Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. V, 2000
B a d a n i a t e r e n o w e w
1999
r o k u - F i e l d W o r k in
1999
Je r z y Lib e r a, An n a Za k o ś c ie l n a
Pa w ł ó w, s t a n. 4 , p o w. Sa n d o m i e r z, w o j. ś w i ę t o k r z y s k i e
- N O W E P Ó Ź N O P L E J S T O C E Ń S K IE O B O Z O W IS K O z L E S S Ó W S A N D O M IE R S K IC H
Stanow isko nr 4 w Paw łow ie, gm. Zaw ichost, zosta ło odkryte przez w spółautorkę tego sprawozdania, w trak cie badań AZP, prow adzoych w północno-w schodniej części W yżyny Sandom ierskiej przez Katedrę A rcheolo gii UM CS w Lublinie. Z pow ierzchni zebrano wówczas 184 zabytki krzem ienne, w śród których znajdow ały się m.in. półtylczak, rylec, w ykrojec i 14 rdzeni. Cały in w entarz w ykonany został z surow ca czekoladow ego po krytego biało-niebieską patyną. W iosną następnego roku sp o rząd zo n o sz c z e g ó ło w ą p la n ig ra fię m a te ria łu p o w ierzchniow ego dokum entując jeg o pełny układ na po w ierzchni 33 arów. Pozyskane 364 okazy potw ierdziły jednorodność technologiczną i surow cow ą całego uzy skanego inw entarza krzem iennego, który w stępnie da tow ać m ożna na późn ą fazę plejstocenu.
Stanow isko położone je s t na północno-zachodnim stoku bardzo łagodnie w ykształconego lessow ego1 cy pla suchej dolinki usytuow anej w dorzeczu Czyżow ian- ki, lew ego dopływ u Wisły.
B ad an ia 1999 r. p rzep ro w ad zo n e w dniach 5-25 sierpnia2 m iały na celu rozpoznanie charakteru stanow i ska, stratygrafii zalegania zabytków, obecności ew entu alnych obiektów nieruchom ych oraz ocenę stopnia jego zniszczenia. Założono szu rf po osi północ-południe o w y m iarach 2 x 15 m (poszerzony o kolejne 5 m 2) w m iejscu łagodnego spadku stoku, mniej więcej w centrum zasię gu w yznaczonego przez m ateriał pow ierzchniow y. E ks plorację w ykopu we w stępnej fazie prow adzono m etodą plantow ania (dotyczy to hum usu oraz niższych naw ar stwień do m om entu pojaw ienia się pierw szych zabyt ków), następnie skrobano łopatkam i w arstwy m echanicz ne o m iąższości 10 cm (dw a pierw sze poziom y), redu kując kolejne w arstw y do grubości 5 cm. Ich układ do stosowano do pow ierzchni spadku stoku. W szystkie zna leziska dokum entow ano dw uw ym iarow o prow adząc n i
1 Less w tej okolicy pochodzi z sedymentacji II pleniglaejału vistulianu (por. R. Czarnecki 1996, mapa geologiczna w skali 1: 100000 /opaska/).
2 Badania finansował UMCS przy współudziale Oddziału Służby Ochrony Zabytków w Kielcach oraz Urzędu Miasta i Gminy w Zawi choście. W pracach brali udział studenci archeologii UMCS roku „0” oraz I.
w elacje dla określonych poziom ów. U zyskano w yłącz nie inw entarz krzem ienny, który zalegał przede w szyst kim w dolnej partii stoku w w arstw ach: om o-próchnicz- nej (0-25 cm ), przem yw ania (do 45 cm poniżej) oraz w najniższej części stoku w poziom ach akum ulacji sto kowej (do 35 cm poniżej hum usu). Pojedyncze zabytki zdeponow ane były w w arstw ach V III-X (tj. do głęboko ści 55 cm poniżej hum usu).
Uchwycono trzy zwarte, owalne, niewielkie krzemie- nice, położone w odległościach około 100 cm od siebie, którym tow arzyszył nieliczny m ateriał zalegający w roz proszeniu. D w a skupiska posiadały zbliżone w ym iary
-1,0 x 2,0 m. Skupisko A zalegało w pierw szych czterech w arstw ach m echanicznych poniżej hum usu, skupisko В sięgało kolejnej warstwy, zaś skupisko С, o w ym iarach 1,3 x 0,8 m, ukazało się w stropie II w arstw y i sięgało do głębokości 55 cm. L iczebność zabytków w poszcze gólnych krzem ienicach w ynosiła: A — blisko 5500 egz., В - około 2400 i С - ponad 2500 (por. tab. 1). N ie stw ier dzono żadnych trw ałych obiektów.
Tab. 1. L icze b n o ść z ab y tk ó w w p o szczeg ó ln y ch krzem ienicach.
Skupisko Zab. wy
dzielone Wióry Odłupki Łuski Razem
A 194 572 2413 2268 5447
В 76 312 908 1100 2396
С 67 301 832 1362 2562
Łącznie 337 1185 4153 4730 10405
Łącznie z m ateriałam i z pow ierzchni uzyskano 11931 zabytków (tab. 2), w śród których w yróżniono 4 suro- wiaki, 5 obłupni i 81 rdzeni, 325 form technicznych oraz 104 narzędzia i 7 odpadków pow stałych z ich produkcji. W pozostałej grupie n ajliczniejszą kategorię stanow ią łuski, odłupki i okruchy - łącznie 9927 okazów.
Z biór rdzeni ukazuje du żą różnorodność m orfolo- giczno-m etryczną, o d zw iercied lającą zarów no rodzaj eksploatow anych konkrecji (surow iaki bulaste, konkre- cje płaskie oraz am orficzne okruchy naturalne i przem y słowe o pow ierzchniach korow ych, ja k i zeolizowanych), zaaw ansow any stopień rdzeniow ania (od form
zacząt-10 Je r z y Lib e r a, An n a Za k o ś c ie l n a
Pa w ł ó w, s t a n. 4 — n o w ep ó ź n o p l e j s t o c e ń s k ieo b o z o w i s k ozl e s s ó ws a n d o m i e r s k ic h 11
Tab. 2. Struktura inwentarza krzemiennego.
Kategoria inwentarza Ilość
A. Formy rdzeniowe
Surowiaki 4
Obłupnie 5
Rdzenie 51
Fr. rdzeni 30
Razem formy rdzeniowe 90
B. Formy techniczne Zatępce pierwotne 129 Podtępce 11 Zatępce wtórne 91 Odnawiaki 19 Swieżaki 9
Odłupki znoszące odbocznie pięcisko 26
Dwupiętniki 5
Wierzchniki 20
Wióry ze zmiany orientacji 1
Odłupki ze zmiany orientacji 14
Razem formy techniczne 325
C. Półsurowiec Wióry 1478 Odłupki, okruchy 4892 Łuski 5035 Razem półsurowiec 11405 D. Narzędzia Rylce 27 Półtylczaki 23
Odłupki częściowo retuszowane 23
Drapacze 9
Wióry częściowo retuszowane 14
Tylczaki 3
Wykrojce 3
Narzędzia zębate 1
Narzędzia nieokreślone 1
Razem narzędzia 104
E. Odpadki z formowania narzędzi
Rylczaki 7
Razem wszystkie 11931
kow ych, poprzez okazy średnio w yeksploatow ane, do egzem plarzy szczątkow ych, często o zm ienionej orien tacji), ja k i rodzaj uzyskiw anego półsurow ca (wióry, odłupki, w ióro-odłupki). Z decydow aną przew agę m ają am orficzne rdzenie odłupkow e. W grupie rdzeni w ióro wych w ystępują przede w szystkim okazy jednopiętow e o ostrym kącie rdzeniow ania, obecne są rów nież form y dw upiętow e (rye. 1: 1, 5). Ich eksploatację często p o przedzała faza obłupnia, w zależności od kształtu kon- krecji m anifestująca się form ow aniem praodłupni (bar dzo liczne zatępce pierw otne - ryc. 2: 3), boków oraz tyłu przyszłego rdzenia (szereg odlupków krótkich i na ogół bardzo szerokich, w tym także w różnym stopniu pokrytych korą), niekiedy tylko częściow o korygująca określony elem ent rdzenia (zatępce jednoboczne lub czę ściowe).
W zależności od fazy procesu technologicznego sto sowano różne techniki odbijania półsurowca. O becna jest zarów no technika tw ardego tłuka (zapraw a przygoto w aw cza rdzeni), ja k i rdzeniow anie za pom ocą uderze nia pośredniego (eksploatacja wiórów ). W zdecydow a nej w iększości pięty rdzeni form ow ano jednym uderze niem. W trakcie rdzeniow ania stosow ano szereg zabie gów korekcyjnych — praw cow anie pięcisk, św ieżenie lub odnaw ianie pięt, w tórne form ow anie zatępisk od strony odłupni, a także odbijanie w ierzchników , rzadziej dwu- piętników (ryc. 3: 1). W końcowej fazie eksploatacji rdze ni stosow ano rów nież zm ianę orientacji, co dokum entu j ą okazy dw upiętow e rozdzielnoodłupniow e, o odłup-
niach „skręconych” lub stykających się pod kątem (ryc. 1: 1 ,5 ), natom iast w śród debitażu - odłupki ze zm iany orientacji (w tym znoszące odbocznie pięcisko). Z acho wane w całości lub zrekonstruow ane rdzenie bulaste nie przekraczają 10 cm długości. Z nacznie w iększe param e try zapew ne posiadały konkrecje płaskie, które kaw ał kow ano przed form ow aniem rdzeni.
D ebitaż zdom inow any je s t przez odłupki, zw łaszcza okazy bardzo drobne (do 10 mm długości), łącznie sta now iące 87,04% tej kategorii źródeł. W śród niezbyt dłu gich w iórów ( 4 - 7 cm) zdecydow anie przew ażają for m y mało regularne, często skręcone (ryc. 2: 4-10). O bec ne są rów nież okazy w różnym stopniu pokryte korą.
W grupie narzędzi (0,88% całości inw entarza) po nad p o ło w ę sta n o w ią form y w iórow e, zdom inow ane przez atypow e rylce i półtylczaki oraz drapacze. W śród rylców blisko połow ę stanow ią m ało regularne jedyna- ki. Inne podtypy - reprezentow ane w rów now adze — to okazy klinow e, łam ańce oraz zdw ojone form y w ęgło- w o-klinow e (ryc. 1: 4; 2: 2; 3 :4 , 7-9). Półtylczaki, dorów nujące liczebnie rylcom , to przede w szystkim form y mi- krołuskane. W obu odm ianach półtylce uform ow ano pod różnym kątem do osi półsurow ca (ryc. 3: 2). D rapacze reprezentow ane są przez okazy m ało forem ne m.in. o dra- piskach naturalnych, nieznacznie regularyzow anych (ryc. 1: 2; 2: 1; 3: 3). Stw ierdzono rów nież pojedyncze mało w yraziste tylczaki (ryc. 1: 3) i niew ielkie w ykrojce (ryc. 3: 5, 6). Ponadto zbiór uzupełniają w ióry i odłupki czę ściow o retuszow ane oraz kilka drobnych rylczaków.
Struktura narzędzi w poszczególnych krzem ienicach je st różna. W skupisku A rylce w yraźnie przew ażają nad półtyleżakam i; pojedynczo w ystąpiły drapacz, tylczak i w ykrojec. W skupisku В rylce m ają nieznaczną prze w agę nad półtylczakam i, tow arzyszy im rów nież poje dynczy drapacz. W skupisku С form ą dom inującą są pół tylczaki przy niew ielkim udziale rylców oraz pojedyn czym drapaczu i tylczaku.
N iem alże cały inw entarz krzem ienny (poza kilku nastom a okazam i z krzem ienia św ieciechow skiego, sza rego toruńskiego i narzutow ego) w ykonany je st z ciem nego surow ca czekoladow ego, bardzo często silnie spa tynow anego.
12 Je r z y Lib e r a, An n a Za k o ś c ie l n a
Pa w ł ó w, s t a n. 4 — n o w ep ó ź n o p l e j s t o c e ń s k ieo b o z o w i s k ozl e s s ó ws a n d o m i e r s k ic h 13
14 Je r z y Lib e r a, An n a Za k o ś c ie l n a
A naliza ogólnej struktury inw entarza pozyskanego w trakcie pierw szego sezonu badań w skazuje na w yraź nie produkcyjny charakter rozpoznanej części stanow i ska. D ow odzi tego zarów no zd ecydow ana przew aga pozostałości produkcyjnych i półsurow ca nad narzędzia mi, ja k i obecność surow ych brył, obłupni oraz znacznej ilości korow ych lub częściow o k o row ych okruchów , odłupków i wiórów. Taka struktura inw entarza je s t ty pow a dla p raco w n i przy k o p aln ian y ch . W p rzypadku Paw łow a sądzić m ożna, iż m am y do czynienia ze stano w iskiem produkcyjnym , na m iejsce którego przynoszo no surow e konkrecje pozyskane z rum oszu w ietrzelino- wego (surow iaki o zeolizow anych pow ierzchniach) w re jonach w ystępow ania krzem ieni czekoladow ych, a cały proces produkcyjny odbyw ał się na miejscu. W odkry tych krzem ien icach zadokum entow ano „straty g rafię” procesu technologicznego: w spągach gniazd krzem ien nych w ystąpiły fragm enty brył surow ych, zaniechane form y przedrdzeniow e, duże korow e odłupki noszące ślady techniki ciężkiego tw ardego tłuka i zatępce pier wotne, a także częściow o w yzyskane, uszkodzone rdze nie. W kolejnych w arstw ach zm niejsza się udział form pochodzących z wstępnej obróbki rdzeni na korzyść za w ansow anych etapów rdzeniow ania - pozyskiw ania w ió rów oraz korekcji rdzeni, k tó rą dokum entują odnaw iaki, św ieżaki i zatępce w tórne, rdzenie w yzyskane, często o zm ienionej orientacji i wióry. Z biór tych ostatnich zo
stał przez użytkow ników stanow iska w yraźnie w yselek cjonowany. N a m iejscu eksploatacji pozostaw iono oka zy m ało reg u larn e, często p łasz czy z n o w o skręcone, w przew adze dość krótkie.
N iew ielki zbadany fragm ent stanow iska w propor cji do rozrzutu m ateriału krzem iennego na pow ierzchni nie pozw ala nam stw ierdzić, czy m a ono w yłącznie pro dukcyjny charakter, czy też znajdujem y się w tej jego części, gdzie koncentrow ały się procesy zw iązane z ob róbką i eksploatacją rdzeni, oddzielone od m iejsc m iesz kalnych. W świetle pierw szego sezonu badań w ydaje się, iż obozow ano tu krótko, dla konkretnego celu jak im było przygotow anie rdzeni i eksploatacja wiórów. Ilość narzę dzi, a zw łaszcza w yrazistych typologicznie, je st niew iel ka, nie odkryto rów nież innych pozostałości, które m o głyby w skazyw ać na podom ow y charakter stanow iska i dłuższe jeg o użytkow anie.
W stępna analiza technologii rdzeniow ania oraz m or fologii i stylistyki narzędzi w ykazuje analogie inw enta rza z Paw łow a przede w szystkim do m ateriałów z C ało w ania - poziom y III (w ykopy X II i X III) oraz IV (w y kop IX), w m niejszym zaś stopniu do zespołów z W ito w a (skup. IV - por. R. Schild 1975, tabl. LX V -LX V II, LX X I). Jeśli przyszłe badania potw ierdzą w skazane ana logie, to w ów czas chronologię stanow iska należałoby odnieść do drugiej połow y interstadiału alleröd i wiązać z kompleksem kultur o tradycji tylczakowej (tenże, s. 223).
Lit e r a t u r a
C z a r n e c k i R. S c h i l d R.
1998 Wyżyna Sandomierska. Część wschodnia. I. 1975 Późny paleolit, [w:] red.: W. Chmielewski,
(Komponenty krajobrazu geograficznego), War- W. Hensel, Paleolit i mezolit, PZP, t. 1, s.
159-szawa. 338.
Je r z y Li b e r a, An n a Za k o ś c i e l n a
Pa w ł ó w, Si t e 4 , Sa n d o m i e r z Di s t r i c t, Św i ę t o k r z y s k i e Vo i v o d s h i p — Ne w La t e Pl e i s t o c e n e Ca m p k r o m t h e Sa n d o m i e r z Lo e s s
The site in Pawłów is situated on the north-western slo pe of a mildly shaped loess promontory in a dry valley in the Czyżowianka basin, which is a left tributary of the Vistula river. The area covers 33 ares. As a result of sondage excava tions three oval flint concentrations measuring about 2 sq. m were unearthed. The flint material was concentrated in the layer of humus, and the flushed and accumulated layers, at a maximal depth of 0,8 m. Together with the material from the surface o f the site 11931 flint artefacts were obtained, among which one could distinguish 4 flint blanks, 5 pre-co res, 81 cores, 325 technical forms, 104 tools and 7 pieces of tool production waste. The most numerous group is that of débitage (9927), in which chips, flakes and scraps dominate
(Fig. 1). More than 90% o f the artefacts come from the flint concentrations, which document the full process of treatment and exploitation of the cores, beginning with the state of the flint blank and ending with the blades. The tools are domina ted by atypical burins, truncations and endscrapers, which were accompanied by individual backed pieces and notched pieces. There is a relatively big number of blades and reto uched flakes. The inventory consists almost entirely of the cho colate flint.
The structure of the inventory clearly points to a produc tion character of the site, to which raw material was brought, and the whole process of treatment and exploitation of the co res took place on the spot.
Pa w ł ó w, s t a n. 4 - n o w ep ó ź n o p l e j s t o c e ń s k ieo b o z o w i s k ozl e s s ó ws a n d o m i e r s k ic h 15
The initial analysis of the knapping technology as well as the morphology and stylistics o f the tools suggests a conside rable similarity of the Pawłów inventory to the one from Cało wanie (levels III and IV), and to a lesser extent similar to the
assemblages from Witów (concentration IV). These analogies allow us to relate the chronology of the site in Pawłów to the second half of the Allerod Interstadial, and associate it with the complex of cultures having a tradition of backed pieces.
