View of The Anatomical Lexis in Two-Word Nicknames Preserved in Surnames of the End of the 20th Century

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXIII, zeszyt 6 – 2015 DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rh.2015.63.6-6. ZUZANNA WO'KO *. LEKSYKA ANATOMICZNA W PRZEZWISKACH DWUCZ ONOWYCH ZACHOWANYCH W NAZWISKACH Z KO+CA XX WIEKU. Nazwiska s ródem wiedzy o przeszo ci, m.in. o sytuacji ekonomicznej, mentalno ci i zwyczajach naszych przodków, warto ciach przez nich wyznawanych. Nazwiska s take no nikiem kulturowo-lingwistycznego zjawiska, jakim jest nadawanie blinim przezwisk, gdy przezwiska to „najbogatsze ródo nazwisk”1. W ród tych antroponimów wyróniaj si przezwiska zoone, inaczej dwuczonowe – ich dotycz ponisze rozwaania. Przezwiska przedstawione w artykule zostay wydobyte z pocztkowych tomów Sownika nazwisk wspóczenie w Polsce uywanych Kazimierza Rymuta2.. Mgr ZUZANNA WO'KO – doktorantka Katedry Jzyka Polskiego KUL; adres do korespondencji: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa II, Katedra Jzyka Polskiego, Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: zuzannawosko@gmail.com 1 A. CIE'LIKOWA, Przezwiska, w: Polskie nazwy wasne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, Kraków 2005, s. 128. 2 Przezwiskom dwuczonowym zostaa po wicona praca magisterska autorki artykuu – Wspóczesne nazwiska od staropolskich przezwisk zoonych na podstawie „Sownika nazwisk wspóczenie w Polsce uywanych” Kazimierza Rymuta, napisana pod kierunkiem dr. Zygmunta Gaeckiego w 2014 r. Cho autorce udao si wypisa dwuczonowe przezwiska ze wszystkich dziesiciu tomów Sownika nazwisk..., materia okaza si tak obszerny, e klasyfikacji i opisowi poddane zostay nazwiska tylko z trzech pierwszych tomów (A-B, C-D, E-G) – 650 nazwisk, z których wyodrbniono 162 przezwiska..

(2) 122. ZUZANNA WO'KO. Uwagi rozpoczn od zdefiniowania terminu przezwisko. Przezwisko to „nadana osobie nazwa dodatkowa, charakteryzujca j w sposób artobliwy”3. Motywacj do jego utworzenia moe by cecha wygldu lub charakteru czowieka, podobiestwo, np. do zwierzcia, wydarzenie zwizane z nosicielem, jego zawód i inne. Przezwiska obecne s ju w okresie przedhistorycznym4, natomiast po wiadczone s od XI wieku. Jednak wtpliwo ci co do ich istnienia moe wywoywa fakt, i we wczesnym okresie istniay te apelatywne imiona (zatem i imiona, i przezwiska miay funkcj charakteryzujc). Dowodem na istnienie przezwisk, a jednocze nie tym, co odrónia je od apelatywnych imion, jest wystpowanie takich nazw jak Broda, Biaows – dziecko bowiem nie mogo zosta nazwane w ten sposób5. Prawdopodobnie byy to nazwy rzadkie, dopiero mniej wicej od XII-XIV wieku, gdy zaistniaa potrzeba dokadniejszej identyfikacji osób6, przezwiska zaczynaj pojawia si cz ciej. Najstarsze znane przezwisko zoone to Biaa Knigini, zawarte w kronice Thietmara z XI wieku. Nastpne przykady pochodz z tzw. Bulli gnienieskiej z 1136 roku: Biaows, Doupoz, Maozimic. ±róda z okresu od XI do XIII wieku notuj zaledwie 13 przezwisk7. Mona to tumaczy faktem, i zachowao si niewiele dokumentów z tego okresu. Jednak istotn przyczyn jest te istnienie w tym czasie jednoimiennego systemu nazewniczego. Czasem imi mogo by zastpowane przez przezwisko – s w ródach przykady samodzielnego wystpowania przezwisk8. Do lat osiemdziesitych XIV wieku take znajdujemy niewiele przykadów, natomiast od koca XIV i w XV wieku mamy ju liczne po wiadczenia zoonych przezwisk (w samym XV wieku okoo 400 przykadów)9. Wystpuj w ródach przewanie na drugim miejscu po imieniu i su dokadniejszej identyfikacji osoby, podobnie jak nazwy miejscowo ci, struktury odmiejscowe i patronimiczne10. Wedug Teresy Bulicz-Tornikidis przezwiska dwuczonowe najliczniej wystpoway w XV 3. Przezwisko, w: Encyklopedia jzykoznawstwa ogólnego, red. K. Polaski, Wrocaw 1993, s. 431. 4 T. SKULINA, O przezwiskach w jzyku staropolskim i staroruskim, w: Z polskich studiów slawistycznych. Jzykoznawstwo, seria 4, Warszawa 1972, s. 203. 5 Tame, s. 210. 6 Tame, s. 203, 205. 7 Dane te podaj za: M. MALEC, Dwuczonowe przezwiska i przydomki staropolskie, „Onomastica” 19(1974), s. 198. 8 Tame, s. 192. 9 Tame, s. 199. 10 Tame, s. 192..

(3) LEKSYKA ANATOMICZNA W PRZEZWISKACH DWUCZ ONOWYCH. 123. i XVI wieku11. Dla naszych analiz wany jest te sd Marii Malec, e przezwiska te pochodz z rónych okresów historycznych12. Przezwiska nie mieszcz si w tradycyjnej definicji nazw wasnych, gdy nie tylko oznaczaj czowieka, ale te znacz, tj. maj funkcj apelatywnej charakterystyki nosiciela. Nie oznacza to jednak, e nale do klasy apelatywów, gdy ich funkcja indywidualizujca jest nadrzdna13. Przezwiska zazwyczaj maj charakter oceniajcy, nacechowane s emocjonalnie, wikszo. z nich negatywnie. Powstaj na zasadzie metafory, metonimii, dziki rodkom sowotwórczym14. Zasady powstawania przezwisk wspóczesnych nie róni si znacznie od mechanizmów staropolskich 15. Jako kategoria pojmowana ogólnie – nie maj one adnych wykadników formalnych ani leksykalnych16, jednak zoone przezwiska podlegaj pewnym schematom sowotwórczym. Przezwisko zoone, czyli compositum, jest „struktur utworzon przez zespolenie dwóch (lub wicej) samodzielnych tematów wyrazowych w jedn cao pod wzgldem formalnym i semantycznym”17. Wynikiem procesu kompozycji moe by (w powszechnym rozumieniu) zestawienie, zrost lub zoenie – wyrazy zoone, composita. Przezwiska zoone nazywam wymiennie dwuczonowymi, gdy skadaj si z co najmniej dwóch czonów, czyli dwóch podstaw sowotwórczych. Wykluczam zatem formy z przedrostkami, przyimkami i negacj. Na podstawie kryterium strukturalnego – wedug cz ci mowy, z których skomponowana jest nazwa – wyróniam w ród zebranych przezwisk 9 typów. Leksyka anatomiczna (bok, brew, broda, brzuch, czoo, gba, gowa, grzywa, mdo, morda, noga, nos, oko, rka, skóra, szyja, ws, wzrok (ukr. ), zb) wystpuje w piciu; poddaj je szczegóowemu omówieniu.. 11 Uproszczenia i skrócenia morfologiczne staropolskich przezwisk zoonych, „Jzyk Polski” 5(1979), z. 3, s. 177. 12 Dwuczonowe przezwiska..., s. 211. 13 T. SKULINA, O przezwiskach..., s. 201-202. 14 A. CIE'LIKOWA, Miejsce przezwiska w systemie antroponimicznym (historia a wspóczesno), w: Przezwiska i przydomki w jzykach sowiaskich, red. S. Warcho, cz. 1, Lublin 1998, s. 74. 15 TA

(4) , Przezwiska, s. 128. 16 T. SKULINA, O przezwiskach..., s. 201. 17 K. HANDKE, Budowa morfologiczna i funkcje compositów polskich (z uwzgldnieniem innych jzyków zachodniosowiaskich), Wrocaw 1976, s. 19..

(5) 124. ZUZANNA WO'KO. przymiotnik + rzeczownik: Babibok, *Biaobrew18, Biaobroda, *Biaogbka19, Biaogowy / Biaogowa / Biaogów, Biaogrzywy / Biaogrzywa / Biaogrzyw20, Biaonoga / Biaonogi / Biaonóg, Biaonos, Biaooki / *Biaooka / Biaooko, Biaoskóra, *Biaoszyj(a), Biaows, Biaozb, Biaozor21, *Chudomt22, *Ciemnoczoo, Cienkonóg, Czarnobrewy, Czarnobroda, *Czarnogb, *Czarnogów, Czarnomordy / Czarnomorda / Czarnomord, *Czarnonos, Czarnooki, Czarnows / *Czarnowsy, *Czarnozb, Czarnynoga, Czerwonobroda / Czerwonabroda, Dugonoga, *Dugorki / *Dugorka, *Dugoszyj / *Dugoszyja, *Gniobok, Gniozb, Goonóg; rzeczownik + przymiotnik: Gboys; liczebnik + rzeczownik: Czterobok, Czwórnóg / Czwarnóg, *Dwugba; czasownik + rzeczownik: Bolibok, Bolibrzuch, Boligowa, *Chwaligówka, Drobinoga, Golibroda, Golibrzuch, *Golimt, Goliws, Grzebinoga; rzeczownik + czasownik: *Czoembit, Gborys. 18 Formy z gwiazdk (*) to przezwiska rekonstruowane – z nazwiska derywowanego jakim przyrostkiem, o obcojzycznej lub znieksztaconej formie. W tym wypadku przezwisko zachowao si w nazwiskach Biaobrawicz, Biaobrewka, Biaobrowicz, Biaobrowiec, Biaobrowka, Biaobrowko, Bieobrow, Biobrowska. 19 Przezwisko wydobyte z nazwisk o ruskiej i hybrydalnej formie: Biaohubka, Biohubka. Ukr. a oznacza ‘usta’, ‘warga’, ale te ‘gba’ (haso: a, w: E. HRYCAK, K. KISIELEWSKI, Sownik ukraisko-polski, t. I, Warszawa 1990, s. 166). Zdecydowaam si na takie „tumaczenie” nazwy, gdy strukturalnie wyraz ten odpowiada polskiemu ‘gba’. 20 Grzywa w znaczeniu ‘bujne wosy’. 21 Wyja nienie motywacji tego zoenia jest skomplikowane. Po pierwsze, istnieje apelatyw biaozór – „drapieny ptak z rodziny sokoów” (Falco rusticolus) (haso: biaozór, w: Praktyczny sownik wspóczesnej polszczyzny, t. IV, red. H. Zgókowa, Pozna 1995, s. 201). I cho. biaozór to zwierz w Polsce rzadkie, wikszo badaczy opowiada si za pochodzeniem tej nazwy od nazwy zoologicznej. Tymczasem Sownik prasowiaski podaje takie znaczenie zoenia blozor&: ‘majcy biay, jasny wygld’ i takie spotykamy dzi na Ukrainie – ‘taki, który ma jasny, bystry wzrok, który jasno patrzy’ (E. WOLNICZ-PAW OWSKA, Composita w historycznej onomastyce ukraiskiej, w: Sowiaskie composita..., s. 315). Dlatego te przypisaam nazw do tej grupy, cho istniej inne, ale z pewno ci wtórne, znaczenia tego zoenia (w jzyku ukraiskim, rosyjskim): ‘urodziwy mczyzna’, okre lenie kochanka, ksiyca, sokoa. Znana jest te taka nazwa herbowa. Zastanawia mnie te inna kwestia – czy przezwisko to nie mogoby by zoeniem biay + ozór/ozor – w znaczeniu ‘jzyk’? S w ród przezwisk przypadki, gdy samogoska „wypada” – np. Koziook – Koziok, por. nazwisko Trzepizur od Trzepiozór (Z. GA ECKI, „Trzepizur”. Rozprawka metodyczna, w: Ksiga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Bogdanowi Walczakowi, red. J. Migda, A. Piotrowska-Wojaczyk, Pozna 2013, s. 493-496). Jednak je li zastosujemy kryterium semantyczne, bardziej prawdopodobna jest pierwsza etymologia. Naley te zaznaczy , e nie jest to nazwa anatomiczna w cisym tego sowa znaczeniu, gdy ukr. oznacza ‘wzrok, spojrzenie’ (haso: , w: E. HRYCAK, K. KISIELEWSKI, Sownik..., s. 242). 22 Mdo – ‘testiculus’..

(6) LEKSYKA ANATOMICZNA W PRZEZWISKACH DWUCZ ONOWYCH. 125. Nazwy anatomiczne najliczniej wystpuj w przezwiskach o typie strukturalnym przymiotnik + rzeczownik (34 przykady). Jest to te najpopularniejszy typ formalny przezwisk dwuczonowych zachowanych w nazwiskach z trzech pierwszych tomów Sownika nazwisk... Nazwiska od przezwisk zawierajcych nazwy anatomiczne wystpuj zarówno w postaci zrostów, jak i zoe (brak tylko zestawie). Zoenia reprezentuj typ z wzem kompozycyjnym -o-, najbardziej popularny w ród compositów wszystkich jzyków sowiaskich23. Ów model sowotwórczy zyska tak popularno , e wypar niektóre struktury z innymi skadnikami zespolenia (np. z -a-). Take przykady takie jak pasoyt, który zastpi pierwotne pasirzyt, s dowodem ekspansji tego typu nie tylko na zoenia imienne, ale i czasownikowe24. W pierwszym czonie, który wedug podziau syntaktycznego zoe jest czonem okre lajcym, moe znajdowa si przymiotnik niemotywowany (np. biay) lub przymiotnik odrzeczownikowy (np. babi). Rzeczownik bdcy czonem drugim zazwyczaj wystpuje w postaci niezalenej, np. broda, ws, noga. Czasem jednak derywowany jest formantem paradygmatycznym – i albo zyskuje przymiotnikowy przyrostek kompozycyjny (np. Biaobrody), albo przyjmuje posta morfemu rzeczownikowego25, czyli formant jest zerowy (np. Biaogów – jest to posta dostosowana do mskiego rodzaju desygnatu). Typ rzeczownik + przymiotnik (odwrotno pierwszej grupy) reprezentuje tylko jedno przezwisko zawierajce nazw anatomiczn: Gboys. Czony zoenia spojone s wrostkiem -o-. Natomiast przymiotnik w drugim czonie uleg derywacji paradygmatycznej. Zoenia z liczebnikiem take stanowi nieliczn grup (3 przykady). Nie da si przypisa do tego typu konkretnego skadnika zespolenia: „ze wzgldu na du rónorodno form liczebników sowiaskich maj one rozmaite moliwo ci zespalania si z innymi skadnikami zoenia”26. Kolejna, tym razem dosy liczna grupa (10 przezwisk), to struktury zoone z czasownika i rzeczownika. Czony czone s za pomoc spójki -i-. Jest to typ zdecydowanie modszy od tego ze spójk -o-. W pewnym okresie rozwoju polszczyzny cieszy si wielk popularno ci, jednak w czasach nowszych jest mao produktywny27. Przez analogi do tematów nominalnych coraz cz ciej spójka -i- jest zastpowana przez -o-. Ze wzgldu na stosunek syntak23. K. HANDKE, Budowa..., s. 97. Tame, s. 101. 25 M. MALEC, Dwuczonowe przezwiska..., s. 225. 26 K. HANDKE, Budowa..., s. 107. 27 Tame, s. 102. 24.

(7) 126. ZUZANNA WO'KO. tyczny czonów mona wyróni czasowniki z dopenieniem w bierniku (np. Goliws), w mianowniku (Boligowa), w narzdniku (Grzebinoga). Kolejna grupa, do której nale przezwiska o budowie rzeczownik + czasownik, jest odwrotno ci poprzedniej (2 przykady). W drugim czonie compositum znajduje si morfem czasownikowy, czyli czasownik derywowany formantem paradygmatycznym, który staje si rzeczownikiem w rodzaju mskim. Czony zoenia spojone s interfiksem -o-. Przezwisko Czoembit reprezentuje zwizek czasownika z dopenieniem w narzdniku, a Gborys – w bierniku. Przezwiska dwuczonowe wyróniaj si na tle innych struktur zoonych zachowanych we wspóczesnych nazwiskach, przede wszystkim pod wzgldem ilo ci. Nazwiska od przezwisk dwuczonowych stanowi prawie poow wszystkich nazwisk bdcych zoonymi strukturami. Podobnie przedstawia si stosunek podstaw tworzcych nazwiska – przezwiska dominuj nad imionami dwuczonowymi, nazwami miejscowo ci, apelatywami itd. Co jest przyczyn takiego stanu rzeczy? Podpowiedzi moe by analiza przykadów z literatury satyrycznej. Jak wykazay badania, w utworach nalecych do gatunków satyrycznych widoczne jest wiksze nagromadzenie compositów, szczególnie nazywajcych ludzi28. Jest to wynikiem tego, e struktury zoone niezwykle przydatne s w wyraaniu ekspresji, nie tylko w twórczo ci literackiej, ale te w codziennych sytuacjach komunikacyjnych. Oczywi cie, composita byy obecne i w twórczo ci innych pisarzy, w innych gatunkach, ale raczej nie w funkcji wyraania ekspresji. Ich liczba jest te zdecydowanie mniejsza, zbliona do tej w polszczynie ogólnej29. Handke celnie komentuje to zjawisko: Istnieje […] bardzo wiele faktów wiadczcych o wiadomej stylizacji jzyka potocznego przez zastosowanie kompozycji. Spotykamy si z tym zjawiskiem z reguy tam, gdzie chodzi o szczególn ekspresj jzykow, zwaszcza w celach satyrycznych: dla wydobycia i podkre lenia cech humorystycznych i groteskowych oraz przekazania emocjonalnego stosunku do opisywanych (ustnie lub pisemnie) osób czy sytuacji. Owa szeroko pojta stylizacja, nie ograniczona tylko do jzyka literatury, jest jedn z podstawowych funkcji compositów30.. Prawdopodobnie dla kadego uytkownika jzyka czytelny jest artobliwy charakter nazw Czarnozb czy Golibroda. Ekspresywna funkcja compositów. 28. Tame, s. 49-50. Tame, s. 57. 30 Tame, s. 75. 29.

(8) LEKSYKA ANATOMICZNA W PRZEZWISKACH DWUCZ ONOWYCH. 127. to pochodna ich wa ciwo ci strukturalno-semantycznych31. Zoono pozwala te cz ciej ni w wypadku struktur syntetycznych odczyta pierwotne znaczenie nazwy, porównaj np. Biaas a Biaobroda. I chocia, jak mówi definicja nazw wasnych, nazwiska nie znacz, ale jedynie oznaczaj i wyróniaj, to tkwice w nich pierwotne przezwiska oprócz funkcji oznaczania indywidualnego podmiotu wyraaj te jak tre. pojciow32. Przed przystpieniem do próby odkrywania pierwotnych znacze przedstawionych tutaj przezwisk naley zaznaczy , e motywacja wszystkich nazw ma charakter hipotetyczny, gdy nie znamy nosicieli przezwisk ani wiadków ich ycia. Jednak na podstawie znaczenia poszczególnych leksemów i stosunku syntaktycznego czonów mona wysnu pewne wnioski dotyczce motywacji tych antroponimów. Mimo i w przezwiskach wypisanych z trzech pierwszych tomów Sownika nazwisk... najsilniejsz reprezentacj ma leksem noga (8)33, to jednak atwo zauway , e pomysodawcy przezwisk najcz ciej odnosili si do g o w y, t w a r z y i ich elementów. Gowa to cz ciaa, która rzadko jest zakrywana – opisywane jest to, co widoczne, co na zewntrz. Je li chodzi o leksyk nieanatomiczn, to najbardziej zwracaj uwag nazwy kolorów – biay, czarny, czerwony – stanowice czon okre lajcy w zoeniach przymiotnika z rzeczownikiem. Biay wystpuje 14 razy, czarny – 10, czerwony tylko raz. Pobiena analiza nazwisk zebranych z pozostaych tomów Sownika nazwisk... pozwala stwierdzi , e cho inne nazwy kolorów (np. siny, zoty, óty) take s komponentami przezwisk, biay i czarny s wykorzystywane najcz ciej. Wie si to z tym, e w zakresie tych nazw znajduj si te pojcia jasny (czyli np. siwy, blond, szary) i ciemny (brzowy). Barwy te konotuj te pewne warto ci, pojcie za i dobra; to kolory o bogatszej ni inne barwy symbolice. Nazwy kolorów odnosz si do barwy wosów, zarostu: Biaobrew, Biaobroda, Biaows, Biaogrzywy, Biaogowy, Czarnobrewy, Czarnobroda, Czarnows, Czarnogów, Czerwonobroda (czyli ‘rudobrody’); do barwy skóry, cery: Biaogbka, Biaonoga, Biaoskóra, Biaoszyj, Ciemnoczoo, Czarnogb, Czarnomordy, take zapewne Biaonos, Czarnonos. Kolory wane s te w opisie oczu: Biaooki, Czarnooki, Biaozor. Przezwisko Czarnynoga mogo by kry31. Tame, s. 85. T. SKULINA, O przezwiskach..., s. 201. 33 Frekwencja pozostaych leksemów anatomicznych w badanych nazwiskach przedstawia si nastpujco: gba (5), bok (4), broda (4), gowa (4), ws (3), zb (3), brew (2), brzuch (2), czoo (2), mdo (2), nos (2), oko (2), szyja (2), grzywa (1), morda (1), rka (1), skóra (1), wzrok ( ) (1). 32.

(9) 128. ZUZANNA WO'KO. tyk braku higieny. Warto ciujce jest te z pewno ci uycie nazw kolorów w wypadku przezwisk Biaozb, Czarnozb. Przezwiska powstaj m.in. poprzez zwrócenie uwagi na co niezwykego, odbiegajcego od normy w wygldzie czy zachowaniu bliniego. Tak anomali na pewno jest choroba i jej objawy, do których nawizanie wida w przezwiskach Gniozb, Gniobok. Odniesienie do nadmiaru, rozmiaru wikszego ni u przecitnego czowieka mona zauway w nazwach Dugonóg, Dugorki, Dugoszyj, Czterobok (by. moe okre lenie osoby otyej), natomiast brak – w przezwiskach Chudomt, Gboys, Golimt34. Komentarzem wygldu jest prawdopodobnie przezwisko Czwórnóg, lecz jego znaczenie jest trudne do rozszyfrowania. Wygld nosiciela przezwiska (ze wzgldu na chód) charakteryzowany jest te w przezwisku Drobinoga. Nazwy anatomiczne s take skadnikami przezwisk nazywajcych cechy charakteru czy zachowanie czowieka. Bolibok, Boligowa, Bolibrzuch to okre lenia osób, które by moe czsto skaryy si z powodu rónych dolegliwo ci. Dwugba mogo by okre leniem czowieka dwulicowego, Chwaligówka okre leniem chwalipity, Czoembit mona powiza ze znaczeniem apelatywu czoobitny – „taki, który jest bardzo uniony, peen szacunku, a nawet sualczy”35. Grzebinoga to okre lenie kogo marudnego, nie pieszcego si36. W przezwisku Babibok mona dopatrywa si znaczenia ‘kobieciarz’ lub ‘pantoflarz’. Leksyka anatomiczna posuya stworzeniu artobliwych nazw zawodu – cyrulika: Golibroda, Golibrzuch, Goliws. Nazw profesji, rozbójnika, moe te by Gborys. By moe odniesieniem do stanu majtkowego jest Goonóg (podobnie jak Goobut), ale mogo to by te przezwisko osoby modej lub niedojrzaej37. Jak wida , sownictwo anatomiczne suy gównie do tworzenia przezwisk opisujcych wygld czowieka, zazwyczaj bezpo rednio – poprzez wskazanie cz ci ciaa i jej scharakteryzowanie, np. Czarnonos, Biaoskóra (‘mczyzna 34 Moe to by te okre lenie czowieka modego, niedojrzaego – analogicznie do znaczenia wyrazu goomd (por. S. URBA+CZYK, Staroczeskie „holomek” i staropolskie „goomd”, w: TEN

(10) E, Szkice z dziejów jzyka polskiego, Warszawa 1968, s. 342-348). 35 Haso: czoobitny, w: Praktyczny sownik wspóczesnej polszczyzny, t. VIII, red. H. Zgókowa, Pozna 1996, s. 21. 36 M. MALEC, Przezwiska dwuczonowe zachowane w nazwiskach polskich (stosunek znacze pozytywnych do negatywnych), w: Nazwy wasne a spoeczestwo, red. R. obodziska, ask 2010, s. 214. 37 Por. S. URBA+CZYK, Staroczeskie „holomek”....

(11) LEKSYKA ANATOMICZNA W PRZEZWISKACH DWUCZ ONOWYCH. 129. o czarnym nosie, biaej skórze). Z metonimi mamy do czynienia w wypadku przezwisk Babibok, Golibroda – „nosiciel jest wykonawc czynno ci, przezwiskiem za staje si nazwa narzdzia tej czynno ci, nazwa wytworu czynno ci lub te nazwa obiektu czynno ci”38. Na zasadzie metafory powstao przezwisko Dwugba. Naley jednak pamita , e: Semantyka i motywacja przezwisk historycznych jest hipotetyczna, czsto te wieloznaczna. Przezwiska dwuczonowe przez swój zwizek skadniowy mog u ci la znaczenie, jednak porównania, metafory i eufemizmy s trudne do rozszyfrowania39.. W ród cech przezwisk wymienia si ich czsto obraliwy charakter. Ale w przedstawionym w tym artykule zbiorze przezwisk znajdujemy niewiele nazw nacechowanych zdecydowanie negatywnie. Zaliczy mona do nich: Czarnomordy, Czarnozb, Gniobok, Gniozb, Dwugba, moe jeszcze Chwaligówka. Przykadami wulgarnych nazw s tylko Chudomt i Golimt. Pozostae nazwy maj charakter raczej pobaliwy (np. Babibok), artobliwy (Cienkonóg, Czterobok), wiele nazw jest neutralnych, a nawet nacechowanych pozytywnie (Biaozor). Mimo to nie mona zgodzi si z T. Bulicz-Tornikidis, wedug której „zaniky […] dawne przezwiska charakteryzujce ludzi w sposób artobliwy, zo liwe wyszydzajcy, wulgarny”40. Cho , co prawda, brak w zebranym materiale przezwisk: Biay Kiep, Drzyogon, Gbowar41, Dupny Czas, Draporzyt42, nie wszystkie nazwiska od artobliwych przezwisk zaniky, co potwierdza przedstawiony w tym artykule materia, a take przykady z kolejnych tomów Sownika nazwisk… (m.in. Kapiws, Krzywogowa, apinos, owiguz, Moczygba, Morokiszka, Piszczygowa, Podeprzygowa, Pótoranos, ¢winionoga43). Jednak istotna jest obserwacja, e nazwiska od przezwisk o czytelnym negatywnym charakterze czsto maj ma liczb nosicieli: Czarnozub (0)44; Gniobokowa (1); Gniozb (0), Gniozub (6); Dwigubski (1); Chaligówka (0). Najwicej nazwisk pochodzi od Czarnomordy: Czarnomord (0), Czarnomorda (7), Czarnomordy (17), Czernomord (5), Czernomorda (1), Czernomordo (0), 38. Za: T. GIEDZ, Przezwiska o charakterze metaforycznym i metonimicznym mieszkaców wsi Brze3no w woj. chemskim, w: Przezwiska i przydomki..., s. 122. 39 M. MALEC, Przezwiska dwuczonowe..., s .218. 40 Uproszczenia..., s. 178. 41 Przykady z artykuu: MALEC, Dwuczonowe przezwiska... 42 Przykady z artykuu: T. BULICZ-TORNIKIDIS, Uproszczenia... 43 Przykady zawierajce leksyk anatomiczn. 44 W nawiasie liczba nosicieli nazwiska..

(12) 130. ZUZANNA WO'KO. Czernomordy (16). W wypadku nazwisk od przezwisk Chudomt i Golimt widoczne s znieksztacenia, prawdopodobnie celowe: Chudoment (28), Chudomient (0), Chudomit (16); Goliment (3), Golimento (15), Golimeta (0), Golimont (20), Golimuntowicz (4), Golmt (0), Golment (22), Golmento (179), Golmont (35), Golmontowicz (22), Golomento (1). Zanikanie nazwisk wskutek zmiany oraz ich znieksztacanie w celu zatarcia pierwotnego znaczenia to wynik negatywnego stosunku nosicieli do o mieszajcych przezwisk, który „pogbia si wraz ze zmian obyczajów i kulturowych kryteriów warto ciowania emocjonalnego elementów leksykalnych tworzcych struktury zoone”45. Mimo e ten proces niekorzystnie wpywa na stan nazwisk od przezwisk dwuczonowych, do dzi przetrwao kilkaset tego typu nazw. Motywacj do nadania przezwiska jest to, co zwraca uwag nazywajcego – intensywny, kontrastujcy kolor, brak, niedobór, nadmiar czego , zachowanie czy cecha charakteru, które miesz bd przeszkadzaj. W ród przezwisk dwuczonowych pokan, prawdopodobnie najliczniejsz grup stanowi nazwy zawierajce leksyk anatomiczn. W materiale przedstawionym powyej przezwiska „anatomiczne” su najcz ciej do opisu wygldu czowieka – by. moe proporcje te zachowaj si po analizie przezwisk z pozostaych siedmiu tomów Sownika nazwisk wspóczenie w Polsce uywanych i prawd okae si przysowie: „Jak ci widz, tak ci pisz”. BIBLIOGRAFIA BUBAK J.: Nazwiska ludno ci dawnego starostwa nowotarskiego, Wrocaw 1970. BULICZ-TORNIKIDIS T.: Uproszczenia i skrócenia morfologiczne staropolskich przezwisk zoonych, „Jzyk Polski” 5(1979), z. 3, s. 177-186. CIE'LIKOWA A.: Miejsce przezwiska w systemie antroponimicznym (historia a wspóczesno ), w: Przezwiska i przydomki w jzykach sowiaskich, red. S. Warcho, cz. 1, Lublin 1998, s. 71-80. CIE'LIKOWA A.: Typy sowotwórczo-semantyczne w staropolskich compositach antroponimicznych i apelatywnych, w: Sowiaskie composita antroponimiczne, red. S. Warcho, Lublin 2000, s. 79-86. CZAPLICKA-NIEDBALSKA M.: Struktury zoone w antroponimii Bydgoszczy od XVI do XVIII w., w: Sowiaskie composita antroponimiczne, red. S. Warcho, Lublin 2000, s. 87-95. CZOPEK-KOPCIUch B.: Nazwiska od przezwisk dwuczonowych w Zagbiu Ruhry, w: Munuscula linguistica: in honorem Alexandrae Cielikowa oblata, red. K. Rymut, K. Skowronek, B. Czopek-Kopciuch, M. Malec, Kraków 2006, s. 143-155.. 45. M. CZAPLICKA-NIEDBALSKA, Struktury zoone w antroponimii Bydgoszczy od XVI do XVIII w., w: Sowiaskie composita..., s. 92..

(13) LEKSYKA ANATOMICZNA W PRZEZWISKACH DWUCZ ONOWYCH. 131. Encyklopedia jzykoznawstwa ogólnego, red. K. Polaski, Wrocaw 1993. GA ECKI Z.: „Trzepizur”. Rozprawka metodyczna, w: Ksiga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Bogdanowi Walczakowi, red. J. Migda, A. Piotrowska-Wojaczyk, Pozna 2013, s. 493-496. GIEDZ T.: Przezwiska o charakterze metaforycznym i metonimicznym mieszkaców wsi Brzeno w woj. chemskim, w: Przezwiska i przydomki w jzykach sowiaskich, red. S. Warcho, t. I, Lublin 1998, s. 121-126. GO BIOWSKA T.: Antroponimia Orawy, Kraków 1971. GÓRNOWICZ H.: Baza antroponimiczna najstarszych sowiaskich nazw miejscowych zwanych rodowymi, w: Z polskich studiów slawistycznych. Jzykoznawstwo, seria 3, Warszawa 1968, s. 9-16. HANDKE K.: Budowa morfologiczna i funkcje compositów polskich (z uwzgldnieniem innych jzyków zachodniosowiaskich), Wrocaw 1976. HANDKE K.: Tre i znaczenie compositów ukrytych w nazwiskach wspóczesnych Polaków, w: Leksyka sowiaska na warsztacie jzykoznawcy, red. H. Popowska-Taborska, Warszawa 1997, s. 91-104. HRYCAK E., KISIELEWSKI K.: Sownik ukraisko-polski, t. I, Warszawa 1990. KOZIEROWSKI S.: Nazwiska, przezwiska, przydomki, imiona polskie niektórych typów sowotwórczych: ksiga rodzaju ludu polskiego, Pozna 1938. O' J.: „Kuninoga”, „Boystopka”. Prace lingwistyczne ofiarowane Janowi Baudouinowi de Courtenay, Kraków 1921. O' J.: Wyrazy zoone z form czasownikow w pierwszej cz ci, „Sprawozdania AU” 11(1906), nr 4. MALEC M.: Dwuczonowe przezwiska i przydomki staropolskie, „Onomastica” 19(1974), s. 191-227. MALEC M.: Przezwiska dwuczonowe zachowane w nazwiskach polskich (stosunek znacze pozytywnych do negatywnych), w: Nazwy wasne a spoeczestwo, red. R. obodziska, ask 2010, s. 211-220. Polskie nazwy wasne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, Kraków 2005. Praktyczny sownik wspóczesnej polszczyzny, t. IV, VIII, red. H. Zgókowa, Pozna 19951996. RYMUT K.: Sownik nazwisk wspócze nie w Polsce uywanych, t. I-X, Kraków 1992-1994. SKULINA T.: O przezwiskach w jzyku staropolskim i staroruskim, w: Z polskich studiów slawistycznych. Jzykoznawstwo, seria 4, Warszawa 1972, s. 201-211. Sownik prasowiaski, red. Franciszek Sawski, t I, Wrocaw 1974. TASZYCKI W.: Najdawniejsze polskie imiona osobowe, „Rozprawy Wydziau Filologicznego PAU” 62(1925), nr 3. URBA+CZYK S.: Staroczeskie „holomek” i staropolskie „goomd”, w: TEN

(14) E, Szkice z dziejów jzyka polskiego, Warszawa 1968, s. 342-348. WOLNICZ-PAW OWSKA E.: Composita w historycznej onomastyce ukraiskiej, w: Sowiaskie composita antroponimiczne, red. S. Warcho, Lublin 2000, s. 311-321..

(15) 132. ZUZANNA WO'KO. LEKSYKA ANATOMICZNA W PRZEZWISKACH DWUCZ ONOWYCH ZACHOWANYCH W NAZWISKACH Z KO+CA XX WIEKU Streszczenie Przedmiotem omówienia autorki s wystpujce w ród wspóczesnych nazwisk Polaków antroponimy pochodzce od przezwisk zoonych, inaczej dwuczonowych. Najpopularniejszym typem formalnym tych przezwisk jest compositum skadajce si z przymiotnika i rzeczownika, liczne s take zoenia czasownika i rzeczownika. Artyku dotyczy nazw zawierajcych leksyk anatomiczn (np. bok, brew, broda, brzuch). Przezwiska te najcz ciej odnosz si do wygldu czowieka (Biaobroda, Grzebinoga), ale take do charakteru, zachowania (Bolibrzuch, Chwaligówka), zawodu (Golibroda). Przezwiska dwuczonowe maj charakter artobliwy, czsto oceniajcy. Autorka zwraca take uwag na proces zanikania nazwisk od dwuczonowych przezwisk, szczególnie tych nacechowanych zdecydowanie negatywnie, wulgarnych. Zwizane jest to z czytelno ci ich pierwotnego znaczenia, a w zwizku z tym niechtnym stosunkiem nosicieli do wasnego miana. Sowa kluczowe: nazwiska, przezwiska zoone, przezwiska dwuczonowe, leksyka anatomiczna, nazwy cz ci ciaa, zanikanie nazwisk od przezwisk dwuczonowych.. THE ANATOMICAL LEXIS IN TWO-WORD NICKNAMES PRESERVED IN SURNAMES OF THE END OF THE 20TH CENTURY Summary Anthroponyms derived from compound nicknames, that is two-word ones, are the subject of the author’s discussion. The most popular formal type of such nicknames is the compositum consisting of an adjective and a noun; also compounds consisting of a verb and a noun are numerous. The article is concerned with names containing anatomical lexis (e.g. side, eyebrow, beard, belly. The nicknames usually refer to a man’s appearance (Biaobroda – Whitebeard, Grzebinoga – Pokeleg), but also to the character, behavior (Bolibrzuch – Belly-ache, Chwaligówka – Praisehead), job (Golibroda – Shavebeard). Two-word nicknames have a humorous, and sometimes evaluating character. The author also pays attention to the process of the vanishing of names derived from two-word nicknames, especially ones that are definitely negative or vulgar. This is connected with the clarity of their original meaning, and hence with a negative attitude of the bearers towards their own names. Key words: surnames, compound nicknames, two-word nicknames, anatomical lexis, names of parts of the body, vanishing of names derived from two-word nicknames.. Translated by: Tadeusz Karowicz.

(16)