Straż Kresowa : organ Związku Obrońców Kresów Wschodnich. R. 1, 1934, nr 6, wrzesień

2 S T R A Ż K R E S O W A Nr 6 1934

S. p. Gen. Juljan Stachiewicz

nierzy K om endanta.

Znów ru n ęła jedna z najw spanialszych k o ­ lum n, w spierających kap itel Czynu Legjonowego. L u ką d otkliw ą przerzedziły się szeregi Tych, K tórzy natchnieni w olą Józefa Piłsudskiego i Jego genjuszem w iedzeni, w yw ołali z n ieb y tu N iepod­ ległość Polski.

Znowu padła kom enda: szlusuj!—pow tarzana tak często w ciągu pierw szych la t bojów i n astęp ­ n y c h —tw órczego znoju nad odbudow ą M ajestatu R zeczypospolitej.

O dchodzą kolejno, jeden po drugim , Rycerze bez trw ogi i zm azy, najlep si synow ie Ojczyzny, którzy przed la ty dw udziestu podw ażyli płytę g robu jej niewoli.

A przy ostatn iej ziem skiej odpraw ie każdego z Tych T ytanów um iłow ania H onoru i O bowiązku, społeczeństw o ze zdum ieniem i czcią najw yższą przegląda Ich k artę służbow ą, pisaną bezgranicz- nem ukochaniem W olności i w ielkich trad ycyj przodków , p o d kreślaną karm inem , z ran serdecz­ nych w ytoczonym ,—złoconą legendarnem b o h a te r­ stw em i przypieczętow aną wierną służbą krajow i do ostatniego tchnienia.

W ięc tacy to b y li owi „L eguni“ Pierw szej Kadrowej?—zawisa pytanie na drżących ze w zru­ szenia w argach każdego z nas, pogrążonych w ża­ łobie po coraz to now ej stracie. Więc z takim i to Zagończykam i ru szy ł K om endant w bój św ięty a praw y? Sam ich Sobie w ychow ał i na Swą m o­ dłę urobił. Zwyciężył, bo z ta k ą m ocą Ducha, z t a ­ kim niezłom nym hartem Woli, z ta k ą nieskazitel­ nością ch arak teró w , z których każdy jaśniał b la ­ skiem G raala—nie był do pokonania.

W św ietnym tym orszaku dostojnych Bojow­ ników o godność N arodu Polskiego miejsce p o ­ czesne zajm ow ał Ten, którego szczątki oddano co- tylko ziemi.

Szef W ojskowego Biura H istorycznego Gene­ rał Brygady Ju lja n Stachiew icz należał do najb liż­ szych i najw ierniejszych w spółpracow ników Jó ­ zefa Piłsudskiego. W stąpił do tajnego Zw iązku W alki Czynnej, kierow anego przez K om endanta, na długo przed w ojną św iatow ą, kiedy to szarym zjadaczom chleba nie śniło się jeszcze naw et 0 nadciągającej burzy. W pracy tego Związku b rał najbardziej czynny, w szechstronny i w ybitny udział, tu skończył Szkołę O ficerską i zarówno Sw ą pracą, jak zapałem i uzdolnieniem zw rócił na Siebie uw agę Józefa P iłsudskiego. Będąc ko ­ lejno słuchaczem lwowskiego, a następnie krakow ­ skiego U niw ersytetu, Ju lja n Stachiew icz pracuje w latach 1908—1914 na terenie Lw ow a i K rako­ wa, oraz na obszarze K rólestw a K ongresow ego 1 Rosji, organizuje tu Zw iązki W alki Czynnej z zapałem , rozm achem i swobodą, k tóre u rąg ały w szelkim obawom o groźne następstw a, jakie czy­ hały nań na każdym k ro k u ze strony wyżłów c a r­ skich.

Przy pierw szych strzałach wojny św iatow ej widzimy Ju lja n a Stachiew icza na po lu chw ały, dow odzącego kom panją strzelecką. O trzym awszy nominację na porucznika, zostaje przydzielony do Sztabu Piłsudskiego. W w irze gorączkow ej pracy zaskakuje Go ciężka niemoc — choroba n a szereg tygodni przykuw a Go do łoża. I pozostaw ia zaród śm ierci, której uległ przed p a ru dniam i.

D źw ignąw szy się przedw cześnie z posłania boleści, z poderw anym zasobem sił zabiera się do pracy w D epartam encie W ojskowym N.K.N. w P io tr­ kowie, poczem w raca na fro nt w stopniu kap itan a i pełni służbę oficera operacyjnego przy Dowódz­ tw ie I-ej Brygady.

W ro k u 1916 kończy szkołę Sztabu G eneral­ nego. W 1917 zostaje dowódcą 1-go p u łk u Legjo- nów, dow odząc nim do chw ili jego rozform ow ania. Kiedy Józef P iłsudski został w yw ieziony do Ma­ gdeburga, a na czele Kom endy Głównej Polskiej O rganizacji Wojskowej stanął Rydz-Śmigły — J u l­ jan Stachiew icz objął szefostwo Sztabu Komendy Głównej i na tern stanow isku p rzy g o to w ał zim ą 1917 — 1918 r. akcję, w k tó rej w yniku siły w oj­ skowe p ań stw centralny ch w yrzucone zostały z obszaru ziem polskich.

Po odzyskaniu niepodległości m ajor Ju ljan Stachiew icz dowodzi odsieczą, w ysłaną z K rakowa do Przem yśla, k tóry zdobył.

W styczniu 1919 r. widzimy mjr. Stachewicza na stanow isku szefa sztabu, kierującego pow sta­ niem przeciw ko Niemcom w Poznańskiem . Po za­ kończeniu akcji Ju ljan Stachiew icz przechodzi do Naczelnego Dowództwa i tu zostaje szefem od­ działu operacyjnego, k tó rą to funkcję pełni do czerw ca 1920 r. W czasie bitw y w arszaw skiej, ro z­ strzygającej dla kam panji z Rosją, jest Szefem Sztabu K w atery Głównej Naczelnego Wodza. Pod koniec w ojny polsko bolszewickiej jest Szefem Sztabu 6-ej arm ji, poczem dowodzi 13 dyw izją p ie­ choty.

Od r. 1922 po trzy k rotny ch n aw ro tach choro­ by, jakiej nabaw ił się podczas w ojny, G enerał J u l­ jan Stachiewicz obejmuje Wojskowe Biuro H isto­ ryczne, które prow adził aż do Swej śm ierci, tw o­ rząc z tej in sty tu cji jedną z najpoważniejszych placówek naukow ych w Polsce.

Zm arły odznaczony był orderem V irtu ti Mili- ta ri V-ej k lasy , Krzyżem N iepodległości z miecza­ mi, trz y k ro tn ie Krzyżem W alecznych, orderem P olonia R e stitu ía III-ej i IV-ej klasy, Złotym Krzy­ żem Zasługi, F rancuską Legją Honorową, Gwiazdą Rum unji III-ej klasy i Jugosłow iańskim Orderem św. Sawy.

*

Przem aw iając nad trum ną ś. p. G enerała Stachiew icza, P rezes W alery Sław ek ta k ro lę Zmarłego w życiu Polski określił:

„Dał całe bogactwo Swego um ysłu, dał upór ogrom nej pracy, dał p ełn ą gotowość służby i ry ­ zyka na resztę życia.

Tej służby nie przerw ał poprzez w szystkie etapy załam ania i zw ycięstw , jak ie P o lsk a na dro­ dze swego w yzw olenia przebyć m usiała.

Gdy ciężka choroba odsunęła Go od pracy, której nie mógł podołać, h isto rję przeżytej w iel­ kiej epoki postanow ił przekazać potom ności

Ty, daw ny Żołnierzu Związku W alki Czynnej,

Ty, G enerale wolnej Polski, w tej h isto rji miejsce dostojne Sam Swoją p racą zająłeś“.

A Generał Sławo j-Składkow ski we w spom nie­ niu pośm iertnem , poświęcone Zm arłem u, stw ierdził, że „siła Jego c h ara k teru nie załam ała się n ig d y “.

Odszedł Żołnierz wielkiej wojny o Polskę, pełen zasług i chwały.

Cześć św ietlanej Jego pamięci!

Szymon Optułowicz

Rola Bonów Funduszu Inwestycyjnego

w odbudowie gospodarczej Kraju

Stw ierdzić trze b a, że ogół społeczeństw a nie uśw iadam ia sobie, jak dotąd, należycie korzyści, płynących z nabyw ania bonów F und u szu Inw esty- cyjnego. Pom ijam y tutaj w zględy ogólno-państw o­ we i ogólno-społeczne, które przem aw iają za po­ pieraniem F unduszu Inw estycyjnego, k tó ry p rze­ cież został stw orzony specjalnie dla um ożliw ienia szybkiej realizacji ta k niezbędnych w naszym kraju inw estycji. A le chcemy głów nie położyć n a­ cisk na te wyjątkowe p rzyw ileje, w jakie celowo w yposażył Rząd bony F unduszu Inw estycyjnego.

Fundusz Inw estycyjny został utw o raon y roz­ porządzeniem Pana P rezydenta z dnia 27 paździer­ nika 1933 r. Zadaniem jego jest finansowanie celo­ wych z punktu widzenia państioowego inwestycji. S tanow i ou odrębną osobę praw ną. R ozporządze­ nie upow ażnia m inistra skarb u do em isji bonów F unduszu Inw estycyjnego do w ysokości 100.000.000 złotych. Bony zostają w ypuszczone w odcinkach po 25 zł., w serjach po 40,000 sztuk, czyli każda serja opiew a na 1 milj. zł. Bony w praw dzie nie są oprocentow ane, lecz są w ysoko prem jow ane i um arzane drogą odbywających się co tvdzień (co czw artekl losowań; posiadacz w ylosowanego bonu otrzym uje premję w wysokości 75 zł. czyli razem za 25 zł. otrzym uje 100 zł. Już ta w ysoka premja pow inna stanow ić w ielką siłę atrakcyjną dla tych bonów. Trzeba też podkreślić, że bony opiewają na okaziciela i są przyjm ow ane bez żadnych o g ra­ niczeń na pokrycie wszelkich zobowiązań wobec Skarbu Państwa. W szelkie więc podatk i i św iad­ czenia, bez w zględu na ich w ysokość i rodzaj, można w każdym urzędzie skarbow ym uiścić bez żadnych form alności i utru dn ień bonam i F un d uszu Inw estycyjnego.

Co więcej, wszystkie kasy urzędów skarbowych w każdej chwili wym ieniają bony na gotow iznę we­ dług wartości nom inalnej, przyczem w ym iana n a ­ stępuje niezwłocznie, jeżeli jedna osoba p rzed sta­ wia bony na kw otę do 100 zł., a najdalej w ciągu 3 dni, jeżeli bony opiew ają na sum ę od 100 zł, do 5.000 zł. N atom iast, bony opiew ające na kw otę ponad 5.000 zł. w ym ienia na gotow iznę kasa I Urzędu Skarbow ego w W arszaw ie.

W śród licznych przyw ilejów , w jakie rozpo­ rządzenie Pana P rezydenta w yposażyło bony F u n ­ duszu Inw estycyjnego, trzeba przedew szystkiem wymienić to, że są one wolne od wszelkich p o d a t­

ków i danin, posiadają prawa i przywileje papierów pn- pilarnych oraz, że nie podlegają działaniu ustaw y

0 utraconych tytułach na okaziciela. P ozatem zo­ stały one ostatnio specjalnym okólnikiem M inis­ te rstw a S k arb u zaliczone od rzędu tych papierów państw ow ych, k tó re mogą być składane wobec instytucji państw ow ych jako wadja zam iast g o to ­ wizny. Zarówno więc dla jed n o stek pry w atn y ch , jak i dla in sty tu cji przem ysłow ych i handlow ych bony F undu szu Inw estycyjnego stanow ią dosko­ nałą i ko rzystn ą form ę przechowywania oszczędności 1 środków obrotowych. Ponadto je st to lo k ata da­ jąca 100 % gwarancję, gdyż za w ykup bonów Państw o Polskie odpow iada całym swym m ajątkiem i w szystkiem i swemi dochodam i, a pozatem sp e­ cjalne zabezpieczenie bonów stanow ią m ajątek i dochody F unduszu Inw estycyjnego, oraz m ajątek i dochody lasów państw ow ych.

Sprzedaż bonów u skuteczniają obecnie oprócz kas państw ow ych w szy stk ie banki państw ow e w raz ze swemi oddziałam i. Liczne in sty tu cje p ry ­ w atne rozpoczęły w ypłatę swym pracow nikom w pewnej części bonami, a w iększe sklepy i przed­ siębiorstw a handlow e przyjm ują należność za k u ­ pony w zględnie dostarczony tow ar bonam i F u n ­ duszu Inw estycyjnego.

Te znaczne u łatw ien ia przy nabyw aniu i po­ zbyw aniu się bonów pow odują, że p o d wieloma względam i m ają one cechy banknotów obiegowych. Ale nad banknotam i obiegowemi górują one tern, że są w yposażone w szereg atrakcyjnych przyw i­ lejów i posiadają wysoką premję, k tó ra w razie w y­ losow ania przynosi posiadaczow i za 25 zl. — 100 zł.

W grudniu r. ub. u k azała się pierw sza serja tych bonów. Dotychczas w ypuszczono ogółem 10 serji. W ypuszczenie dalszych serji zależy od spo­ łeczeństw a.

Społeczeństw o m usi sobie uśw iadom ić, że je st to papier pełnowartościowy i korzystny, że k u ­ pując bon, n iety lk o spełnia się czyn państw ow y, lecz jednocześnie robi się z p u n k tu w idzenia osobistego interes zupełnie dobry i pewny.

Dewizą akcji na rzecz bonów F u n duszu In ­ w estycyjnego pow inno być: s hożytkiem dla Państwa i siebie\

4 S T R A Ż K R E S O W A Nr. 6 1934

Precz z obłudą i niewolą!

N asiąknięte w ersalską k u rtu a z ją i obłudą m ury pałacu Ligi Narodów zadrżały w sw oich po­ sadach od oburzenia, rozsadzającego piersi zado­ mowionej tu hipokryzji. S tare w ygi dyplom atyczne przysłoniły tw arze dłonią.,. Gdyby k tó ry z nich był zdolny zapłonić się rum ieńcem , byłby to zro­ bił niechybnie na znak p ro te stu za doznaną ob ra­ zę przyzw oitości.

Boć to przecież niesłychane, żeby ktokolw iek ośm ielił się coś podobnego uczynić tu, w tern na- w skroś dostojnem i tabetycznem gronie, gdzie przez w ytw orn ą uprzejm ość i w rodzone um iłow a­ nie blichtru i blagi ta k starannie i su b teln ie u nika się w szystkiego, co mogłoby w ywołać podniecenie tę tn a. Nie pozw ala na to tradycja i... skleroza. N aw et ś. p. von Stresem ann, kiedy stu k n ął pięścią w pulpit, pow ściągał swe w yrażenia. N aw et p e ­ w ien syn k raju „w schodzącego słońca“, zgłaszając w y stąp ien ie z kom panji, posługiw ał się salonow ą frazeologją. I rezygnujący z dalszej w spółpracy płom ienni południow cy zachow ali nienaganne fo r­ my genew skiego savoir vivre u.

na nap raw ien ie krzyw dzącego ją błędu n arzuco­ nych układów o ochronie mniejszości, P olska ma w reszcie dosyć zabaw y w k o p ciu szk a i słyszeć o niej n ad al nie chce.

„Obecny system gw arancji praw mniejszości przez Ligę N arodów i jej o rg an y —pow iedział m ię­ dzy innem i p. M inister Beck — je s t dziwolągiem, k tó ry p o w stan ie swe zawdzięcza przypadkow ej grze sił i o p iera się na politycznych paradoksach“.

A dalej:

„Istnienie zobow iązań mniejszościowych lub ich brak, ich treść, znaczenie i t. d. nie da się uzasadnić ani is to tn ą sy tu acją mniejszości państw , należących do Ligi Narodów, ani sytuacją m iędzy­ narodow ą tych państw , ani też stopniem ich cy­ wilizacji. Istnienie system u w yjątkow ego, sprzecz­ nego z samem założeniem Ligi N arodów, to je st z zasadą rów ności jej członków — nie odpow iada celow i. Mniejszości nie m iały żadnych realn y ch korzyści z m iędzynarodow ej ochrony, stosowanej tylko do n iektórych krajów , a sam ten system w y­ korzy sty w any był niejednokrotnie jako narzędzie

Dopiero ten... S arm ata m achnął ręk ą na całą cukierkow o-m arjonetk ow ą szarm anterję i z b ru ­ ta ln ą szczerością nazw ał rzeczy po im ieniu.

Fidonc! Shocking!

Mówić otw arcie po spo litą praw dę i w d odat­ ku w słowach prostych, jasnych i niedw uznacz­ nych, w ykluczających zgóry dow olną in te rp re ta ­ cję—nie, darujcie, drodzy państw o, ale... to już zakraw a na anarchję i nihilizm w stosunku do areopagu, hołdującego górnej i kw iecistej retoryce, w zniosłości uczuć i... zaw iłości m yśli.

D omyślasz się, kochany C zytelniku, że cho­ dzi o w ystąpienie polskiego M inistra Spraw Za­ granicznych, płk. Józefa Becka, któ ry w dniu 13 w rześnia 1934 r., zabraw szy głos w dyskusji na Zgrom adzeniu Ligi Narodów, im ieniem Rządu R zeczypospolitej uczciw ie i po m ęsku oświadczył, że po p ię tn astu latach cierpliw ego w yczekiw ania

złośliw ej propagandy, przeciw ko państw om , do których się stosow ał i — co gorsza — jeszcze u ż y ­ w any był jako środek p resji politycznej przez państw a, k tó re chociaż same nie były zw iązane żadnym trak tate m w tej dziedzinie — w yk o rzy sty ­ wały swe upraw nienia do w ykonyw ania kontroli nad innem i p ań stw am i“.

Zakończył zaś p. M inister Beck swe mocne w treści i przejrzyste w ujęciu przem ów ienie na- stępującem i słowy:

„Poczuwam się do obow iązku ośw iadczenia już dziś w im ieniu R ządu polskiego, że do czasu w prow adzenia w życie pow szechnego, jednolitego system u m iędzynarodow ej ochrony praw m n iej­ szości Rząd polski nie będzie od dnia dzisiejszego współpracował z organami między nar o do w emi w za­ kresie kontroli nad stosowaniem przez Polskę za ­ sady słusznego i równego traktowania m niejszości

Rozumie się samo przez się, że ta deeyzja R ządu polskiego nie pozostaje w żadnym zw iązku z isto tn ie realn em i interesam i m niejszości. Te in ­ teresy są i będą chronione przez K onstytucję i inne podstaw ow e ustaw y polskie, k tó re gw aran­ tu ją mniejszościom rasow ym , językowym i re li­ gijnym pełną swobodę ich rozw oju k u ltu raln eg o i rów ność trak to w a n ia".

Oto zasadnicze ustępy historycznego przem ó­ wienia polskiego M inistra S praw Zagranicznych. To, co pow iedział, dla nikogo nie było niesp o ­ dzianką, a jednak oświadczeniem swem w ywołał

konsternację. Może w łaśnie w m yśl zasady, że rzeczy w szystkim wiadome, lecz szeptane na ucho, stają się dopiero skandalem gdy k to ś głośno je pow tórzy.

A utorow ie i pro tek to rzy tak osobliw ego aktu opieki nad m niejszościam i, udali zaskoczonych deklaracją Polski, zrzucającej po 15 latach o sta­ tn ie pęta niewoli. O druchow e odpow iedzi p rzed ­ staw icieli Anglji, F rancji i Italji zdradzały zdener­ wowanie, w yw ołane jakoby jednostronnem zer­ waniem p o stan o w ień traktato w ych przez Polskę i złvm przykładem dla „dalszej niesforności“ in­ n ych—a w gruncie rzeczy szło im najbardziej o to, że M inister Beck dom aga się generalizacji tych postanow ień, t. j. rozszerzenia na w szystkie państw a k ontroli m iędzynarodow ej nad m niejszo­ ściami. Bo czyż — dajm y na to —Francuz, m

iesz-Niemasz

nad Orły Polskie!

Po raz w tóry w kolejnych m iędzynarodow ych tu rn iejach lotniczych skrzydła polskie okryły się chw ałą zw ycięstw a.

Poprzez państw a i kraje na obu półkulach św iata biegnie wieść, dla nas chlubna i radosna, że orły polskie nie mają rów nych sobie.

Ż w irko—B ajan—Płonczyński — S karżyński — bracia A damowicze, kpt. H ynek, B urzyński Jan u sz— oto nazw iska, oprom ienione au re o lą wszechludz- kiej sławy, pow tarzane z u st do ust, napełniające fale eteru i zdobiące łam y tysięcy p ism —w zw iąz­ ku z dwoma pow tórnie odniesionem i tryum fam i lotników polskich w challenge’u i zaw odach o p u har G ordon-Bennetta.

Z nastaniem dw udziestego stu le cia drogi ro z­ wojowe ludzkości sp rzęgły się nierozdzielnie z na- pow ietrznem i szlaki. Wojna św iatow a waląc w g ru ­ zy istniejący przed nią gm ach ustrojów państw o­ wych i społecznych, przypięła narodom skrzydła w przenośnem i dosłownem znaczeniu. Stało się jasnem i dla w szystkich widocznem, że przyszłość cyw ilizacji zawisła pod obłokami. Ten kraj, to spo­ łeczeństw o zdobędzie możność rozkw itu — którego w ysiłek tw órczy zmierzać będzie do opanow ania przestw orów podniebnych. Podobnie jak żegluga m orska stała się kolebką now ych dziejów — lo tn i­ ctw o, sięgające n iedostępnych przedtem w yżyn fi­ zycznych i szczytów bohaterskiego ducha, otw iera przed człow ieczeństw em w idnokręgi nieprzeczuw a- nych daw niej m ożliw ości rozw ojow ych.

kający w P olsce, Rum unji, Grecji i k ilk u innych krajach, „w yróżnionych" k u rate lą m niejszościow ą, bardziej zasługuje na w zględy od swojego rodaka, rzuconego losem na te re n włoski, angielski czy niem iecki? Czyż Czech, osiadły w gallijskiej r e ­ publice, ma być upośledzony w porów naniu z swoim ziomkiem, zam ieszkałym w granicach R zeczypospolitej? Czy wreszcie Niemiec z Śląska Cieszyńskiego może słać sk arg i do Ligi Narodów, ilekroć mu to przyjdzie do głowy, a Polak oby­ w atel Rzeszy, w razie doznania od niej krzyw dy, m usi się ograniczyć do szukania spraw iedliw ości w B erlinie?

To typow a m urzyńska ety k a nie mogła n adal popłacać i przeciw niej to w łaśnie jednocześnie z o broną godności suw erennej Polski, zm ierzało przem ów ienie stern ik a naszych spraw zagranicz­ nych.

Słuszność polskich założeń jest ta k w idoczna i bezsporna, że już w dyskusji na Komisji poli­ tycznej Ligi Narodów nie sp o tk ała się z w yraźnym sprzeciwem . Z w ysuniętej przez M inistra Becka alternatyw y: „albo w szyscy—albo n ik t“,—w ybrano to ostatnie. Srodzy cenzorow ie m iędzynarodow ej m oralności, polegającej jakoby na bezkrytycznem poszanow aniu tra k ta tó w —w ycofali się z poprzed­ nich nieustępliw ych pozycyj i nie znaleźli w swem delikatnem sum ieniu żadnych zarzutów przeciw polskiej „nielojalności“.

7 ad. Jan Żmudziński

6 T R A ż K R E S O W A Nr. 6 1934

Polska je st m ocarstw em o dalekim zasięgu m yśli tw órczej, je st krajem , zam ieszkanym przez Naród w ielki, o w ysokiej k u ltu rze ducha i ch lu b ­ nych dziejach, zarów no swoich w łasnych, że tak powiem: w ew nętrznych—jak też na w idow ni m ię­ dzynarodow ej, we w spółżyciu z innem i ludam i i państw am i. Naszej przeszłości nie obciąża żadna zbrodnia, dokonana na sąsiadach, polskiego s u ­ m ienia narodow ego nie plam i niczyja krzyw da — nikogośm y nie zdradzili, nikom u nie złam ali w ia­ ry . Przeciw nie: nieraz staw aliśm y w obronie in­

nych, ponosząc znaczne ofiary gw oli w szechludz- kich ideałów , daliśm y św iatu w ielkich wodzów, światłych mężów stanu, genjalnych pisarzów , u czo ­ nych, arty stó w . Nasz udział więc w ogólnym do­ robku cyw ilizacji ludzkości na p rzestrzen i ty sią­ clecia je st bezsporny i w ybitny.

Nasze w ady i przyw ary, od jakich nie jest w olny żaden naród św iata, nam sam ym tylko przynosiły szkody. Ale obok ułom ności i n ied o ­ statków mamy przecież także nieprzeciętne zale­ ty , I ta k np. obok m arnotraw stw a i rozrzutn ości

Wielki czyn Wielkiego Pana, Pałrjoły i Człowieka

B a lo n „ K o ś c iu s z k o 11

Zdobywcy I-ej nagrody: kpt. F ra n c is z e k Hynek i por. Władysław Pom aski

Oderwanie człowieka od ziemi czyni go szla­ chetniejszym , wznosi ponad szarzyznę pow szed­ niego bytu. Lot skraca odległości, uniezależnia od w arunków terenow ych, usuw a zapory i p rzeszko ­ dy, sprow adza do form alnego znaczenia istnienie granic, zm ienia pojęcia czasu i przestrzeni, ła g o ­ dzi przeciw ieństw a, w yrów nyw a różnice.

Człowiek usk rzy d lo n y bliższy jest innych lu dzi i Boga, bo ogarnia rozległe h ory zo n ty ziemi, m yśli i uczuć, bo, patrząc na rzeczy w ielkie, ma­ łostkow ym być nie może.

To, że lotnictw o dziś jeszcze służy niem al w yłącznie celom siły zbrojnej, bynajm niej nie św iadczy o jego jednostronności. O brona kraju, dla której niem a za w ysokiej ceny tam, gdzie cho­

dzi o skuteczny środ ek zapew nienia bezpieczeń­ stw a granic, może i m usi posługiw ać się lotnictw em , k tó re je st jeszcze za drogie, aby się mogło u p o ­ wszechnić. Ale w n iedalekiej już przyszłości, w m iarę uproszczania budow y sam olotów i obni­ żania się jej kosztów , kom unikacja napowietBzna zyska praw o pow szechnego obyw atelstw a i spełni sw oją ro lę dziejow ą w kształtow aniu dalszego ży­ cia cyw ilizow anej ludzkości.

Dzisiejsi skrzydlaci rycerze są pionieram i k u ltu ­ ry lotniczej ju tra, a p rzeto posłannictw o ich ma cha­ ra k te r ap osto lstw a nadchodzącej przyszłości. Z b o ­ haterskiego tru d u Żwirków i B ajanów zrodzi się w ielkość Polski i pom yślność narodów .

Tad. fan Żmudziński

B a lo n „ W a r s z a w a “

Zdobywcy 2-go miejsca: kpt. Zbigniew Burzyński i por. Jan Zakrzewski

jesteśm y bardzo ofiarni i szczodrzy, i hojni na cele społeczne, filantropijne, a przedew szystkiem narodow e i państw ow e. O bok bardzo brzydkiej n iew ątpliw ie skłonności w pew nych w arstw ach i ośrodkach do uchylania się od płacenia p o d at­ ków, mamy n ajdalej posuniętą ofiarność zbiorową i odruchow ą, jak np. Skarb Narodowy, który urósł przecież w swej olbrzym iej w iększości z d a t­ ków drobnych, z ob rączek ślubnych i pam iątek rodzinnych w postaci złotego m edalika, krzyżyka i t. p. stanow iących niejednokrotnie jedyny skarb ofiarodaw cy. Skali uczuć i odruchów o takiej roz­ piętości m ożnaby poza Polską szukać w dalekim prom ieniu z nader w ątpliw ym skutkiem .

I m iała Polska po w szystkie czasy u traeju - szów, trw oniących w ielkie fo rtu n y w różnych me- tropoljach. Głośny był przed w ojną św iatow ą wy­ padek jednego z hr. Potockich, k tó ry w ciągu jednej nocy przegrał w k arty w Y okey-C lubie b u ­ dapeszteńskim m iljon koron.

Ale w żadnym chyba k raju niem a ty le co w Polsce fundacyj publicznych, przez m agnatów rodaków utw orzonych. W dzięczną pam ięcią po­ tom nych otoczone są nazw iska Zam oyskich, O sso­ lińsk ich, Raczyńskich, Skarbków , Załuskich i w ie ­ lu, w ielu inn.

Dziś dostojne to grono pow iększa się o jedno imię — do św ietlistej plejady przybyw a gw iazda pierw szej w ielkości: hr. Jakób K saw ery A leksan­ der Potocki.

Wielki potom ek w ielkiego rodu zapisał cały swój m ajątek swojemu Narodowi. W stępne słow a te stam en tu szlachetnego daroczyńcy zasługują na to, aby je ryto w każdym kam ieniu polskim , a przedew szystkiem w pisano w sercach w spół­ ziomków. Oto, jak uzasadnia swój szlachetny czyn ś. p. hr. Jakób Potocki:

„Dążąc, by m ajątek odziedziczony po przod­ kach moich, sta ł się w artością trw ale pożyteczną, i uw ażając, że obow iązkiem moim jako człowieka, obdarzonego w yrokam i boskiemi m ajątkam i ziem- skiem i oraz szczytnem i tradycjam i najlepszych synów mego rodu, jest przyczynienie się do u lż e­ nia doli ludzkości, a narodu polskiego w szczegól­ ności—postanaw iam przeznaczyć mój m ajątek na utw orzenie fundacji, k tó ra ma przyczynić się do ulżenia doli obyw ateli państw a polskiego, zm niej­ szając cierpienia ludzkości, spow odow ane niezwal- czonemi dotąd przez badaw czą m yśl ludzką cho­ robam i, a w szczególności rakiem i g ru ź lic ą “.

D ar hr. Jakóba K saw erego A leksandra Po­ tockiego stanow i fortun a, w arto ści około sześć­ dziesięciu miljonów złotych; składają się na nią: k lu ­ cze dóbr, rozrzucone po całej Polsce, m iędzy in- nem i Brzeżany w T arnopolskiem w raz z m iastecz­ kiem tego samego im ienia, Nar aj w T arnopol­ skiem , Osieck i M iastków w Lubelskiem , W ysokie L itew skie z olbrzym im pałacem w Poleskiem , Telatycze w Białostockiem , Helenów (pałac) i J a k ­ torów (za Leśną Podkow ą) w W arszaw skiem — ogółem ponad 60.000 hektarów . Pałace w B iarritz i Cannes, place w Juan-les. Pins, kopalnia żelaza w Pirenejach, dwa pałace w P aryżu, przy ul. Dur- m ont d’U rville i d’Eylau. Bezcenne skarby w postaci dzieł sztuki, w spaniały zbiór obrazów szkoły ho ­ len d ersk iej w Paryżu, g alerja arcydzieł m alarstw a

w Helenowie, księgozbiory zasobne w białe k ru k i 0 bezcennej w artości, arty sty czn e kosztow ności 1 k lejnoty rodzinne. Srebra, przedstaw iające w ar­ tość artystyczną, przekazane zostały w olą zapiso- dawcy Muzeum Narodowemu — inne zostaną sp ie­ niężone na rzecz fundacji dla w alk i z gruźlicą i rakiem .

Fundacja przew iduje założenie laboratorjów , instytutów badawczych i dośw iadczalnych i k linik, um ożliw ianie lekarzom studjów specjalnych, liczne stypendja i nagrody za postępy, osiągnięte na p o ­ lu zw alczania dwu najstraszliw szych plag ludzkości.

*

Hr. Jakób K sawery A leksander Potocki u ro ­ dził się 26 stycznia 1868 r. w B erlinie, z ojca S ta­ nisław a i m atk i M arji z domu Sapieha. Był o sta­ tnim z ro d u Potockich linji brzeżańsko-nara- jowskiej.

Objąwszy m agnackie dziedzictw o, dał się o- drazu poznać jako p a trjo ta i działacz społeczny, człow iek światłego um ysłu, wzniosłego serca i b ar­ dzo hojnej dłoni. Sum ptem Jego p ow staw ały ko­ ścioły, szpitale, domy ludow e, świetlice, ochronki, żłobki i przy tułki. Świadczył naokół niezliczone dobrodziejstw a, un ik ając rozgłosu i nie licząc na czyjąkolw iek wdzięczność. Uważat to za swój obo­ w iązek jedynie. Był skrom ny i pracow ity, przystęp­ ny i niezm iernie ludzki.

Obciążony n ieuleczalną chorobą, oddaw na już obm yślał sposoby najwłaściwszego ro zp o rzą­ dzenia swą puścizną. Testam ent, podany pow y­ żej, jest dowodem szlachetności serca i dojrzałej rozwagi w ielkiego p rzyjaciela ludzkości i jednego z najlepszych synów swojego kraju. Zapis śp. Zmarłego jest najw spanialszym pomnikiem Jego dobroci i rozum u, ukochania Ojczyzny, Narodu i człowieczeństwa.

To też Imię śp. Jakóba P otockiego przejdzie do potomności, oprom ienione aureolą czci głębo­ kiej i serdecznego hołdu — n ietylko w gran icach Najjaśniejszej Rzeczypospolitej, lecz daleko i sze­ roko poza jej rubieżam i, przynosząc chw ałę im ie­ niu polskiem u.

8 S T R A Ż K R E S O W A Nr 6 1934

Przyjaciele naszych przyjaciół

naszymi przyjaciółmi

Dnia 12 w rześnia b. r. podpisany został w Ge­ new ie tra k ta t porozum ienia i przyjaźni pom iędzy Łotw ą, E stonją i L itw ą. Pod historycznym tym układem położyli swe podpisy: estoński m inister spraw zagranicznych Seljam aa, sek retarz g en era l­ ny łotew skiego M. S. Z. M unters i m inister spraw zagranicznych L itw y Lozorajtis.

Umawiające się w ysokie strony w yrażają na w stępie dobrą i nieprzym uszoną w olę rozw inięcia w spółpracy pomiędzy 3 krajam i, przyczynienia się do bliższego ich porozum ienia, utrzym ania pokoju, ja k rów nież skoordynow ania p olityki zagranicznej w duchu zasad pak tu Ligi Narodów.

T ra k ta t obejmuje 9 artykułów , określających w spółdziałanie w szystkich trzech rządów w polityce zagranicznej, przyczem ko ntrah en ci zobow iązują się udzielać sobie pomocy p o lity cznej i d y p lo m a­ tycznej w swych stosunkach m iędzynarodow ych. Dla uzgodnienia tych działań stern icy spraw z a ­ granicznych Estonji, Łotwy i Litw y odbyw ać mają dw a razy do ro k u wspólne konferencje, kolejno na te ry to rju m każdego z 3 państw , a w razie po­ trzeby także częściej, nie w ykluczając m ożliw ości odbycia narad rów nież poza granicam i sprzym ie­ rzonych krajów .

T ra k ta t uznaje istnienie problem atów specy­ ficznych, k tóre m ogłyby uczynić trudnem zajęcie w stosunku do nich uzgodnionego stanow iska. Za­ łatw ienie ty ch zagadnień pozostaw ione jest w y­ łącznej kom petencji zainteresow anego państw a.

Oczywiście jednem z głów nych zadań tra k ta ­ tu jest zacieśnienie węzłów przyjaźni pom iędzy sygnatarjuszam i, ich ścisła w spółpraca na płaszczy­ źnie życia gospodarczego, usuw anie przeciw ieństw , zdolnych zam ącić harm onijne w spółżycie, słowem: dążenie do m ożliw ie bliskiego i pełnego zespolenia w ysiłków i interesów dla w spólnego dobra.

S ygnatarjusze żyw ią przekonanie, że osiągnię­ te przez nich porozum ienie wzmocni ich wzajemne zaufanie do samych siebie i będzie mieć d obro­ czynne sk u tk i dla organizacji pokoju i bezpieczeń­ stw a w tej części E uropy, jakkolw iek um ow a nie zaw iera żadnych k la u z u l w ojennych. Istniejący m iędzy Łotw ą a E stonją sojusz w ojskow y nie zo­ stał rozszerzony na Litwę. T ra k ta t przew iduje mo­ żliw ość przyłączenia się do niego innych państw , oczywiście za zgodą w szystkich trzech u k ła d a ją ­ cych się stron.

W świecie politycznym różnie się mówi o pakcie bałtyckim . Jedno wszakże jest bezsporne: że zw raca się on przeciw ko Niemcom. I drugie także: że p atro n o w ała mu goriiw ie M oskwa, przy pośre- dniem poparciu Quai d ’Orsay. Ale nie ma ani cie­ nia praw dopodobieństw a w insy nu acji, jakoby p ak t te n doszedł do sk u tk u naprzekór Polsce i w brew jej intencjom, i jako b y pokrzyżow ał m ozolnie i od- daw na snute plany jej p o lity k i nadbałtyckiej, za­ sk ak ując ją znienacka i u darem n iając akcję, któ ra miała na celu zgoła inne u k ształto w an ie sto su n ­ ków m iędzypaństw ow ych na tym odcinku.

E stonją i Łotwa są przecież krajam i z k tó re - mi łączy nas u trw alająca się z dnia na dzień przy ­ jaźń i dawne b raterstw o broni. Ci dwaj tedy nasi serdeczni i niezaw odni d ruh o w ie w eszli na zasa­ dzie om awianego pak tu w bliższą zażyłość z Li­ twą. A stare przysłow ie głosi, że przyjaciele n a­ szych przyjaciół są naszym i przyjaciółm i. (W d a­ nym w ypadku m ożnaby tym czasem zaryzykow ać tw ierdzenie, że — jeśli nie są jeszcze — to mogą nim i zostać...).

W każdym razie dłuższe obcow anie z krajam i, k tó re cechuje w ysoka k u ltu ra i stateczny rozum stanu, może mieć na sprzym ierzeńca jedynie wpływ dodatni, może go skłonić i stopniow o przyzw yczaić do rozw agi w ocenie zjaw isk istotnych. Niech ty l­ ko zdrowy rozsądek weźmie przew agę nad fana­ tycznym subjektyw izm em — a już dalszy bieg w ypadków potoczy się koleją n atu raln eg o ro z­ woju dziejów, uw arunkow anych elem entam i b y tu w przeszłości i w dobie dzisiejszej.

Im ściślejsze więc będą węzły, łączące Eston- ję i Ł otw ę z Litw ą — tern w yraźniej w m en taln o ­ ści tej ostatniej zary su je się niedorzeczność stanu exlex, panującego między L itw ą i Polską.

A za uśw iadom ieniem sobie absurdalności istniejących stosunków m usi pójść naw rót na wła­ ściw ą drogę, czego w interesie zarów no państw bałtyckich jak Polski i E uropy, a przedew szystkiem samej L itw y szczerze i gorąco życzyć sobie należy.

Rozwój Kresów Wschodnich

W ielokrotnie, w szeregu arty k u łach już przed w ielu laty poruszałem kw estję niedoceniania u nas spraw m ary nark i h andlow ej, jako środka do b ez­ pośredniego zdobycia rynków dla naszych w ytw o ­ rów i nabyw ania bezpośrednio potrzebnych nam surow ców .

W tych arty ku łach zw racałem uw agę na h i­ storyczny brak ekspansji naszej na zachód, s k u t­ kiem czego staliśm y się już w czasach p rzed ro z­ biorow ych państw em środkow em . otoczonem do­ koła mniej lub więcej życzliw ym i sąsiadam i, z k tó ry m i od czasu do czasu prow adziliśm y w oj­ ny, częstokroć w brew w łasnym interesom .

S kutkiem tej p o lity k i P olski przedrozbioro- wej nie zdobyliśm y n atu ra ln y ch rynków zb y tu dla swoich w yrobów , czy też źródeł bezpośredniego zaopatryw ania się w surow ce, jakiem i to rynkam i i źródłam i są zazwyczaj kolonje zam orskie. Dzię­ ki genjuszow i M arszałka Polski J. Piłsudskiego zm artw ychw stała Odrodzona Polska ręk ą Jego prow adzona, jest jednem z najw iększych państw E uropy, a posiadając bogactw a n a tu ra ln e i odpo­ w iedni p rzy ro st ludności ma przed sobą p r z y ­ szłość prom ienną.

I n i. T o m a sz O x iń sk i

autor niniejszego arty kułu

Nie posiada Polska, niestety, ani kolonij w łasnych, ani jakiejkolw iek t. zw. „sfery w p ły ­ wów" i dalszy jej rozrost m usi siłą rzeczy z w ró ­ cić się do historycznych terenów ekspansji, jaką są jej dzisiejsze prow incje w schodnie.

Nie nazyw am ich „kresam i", gdyż leżą one na rubieży Polski dzisiejszej i daleko stąd jeszcze do kresów Polski przedrozbiorow ej. Ale jak spo­ łeczeństw o przedrozbiorow ej Polski z powodu zupełnego niew yrobienia politycznego i mimo

swego patrjotyzm u naw et, po w ym arciu dynastji

Piastów i Jagiellonów nie posiadało poczucia p ań ­ stw owości, tak jak ma ją Anglik, H iszpan lub oby­ w atel S tanów Zjednoczonych i nie doceniało po­ trzeb y ekspansji zam orskiej i rozw oju flo ty w łas­ n e j,—podobnie dzisiejsze społeczeństw o nie doce­ nia konieczności scem entow ania i spojenia w spół­ czesnych Kresów W schodnich z w ojew ództw am i centralnem i.

Spytajcie przeciętnego obyw atela polskiego 0 K resy, to opinją jego będzie przedew szystkiem , że są to ziemie biedne, że to miejsce w ygnania, poprostu kraj dziki. A z jakiego pow odu? Dlacze­ go nasze okręgi górnicze lub naftow e uw ażam y za bogate, a K resy za biedne'?

Dlaczego okręg łódzki jest zasobny, w ołyń­ ski zaś ubogi?

Dlaczego K raków czy W arszaw a są „k u ltu ­ ra ln e “, Łuck zaś lu b Dubno „d zik ie”? Czy gdyby Łódź w yrosła w Dubnie, to nie byłoby odw rotnie?

Czy gdyby u n iw e rsy te t Jagiellonów zo stał założony w Pińsku, to nie stałby się ogniskiem k u l­ tu ry , godnem dzisiejszego Krakowa? Nie je st to w ięc w ina terenu, lecz p olityk i daw nych czasów. Jeżeli chodzi o bogactwo, to pow staje pytanie, czy nasze województwa w schodnie nie są bogatsze, niż np. w ojew ództw o w arszaw skie, łódzkie lub naw et k ieleckie czy lwowskie.

P o prostu nie interesow aliśm y się temi bo­ gactw am i, k tó re są na „k resach “ i nie wiemy, co tam jest. Dziwnem się wydać może, ale jest p raw ­ dą, że nasze „kresy" w schodnie są do dzisiaj, mi­ mo setek la t w spólnej historji, dla przeciętnego obyw atela polskiego ta k mało znane, jakby to była jakaś Syberja. I zam iast żeby szedł tam kw iat inteligiencji naszej, aby nieść nietylko „oświa­ ty k ag an iec“, lecz i dłoń b ratn ią w yciągnąć, udają się tam tylko „w ybrańcy“ z musu, a więc m alkon­ tenci, którzy m yślą jedynie o tern, jakby przy pomocy protekcji drapnąć stam tąd jaknajprędzej.

Mówi się o nadp ro d uk cji inteligencji, że l e ­ karze, praw nicy i inni fachow cy nie m ają co ro ­ bić. A ileż tysięcy tych lek arzy , praw ników , tech ­ ników , rolników , p rzyrodników i innych mogłoby pomieścić się na Kresach W schodnich i tam żyć spokojnie i z pożytkiem dla Państw a, społeczeń­ stw a i siebie. Jednak w cale nie próbują tam się osiedlać.

Samo państw o nie wiele zdziała bez pomocy obyw ateli.

Z przyczyn powyższych niesłychanie w ażne w histo rji odrodzonego P aństw a Polskiego może być Tow arzystw o Rozwoju K resów W schodnich.

Uważałem, że po odzyskaniu niepodległości Polska, w granicach sw ych h istorycznych mocno uszczuplona, z 20 m iljonow ą wówczas ludnością 1 w ysokim przyrostem naturalnym , bez możności ekspansji te ry to rjaln ej nie może istnieć, a więc bez kolonij, bez w łasnej m arynarki, bez p o lityki em igracyjnej, bez tw orzenia sfery wpływów. P a­ trząc daleko, założyłem w r. 1919 ze ś. p. Około- wiczem i ś. p. Zofją D ąbską „Polskie Tow arzystw o K olonjalne“, w roku zaś 1920 „Polskie Tow arzy­

10 S T R A Ż K R E S O W A Nr. 6 1934

zliczonych odezwach i a rty k u ła c h do tw orzenia w łasnej m arynark i.

N iezrozum ienie isto ty rzeczy i w pływ y różne przed 1926 r. spow odow ały up ad ek Tow arzystw a K olonjalnego o raz zanik Tow arzystw a E m igracyj­ nego, a nepotyzm w tw orzeniu w łasnej m arynarki. Polaków w dalszym ciągu rozsiew ało się po całej k u li ziem skiej, aby — broń Boże — nie u tw o rzy li gdzie zw artego skupiska.

Rok 1926 zm ienił w iele i zasadniczo.

J e s t LOPP, je st Liga M orska i K olonjalna, jest m a ry n a rk a i je st Tow. Rozwoju Kresów W schodnich, jest i Związek Obrońców Kresów Wschodnich. Tow. Rozwoju Ziem W schodnich z elitą mężów sta n u i działaczy państw ow o-spo- łecznych w śród sw ych władz i członków , podjęło ciężką pracę pionierską, a s ta tu t te j insty tucji, 0 ile będzie p o p arta i zrozum iana w śród całego społeczeństw a bez różnicy przekonań, przejdzie do złotych k a rt historji.

P ierw szą rzeczą je st K resy W schodnie zbliżyć 1 nie uw ażać Bugu za Wołgę, a w yżyn wododziału D niestr — W isła za góry U ralsk ie. Nasze Kresy W schodnie, to jeszcze naw et nie środek Europy! Ciemna, napółzdziczała, n ieu fn a i otum aniona przez najróżnorodniejszych „apostołów “ ludność kresów pow inna niety lko zrozum ieć, ale czuć sercem , że W arszaw a je st ich stolicą i że znajduje się o w iele bliżej, niż Kijów lu b M oskwa.

N ależy podnieść n ie ty lk o ośw iatę, lecz i do­ bro b y t m aterjaln y , a k u ltu r ę i cyw ilizację nieść n iety lk o zapom ocą obw ieszczeń i rozporządzeń, lecz i ciepłem słowem, i przykładem .

Ileż ziem i leży tam odłogiem! Należy więc tw orzyć osiedla wzorowe, niew iele i niew ielkich, ale rzeczyw iście w zorow ych. Te osady, te w sie zbiorow e m uszą mieć napraw dę w ygląd zachodnio­ europejski, m uszą posiadać i bruki, i ośw ietlenie i dom y m urow ane, i szkoły, i sk lep y, i czytelnie- bibljoteki, i plantacje, i stacyjki dośw iadczalne. Jedna ta k a w ieś będzie prom ieniow ała na d ziesiąt­ ki kilom etrów i z dalszych okolic ciągnąć będzie W asyl lub Mikołaj, aby zobaczyć, jak żyją W ojtki i B artki, i pom ału będą ich n aśladow ali, sto p n io ­ wo zniknie nieufność do Lachów i trw oga przed pańszczyzną.

N astępnie należy przeprow adzić badania geo­ logiczne, gdyż K resy W schodnie posiadają nieprze­ brane bogactw a m ineralne, dotąd praw ie nieeks- ploatow ane, a n aw et w lw iej części nieodkryte.

A więc k resy nasze w schodnie oprócz g ra n i­ tu, alabastru, gipsu i piaskow ca posiadają najw yż­ szego g a tu n k u kaolinę nietylko dla celów p a p ie r­ nictw a, lecz i dla porcelany, dalej drogocenną mikę. miedź (a zatem i złoto), kam ienie p ó łszla­ chetne (granaty, zapewne i topazy, alm antyny i chry- zolity). G ospodarstw a rolne na kresach, jako go­ spodarstw a extensyw ne, w inny daw ać procentow o dużo w iększe dochody w dzisiejszych czasach, niż gospodarstw a intensyw ne (Kujawy, L ubelskie — wym agające w ielkich w kładów gotów kow ych), po­ siadają one bowiem cały szereg b. łatw ych do zbycia bogactw roślinnych.

Zioła lęcznicze (skrzyp, rd est, m ięta, ru m ia ­ nek, dziuraw iec, krw aw nik, liście borów kow e) i owoce (m aliny dzikie, jagody czarne, jałowiec, b rzo za—liście i sok i t. d. i t. d.), setk i przeró ż­ nych bardzo popłatnych artykułów , k tó re m ogli­ byśm y eksportow ać w w ielkich ilościach, zam iast w w ielk ich ilościach im portow ać. A grzyby? A miód, którego jedna tylko fab ry k a w Belgji po­ trzebuje 80.000 kg. na sezon?

A paczki łubiane? A kosze wiklinowe? A m eble w iklinow e?

A sieci rybackie, które przed w ojną sławę m iały i szły na cały św iat?

A n ak o n iec—len?

Przecież my płacim y dziś samym ty lk o S ta­ nom Zjednoczonym A m eryki Północnej przeszło 40 m iljonów dolarów za bawełnę, a w zam ian za to możemy im sprzedać trochę grzybów suszo­ nych, troch ę chrzanu, a o statn io może trochę wódki.

Mamy już dziś szereg polskich w ynalazków i sposobów kotonizacji lnu, jesteśm y więc w s ta ­ nie zrobić z lnu naw et w atę i baw ełnę s trz e ln i­ czą. Jeżeli zatem przepuścim y, dla otrzym ania stand ary zo w an y ch długości w łókien, len przez ta ­ kie sam e krajalnice, jakich używ am y do tytoniu, to w krótce cały szereg stojących bezczynnie (np. w Łodzi) w ielkich przędzalni ożyje, kom iny zacz­ ną dymić, a bezrobotny znajdzie pracę i ze zgorzk­ niałego m alk o n ten ta przerodzi się w uśm iechniętego i zadow olonego obyw atela, k tó ry i P aństw u coś­ k o lw iek bezpośrednio i pośrednio w niesie.

Stańm y w szeregach Tow arzystw a Rozwoju Kresów W schodnich i pam iętajm y, że ex o cciden­ te lux!

Przedszkola na Polesiu

B iorąc pod sw ą opiekę trzech letn ie dzieci stają sie p rzedszkola pierw szym i pionieram i polskiej k u l­ tu ry na Polesiu. Łatw iej je st nauczyć czegoś, aniżeli oduczyć. Im w cześniej zaopiekujem y się tutaj dzieckiem , tern p raca będzie łatw iejsza i skutecz­ niejsza. P olesie — wiadomo ogólnie — kraj ubogi, ludzie często głodują, a biedę tę najdotkliw iej odczuw ają w łaśnie małe dzieci. D latego w każdej w si powinno być przedszkole, k tóre zaopiekow a­ łoby się dolą dziecka.

Poniew aż jednak ani Państwo, ani Sam orządy w budżetach swych nie posiadają dostatecznych sum na cel pow yższy, spraw ą tą winno się zająć społeczeństw o, a przedew szystkiem organizacje, k tó re działalność swą pośw ięcają wojew ództw om wschodnim.

Jako em erytow any n au cz y ciel szkoły p o ­ w szechnej zorganizow ałem na wiosnę bieżącego roku pryw atne przedszkole w Białej, jednej z n aj­ biedniejszych wsi Pińskiego pow iatu. Im prezę tę podjąłem jako eksperym ent, w celu pozyskania praktycznych spostrzeżeń, ułatw iających dalszą pracę w organizow aniu przedszkoli.

Głownem zadaniem p rzedszkoli byłoby sze­ rzenie k u ltu ry duchow ej i fizycznej oraz rozwój um ysłow y dziecka, a więc: m odlitw a, pogadanki, śpiew y, gry i zabawy, robótki ręczne, zabiegi h i- gjeniczne. Lecz z takim program em nie możemy podejść do miejscowej ludności. Żyjący w biedzie i ciemnocie, lud nie zrozum ie tego program u, a p o ­ nieważ niema przym usu przedszkolnego, nie mo- żnaby liczyć na dużą frekw encję dzieci. Należy dać coś realniejszego, w ykazującego bezpośrednią dobroczynność przedszkola. Czynnikiem takim dla tam tejszej ludności byłoby dożyw ianie dzieci. Bez dożyw iania niema co myśleć o prosperow aniu przedszkola.

M usiałem więc najpierw zapew nić sobie p ro ­ d u k ty spożyw cze. K orzystając z tego, że Woje­ wódzki U rząd od p aru la t przydziela p ro d u k ty spożywcze głodującej ludności, z tych zap a­ sów za pośrednictw em U rzędu Gminnego w yjed­ nałem przydział m ąki na chleb, sól, cukier i her batę. Liczyłem także na ofiarność społeczeństw a i pomoc tow arzystw , opiekujących się Polesiem.

Pierw szą form alnością, jaką w ykonać należy przy otw ieran iu przedszk o la, jest otrzym anie kon­ cesji od K uratorjum Szkolnego O kręgu za pośred­ nictw em Inspekto ra S zkolnego.

W ynajęłem lok al, określiłem term in otw arcia przedszkola, poprosiłem proboszcza i sołtysa o za­ w iadom ienie ludności i zachęcenie jej do posyła­ nia dzieci do przedszkola.

Jednocześnie ukonstytuow ałem Radę Opie­ kuńczą, sk ład ającą się z 10-ciu w ybitniejszych osób, aby tym sposobem szerzej zainteresow ać ludność i pozyskać pomoc i k o n tro lę przy rozda­ w aniu dzieciom pożyw ienia.

Na pierw szem posiedzeniu Rady by ły oży­ wione dy sp u ty . Pesymiści, naw et z pośród polskiej inteligencji, oponow ali przeciw ko otw ieraniu p rzed ­ szkola bez uprzedniego zagw arantow ania dosta­ tecznych środków na utrzym anie i dożyw ianie

dzieci. Jed n ak w iększość zebranych uznała, że istnienie przedszkola będzie pożyteczne i należy je otw orzyć.

W pierw szych dniach zapisało się 86 dzieci, liczba zbyt duża na jeden kom plet, gdyż ani sala, ani p ro d u k ty spożywcze nie w ystarczyłyby dla w szystkich dzieci. W ynikła konieczność u stalen ia listy 40 dzieci. S praw ę tę m iała ro zstrzy g n ąć Ra­ da Opiekuńcza. P ow stały zagadnienia, k tó re dzieci należy przyjąć?— najbiedniejsze, m łodsze czy s ta r­ sze. Po długich debatach postanow iliśm y um ożli­ wić w szystkim dzieciom k o rzystanie z przedszkola w ten sposób, że chłopcy przychodziliby 3 razy tygodniow o (poniedziałki, środy i piątki), a dziew ­ częta w pozostałe 3 dni. Przy om aw ianiu w niosku, aby przyjąć najbiedniejsze dzieci, członkowie Ra­ dy oświadczyli kategorycznie, że nigdy nie w skażą, które dzieci są bogatsze, bowiem w szystkie są b ar­ dzo biedne, a pow tóre, że naraziliby się na gniew rodziców nieprzyjętych dzieci. Liczba zapisanych osiągnęła m aksim um 115 dzieci.

Dzieci 3 —4-letnie początkow o były p rz y n o ­ szone przez m atki, a przy zostaw aniu się były częste płacze, później jednak dzieci przyzw yczaiły się i przychodziły same.

W pierw szym m iesiącu dzieci otrzym yw ały codziennie po k u b k u h e rb a ty z cukrem ( l 1/2 szklanki) i 150 gram ów chleba razow ego, później jednak zam iast herbaty w ydaw aliśm y zupę z k a ­ szy, okraszoną m lekiem lu b słoniną, dodając rów ­ nież 150 gr. chleba. Ś w ięta i obchody rocznic n a­ rodow ych upam iętniane były sutszem i ucztam i. Na 3 Maja była kiełbasa od Polskiego Radja i Tow: O pieki nad Kresami, a na 29 czerw ca—białe bułki od P. Czerwonego Krzyża. K ubki i ły żk i dzieci przynoszą.

F rekw encja dzieci p arę razy uległa zmianom. W miesiąc po o tw arciu przedszkola nadesłane zo­ stały do wsi w ykazy k ar za nieposyłanie dzieci do szkoły pow szechnej. Moment ten w yzyskali agitatorzy, strasząc rodziców, że i na nich spadną kary, jeżeli będą posyłali dzieci do przedszkola. W skutek tego liczba uczęszczających dzieci spadła o 50°/0. Gdy jednak pewnego dnia Rada O piekuń­ cza rozdała dzieciom odzież, i każde z obecnych dzieci otrzym ało ja k ąś szatę, frekw encja podniosła się o 100°/0. Ludność b. uboga w rażliw a je st na najskrom niejszy d atek. Odzież nadesłał Polski Czerwony Krzyż z ofiar Kół Młodzieży.

Zajęcia z dziećmi u tru d n io n e były z tego p o ­ wodu, że dzieci nie w ładają polskim językiem , a rozpiętość w ieku 3—6 la t daje m aterjał o róż­ nym poziomie. Dzieci pozostaw ały w przedszkolu około 4-ch godzin dziennie. Ludność miejscowa w ierząc, że głównem zadaniem przedszkola jest dożyw ianie, prosiła, aby porcje w ydaw ane były dzieciom zaraz rano, ew entualnie, aby porcje te dzieci zabierały z sobą do domu i tam je spoży­ wały. Uważali oni, że dłuższe pozostaw anie dzieci w przedszkolu jest zbędne, obarcza mnie zbytecz­ nym trudem , a najbardziej gorszyły ich ćwiczenia cielesne: poco to dzieci m achają rękam i napróżno? N iektóre dzieci starały się część otrzym anej porcji

12 S T R A Ż K R E S O W A Nr. 6 1934

zabrać do domu dla młodszego rodzeństw a, szcze­ gólniej gdy był jakiś rzadszy sm akołyk; — św iad­ czyło to o dobroci ich serduszek, tem bardziej, że naogół dzieci spożyw ały swe porcje z apetytem , znam ionującym głód, zbierając o statn ie ziarnka kaszy i d elektując się każdym skw arkiem słoniny.

R ezultat 3-miesięcznego istn ien ia przedszkola okazał się bardzo dodatni. Poziom um ysłow y i k u l­ tu raln y w ybitnie się podniósł. Gdy bowiem zpo- czątku naw et w miejscowym języku tru d n o było rozm aw iać z dziećmi, przy zakończeniu roku dzie­ ci sw obodnie ro z m a i iały, śpiew ały piosenki i sp raw ­ nie w ykonyw ały gry i zabaw y.

Rodzice, a szczególniej m atki, u sto su n k o w ali się bardzo życzliw ie do przedszkola w m yśl przy­ słowia: dziecko za rącz k ę—m atkę za serce.

Członkowie Rady Opiekuńczej przyjm ując swe m andaty, m ieli w ątpliw ość, czy zdołam y p ro ­ w adzić przedszkole, bez zapewnionej pomocy. Jednak oni zaufali mnie, ja zaś ufałem w pomoc T ow arzystw , opiekujących się Polesiem i ta u f­ ność nie zaw iodła nas.

Wiele wdzięczności zachowuję więc dla opie­ k u jący ch się Polesiem Tow arzystw , któ re o fiarno­ ścią sw ą um ożliw iły mi prow adzenie przedszkola przez 3 m iesiące i dały możność pom yślnego zam ­ knięcia rach un kó w z końcem ro k u szkolnego.

Oprócz bowiem dożyw iania mieliśmy inne w ydatki, jak kom orne za n ajęty lokal. Pragnąc nadto, aby praca w przedszkolu p ostępow ała in ­ tensyw niej i korzystając z tego, że we w si m ieszka b. nauczycielka, k tó ra ukończyła w W arszaw ie k u rsy freblow skie, prosiłem ją o w spółpracę jako w ychow aw czyni, i za tę pracę w ypadało dać jej skrom ne w ynagrodzenie. Trudność tę rozstrzygnęło Koło M łodzieży przy Tow. Przyjaciół Ziem W schod­ nich, ofiarując na cele przedszkola 95 zł. Z sumy

tej opłaciłem kom orne—30 zł., w ynagrodzenie w y­ chow aw czyni 50 zł. i drobne w ydatki 15 zł. Rok szkolny został zakończony 1 lipca 1934 r.

Obecnie tro sk ą moją je st u stalen ie b y tu przedszkola w Białej. Pragnąłbym , ab y k tó re k o l­ w iek z Tow arzystw przyjęło je na w łasność, w ię­ cej — pragnąłbym , aby każde Tow arzystw o posia­ dało w łasne przedszkole na Polesiu, a naw et g ro ­ no ofiarnych osób przy budżecie 80 zł. m iesięcz­ nie mogłoby utrzym yw ać przedszkole. (Pensja wy­ chow aw czyni—60 zł., kom orne 20 zł.). D ożyw ianie należałoby pozyskiw ać w naturze i z ofiar.

K orzystając z lo k alu przedszkola, zorganizo­ wałem w niem Św ietlicę dla starszej m łodzieży. Tow, Rozw oju Ziem W schodnich—oprócz udzielo­ nej pomocy spożywczej dla przedszkola—zasilało Ś w ietlicę czasopism am i i książkam i.

Jeden z św iatlejszych, a — naw iasem rzek ł­ szy — p o lity k u jący ch gospodarzy, rozm aw iając o przedszkolu, w ten sposób streścił swe z a p a try ­ w anie na tę akcję, m ówiąc do m nie z uśm iechem : — „Ano, niech Pan za tę kaszę kupuje dusze dla P o lsk i“.

I ab y nie posądzać go o ironję dodał: „nie mamy nic przeciw ko te m u “.

J ó z e f Policzkiewicz

em eryt, nauczyciel.

Roman Groniowski

Spółka Akcyjna

Jedyna Specjalna Fabryka Dźwigów w Polsce

Warszawa, Emilji Plater 10.

Tadeusz Jan Żmudziński

EROTYKI NIEAKTUALNE

Ostatnia pieśń

Zamiikłej lutni zbudzą tony

Niech pieśnią serca rozpłomieni...

*

O,

dziewczę! Cudzie mói wyśniony,

Promieniu dni moich jesieni!

P atrz: srebrna poświetl spływa z nieba

Ku nam

od księżycowej tarczy

Jesteśmy razem—czegóż trzeba?

Jesteśmy razem—to wystarczy!

0 siebie wsparci dwaj tułacze,

Pójdziemy w przyszłość ja k bogowie.

Niech odtąd dola innym płacze

Bo smutek o nas się nie dowie...

Serc naszych czujem zgodne bicie,

1 szczęście mieszka w nas bez miary

Przed nami nowe staje życie

1 nowe nam odkrywa czary.

Miłości gore w nas ognisko

Przed którem pierzcha mrok tajemny...

Chwytajmy szczęście

póki blisko,

Bo ścigać je

to trud daremny!..

Ty i ja — jedna myśl i dusza,

Lecz nikt nas dotąd nie rozumie.

Nikt losem naszym się nie wzrusza

W tym obojętnym, szarym tłumie...

W miłości naszej nie masz grzechu.

Pójdź

me ramiona, słodkie dziecięi

Ostatnich moich dni uśmiechu!

Nie będziem sami ju ż na święcie.

Gdyby wzorem baśni...

Gdyby wzorem baśni

Było ludziom dane

Los obierać sobie

Nie chciałbym być panem

Uczcijmy pamięć poległych!

Jeden dzień tylko w ro ku jest pośw ięcony pam ięci zm arłych. Od dnia tego dzieli nas zaled­ wie parę tygodni, dlatego czas najw yższy spełnić pow inność, o k tó rej mówimy poniżej.

Stare podanie głosi, że w Dzień Zaduszny cienie ludzi dawno zeszłych ze św iata przychodzą, by obcować z żywymi.

W tym dniu sta n ą przed nam i widma żołnie- rzy-dzieci, m ężczyzn w kw iecie w ieku i n aw et starców , co w szystko rzu cili na zew Ojczyzny, k o ­ biet, które jako w yw iadow czynie, sa n ita rju sz k i, a naw et żołnierze spłaciły dług krajow i.

D uchy tych, co złożyli najw iększą ofiarę, bo św iadom ego oddania życia, tych B ohaterów , bo­ jow ników w olności może nakłonią żyjących, aby głębiej w ejrzeli w siebie i zastanow ili się, jak w y­ pełniają ten, k rw ią pisany, pozostaw iony im te ­ stam ent.

S poglądając w przyszłość — uczcijm y pam ięć poległych, przekazując następnym pokoleniom ich nazw iska i czyny bojowTe.

W szak oni być pow inni najlepszym i n au czy ­ cielam i i w ychow awcam i. N azw iska ich, na ’p ły ­ tach kam iennych w yryte, najprościej pow iedzą na­ szym dzieciom, które już niew oli znać nie będą, jak należy kochać Ojczyznę i za nią um ierać.

We w szystkich krajach, które b rały udział w W ielkiej Wojnie, każda gm ina, parafja, w ieś ma w y kute w kam ieniu lub przynajm niej skrom nie na desce czy papierze, pod szkłem w ypisane nazw i­ ska swych poległych obyw ateli i w szędzie otacza­

ją te n ap isy świeże kw iaty i płonące lam py. „Czas uchodzi i w szystko pokryw a pył niepam ięci, Lecz są spraw y, k tóry ch zapom nieć nie w olno“...

W zywamy społeczeństw o do podjęcia w ca- łem p ań stw ie akcji przez duchow ieństw o, organi­ zacje społeczne i sam orządowe, aby w kościołach, a później w każdej wsi, przy figurze, czy też krzyżu ufundow ać tab lice z nazw iskam i, a o ile można z w ym ienieniem szarży, daty i miejsca śm ierci tych w szystkich, co polegli za Ojczyznę.

Zwłaszcza dla w si—w si kresow ej, która zło­ żyła hojną, choć niezaw sze może całkow icie św ia­ domą, ofiarę krw i, olbrzym ie znaczenie w y ch o ­ wawcze ma cześć dla pam ięci ofiar wojny, ileż to razy kresow y chłop-żołnierz dopiero w ogniu bojowym uśw iadom ił sobie, co to jest Polska. Uczczenie jego pam ięci będzie przeniesieniem ostatnich jego myśli do wsi rodzinnej, przypom ­ nieniem zam glonej już oddaleniem czasu, młodej jego postaci i pomocą w mozolnym procesie m y ­ ślenia, co to je s t Ojczyzna, dla której w szystko, naw et życie, poświęcić należy.

Dowodem, że wieś nasza w m niejszym sto p ­ niu niż Zachód rozum ie chw ałę śm ierci za Oj­ czyznę, jest fakt, że dotąd nigdzie praw ie nie p o ­ staran o się o utrw alen ie nazw isk poległych żoł­ n ierzy polskich.

To też ci, którzy doceniają, jak droga w inna być pam ięć poległych, muszą, nie oglądając się na nic, wszcząć w najbliższej swej okolicy en ergicz­ ną akcję, zebrać nazw iska i dane o poległych i p rzystąp ić do najprostszego choćby ich u stalenia.

M usimy choć w czemś spłacić dług tym , co w yznaczali krw ią granice Rzeczypospolitej.

To pilny i św ięty obowiązek!

Niech n ajb liższy Dzień Zaduszny zaświadczy jego spełnienie.

Lecz pragnąłbym tylko być czarnoksiężnikiem.

Znając czar

co byt przenika,

Przybrałbym postać słowika

I w pogodną noc majową

Cichą

wonną, księżycową,

Pod okienkiem mej królewny

Zanuciłbym śpiew tak rzewny,

Śpiew tak słodkibym zanucił—

Ażbym duszę rozpromienił

Na serduszko urok rzucił

I królewnę w ptaszka zmienił.

Potem

Śmiałym lotem

Uniósłbym ją w siną dał,

Kędy smutek, ból

ni ża l

Ani pycha ludzkiej złości,

Nigdy

nigdy nie zagości

I w podniebnej tei krainie

Na miłości nam upłynie

Wieczność cala

niby chwila

Róż upojeń i motyla.

A H A !

Aha! Łypn ęły śle p k i—osąd j u ż gotowy. Aha! Głoskami trzema więcej niżli słowy Wypowiedzieć się daje, kie dy o to chodzi, By uniknąć zby tec zn e j g a d u lstw a powodzi. Aha!—ro zstrzyg a w szystkie najzaw ilsze rzeczy; Gdy tr z e b a —potakuje, lub naodwrót— prze czy .

Czy spraw a j e s t doniosła, albo zgoła błaha, Określa j ą bez re szty owo krótkie: aha! O, wieloznaczne Aha! Jak że ś pełne treści! W tobie niebo i piekło p r z e ż y w a ć się mieści. N a d z ie je i zw ątpien ia za m y k a sz j a k księga, A dźwięk twój aż do głębin du szy często sięga. Czarownych twych akordów ucho me nie zliczy, J a k harfa dzwonisz słodko i ja k śpiew słow iczy.

Więc g d y wypadnie sta n ą ć u progów Allaha, Niech mi na drogę szepną drogie usta: aha!

14 S T R A Ż K R E S O W A Nr. 6 1934

Mały fe lje to n .

C H I Ń C Z / K

Oto byłe ro w y strzeleck ie, dziś pozapadane, za­ sypane i zarośnięte.

Prócz zielska i k rzak ó w —na rozkopanej przed la ty szpadlam i saperów ziemi, przeoranej g ran a­ tami i szrapnelam i — zdążył już w ybujać lasek brzóz płaczących.

A tam dalej, na polanie widać p o przez s z e ­ regi drzew forem ny kopiec, obsadzony niby rzad ­ kim płotem , heblow anem i deseczkam i.

A na w ierzchołku kopca sam otny, drew niany krzyż.

W ręku niosła duży pęk białych astrów , k tó re zebrała p rzed dw orkiem w iejskim , zanim w y b ra­ liśm y się na przechadzkę. •

Kiedy zbliżyliśm y się do m ogiły, górującej w ysokim kopcem z krzyżem nad dużą polaną, za­ uw ażyłem , iż w szystkie miejsca, oznaczone d esecz­ kam i z nazw iskam i tu spoczyw ających wojowni­ ków, były dziś ozdobione w ianuszkam i ze św ier­ kow ych gałązek, w rzosu, w iązankam i kw iecia i paprocią. W szystkie— prócz jednego...

Zdjąwszy czapkę z głowy, spojrzałem na

na-O d cin ek w s c h o d n ie g o p o g r a n ic z a

Widać go w yraźnie na tle ciemnej gęstw iny leśnej.

Idziem y w szary dzień jesienny lasem.

Deszcz mży i szarym woalem przesłania sm utny, jesienny widok.

— Tu toczyły się przed la ty krw aw e bitw y— przerw ała zadum ę moja tow arzyszka.

Oczy jej błądziły po daw nych okopach, b r a t­ niej m ogile na polanie i deszczółkach z nazwiska« mi spoczyw ających w niej żołnierzy.

pisy, mało już czytelne na deseczkach. Były to n a ­ zwiska przew ażnie o polskiem brzm ieniu. Jed n a­ kow a d ata w idniała w raz z krzyżykiem i s te re o ­ typow em u „ś. p .“ nad w szystkiem i nazw iskam i poległych. Na n iek tó ry ch deseczkach m iast n a­ zw iska, napisano: „Nieznany żołn ierz“. Ot — bez­ im ienny b ohater — taki sam jak ci w szyscy pod „l’Arc du T riom phe“ (Łuk T rium falny) w P aryżu, lu b na placu Piłsudskiego w W asszawie i w szę­ dzie, wszędzie, gdzie godni swej ojczyzny synowie

p rzelew ali krew za jej wolność, najw iększy skarb ziemi.

i w szystkie miejsca spoczynku poległych za ojczyznę na polanie w lesie zdobiły kw iaty — prócz jednego...

A był to Dzień Zaduszny.

Moja tow arzyszka w łaśnie ku tem u miejscu, 0 którem ludność w ioski widać nie pam iętała w dniu św ięta zm arłych, skierow ała swe kroki. 1 pęk kw iatów złożyła na w ygórow aniu ziemi,

bolszew ickiego spoczyw a na leśnej polanie pol­ skiej w ioski.

— Było to przed dziesięciu laty. Wielu sąsia­ dów uciekało ze swoich m ajątków , kiedy zbliżały się pod stolicę armje bolszew ickie. Moja m atka jednak została i za nic nie chciała opuścić rodzin­ nego zakątka. „Co Bóg da, to się stanie — mówiła.

Mama była daw niej sio strą Czerwonego K rzy ­ ża. W naszym dw orku, spichrzu i szkółce

przygo-P u sz c z a B ia ło w ie s k a

które kazało się domyślać, iż pod niem spoczywają czyjeś zwłoki.

I ja zkolei podszedłem ku deseczce, zatknię­ tej na tej prym ityw nej mogile.

W idniał tam napis: „Chińczyk*—i nic więcej. Nie śmiałem zapytaniem przerw ać mej tow a­ rzyszce zadum y, w jakiej trw ała nad ozdobioną kw iatam i przez siebie mogiłą.

W yczuła wszakże moje zainteresow anie i opo­ w iedziała dzieje Chińczyka, k tó ry od czasu najazdu

tow ała łóżka dla rannych. Kiedy rozgorzały n a j­ gw ałtow niejsze bitw y w tym lesie, miałam wów­ czas siedem lat. Byłam w praw dzie przerażona tern, co się dzieje, ale wszędzie było mnie pełno. Biegałam bezustannie za mamą, k rzątającą się w śród rannych, rozdającą lek arstw a, o p atru n k i i pełne słodyczy uśm iechy. Mieliśmy w tych na­ szych prow izorycznych szpitalach Polaków . I tym serdecznie współczułam, a w spółczucie to obja­ wiało się u w rażliwego dziecka obfitem i łzami.