a c ja c h b a d a w c z y c h c h o d z i o p r ó b y ty p o lo g iz o w a n ia , k o le jn o , c h lu b y p o ls k ie j p o e z ji
Bema pamięci
żałobnego rapsodu,
r o z p a tr y w a n e g o w k o n te k ś c ie z ja w is k s y m b o liz m u f r a n c u s k ie g o o r a z p o r ó w n a n ia tw ó r c z o ś c i L e ś m ia n a i B ło k a z p u n k tu w id z e n iak a te g o rii la lk i. A r ty k u ł o b s z e r n y p o d w z g lę d e m m a te r ia ło w y m , in s p ir u ją c y p o z n a w c z o w y p r o w a d z a n a ś la d f e n o m e n u ( la lk i) j a k o o d w ie c z n e g o z ja w is k a k u ltu r o w e g o . A k tu a liz u je s ię o n o w k o n te k ś c ie ś w ia to w e j h u m a n is ty k i w d y s k u r s ie a r ty s ty c z n y m d w ó c h o s ta tn ic h d z ie s ię c io le c i X X w . i, w p r z e s tr z e n i n o w e j ś w ia d o m o ś c i, o k r e ś la się j a k o w a ż k i p r o b le m a n tr o p o lo g ic z n y .
O d n o s z ą c p o c z y n io n e u w a g i i k rą g a s o c ja c ji d o k o n d y c ji p o z n a w c z e j r o z p r a w y
K raszew ski w imperium rosyjskim (1812-1863-1917)
a u to r s tw a W o ło d y m y r a W a s y łe n k i m o ż n a s k o n s ta to w a ć , iż m o n o g r a f ia t a s y tu u je się w k o n te k ś c ie p o s z u k iw a ń k o m p a r a ty s ty k i w e w n ę tr z n e j, k tó r a o b e c n ie g e n e r u je sw ó j h u m a n is ty c z n y ro d o w ó d .3 14 R e c e n z j e , o m ó w i e n i a i s p r a w o z d a n ia
H alina Chałacińska-W iertelak, U A M w Poznaniu
Przekład w historii literatury. Seria: „Studia o Przekładzie”, t. 12, red.
P. Fast, K. Żemła. Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, 2002, ss. 167.
D w u n a s ty z k o le i to m ś lą s k ic h s tu d ió w tr a n s la to lo g ic z n y c h d e d y k o w a n o z m a r łe m u w lu ty m 2 0 0 2 r. p r o f e s o r o w i Z y g m u n to w i G r o s b a r to w i. T e n e d y to rs k i g e s t sta ł s ię w y r a z e m o g r o m n e g o s z a c u n k u , ja k im d a r z o n o i d a r z y się d o r o b e k n a u k o w y P ro f e s o r a , w k tó ry m n ie m a ło m ie js c a z a j m u j ą k a r d y n a ln e z a g a d n ie n ia tr a n s la to lo g ic z n e . W ro k u 19 9 8 G ro s b a r t s f o r m u ło w a ł w to m ie ó s m y m p o d s ta w y k o n c e p c ji „ u ż y te c z n e j” te o rii tr a n s la c ji1, a r o k p ó ź n ie j te k s te m
C óż to je s t przekład? Pytanie p ra w ie mistyczne
o tw o r z y ł z b ió r a r ty k u łó w n a te m a t k r y ty k i p r z e k ła d u w s y s te m ie w ie d z y o lite r a tu r z e 1 2. H o łd o w a ł z a s a d z ie , z g o d n ie z k tó r ą tr z e b a z a c h o w y w a ć c ią g ło ść w ła sn e j m y śli i - je ś li j e s t to p o trz e b n e - sta le p o w ra c a ć d o niej w te k sta c h n o w y c h , a b y w e ry fik o w a ć p o p ra w n o ść sw o ic h są d ó w . W ie m o d R e d a k to ró w , ż e W y d a w n ic tw o N a u k o w e „ Ś lą sk ” p rz y g o to w u je s p e c ja ln ą k sią ż k ę ku u c z c z e n iu p a m ię c i łó d z k ie g o b a d a c z a 3.Z a k ła d a m , ż e r e d a k to r o m r e c e n z o w a n e g o to m u c h o d z iło p r z e d e w s z y s tk im o a k tu a liz a c ję o d p o w ie d z i n a n ie z w y k le d o n io s łe d la te o rii lite r a tu r y p y ta n ie o m ie js c e p rz e k ła d u w h is to rii p iś m ie n n ic tw a . S a m a k w e s tia lo k a liz a c ji tra n - s la tó w n a tle d o k o n a ń lite r a tu r y ro d z im e j j e s t ra c z e j d o b rz e z n a n a , le c z o d c z a s u
1 Z. G r o s b a r t , Przesłanki opracow an ia „u żyteczn ej” teorii przekładu , [w:] P rzekład artystyczny a w spółczesne teorie translatologiczne, „Studia o Przekładzie”, t. 8, red. P . F a s t , Katowice 1998, s. 47-55.
2 K rytyka przekładu w system ie w iedzy o literaturze,„Studia o Przekładzie”, t. 9, red. P . F a s t , Katowice 1999, s. 7-24.
