Skarb ozdób brązowych ze środkowego okresu epoki brązu z Pogroszyna, pow. przysuski, stan. 1

(1)

(2)

Elżbieta Małgorzata Kłosińska

Skarb ozdób brązowych ze środkowego okresu epoki brązu z Pogroszyna,

pow. przysuski, stan. 1

N a g ru n ta c h wsi Pogroszyn, gm . W ieniaw a, woj. m a zowieckie, w obrębie lew ego dorzecza R adom ki, na niew ysokim w zniesieniu w w idłach rzeczki Jabłoni- cy i b ezim ien n eg o cieku (ryc. 1), znajdują się ugór i piaskow nia, gdzie p o d koniec ubiegłego stulecia dokonyw ano k ilk ak ro tn ie b ard zo interesujących o d kryć. W ro k u 1994, trzech ch ło p có w znalazło tu skarb ozdób brązow ych, k tó ry m iał być złożony n a g łęb o kości około p ó ł m e tra w glinianym naczyniu, bąd ź też po d nim . D w a lata później skarb ten, a także u ła m e k brzuśca naczynia, trafiły do M u zeu m im . Jacka M al czew skiego w R a d o m iu 1, przekazane przez ojca je d nego ze znalazców (ryc. 2).

N a teren ie stanow iska 1 k ilk ak ro tn ie p rz e p ro w a dzane były inspekcje, w trakcie k tó ry ch o d k ry to nisz czejącą osadę lu d n o ści k u ltu ry trzcinieckiej - o b ec ność w arstw y kulturow ej, skupisk ceram iki i trzech jam u jaw nionych w profilu p iask o w n i2. W obrębie zdegradow anej p rze strzen i stanow iska, po za licznym i fragm entam i naczyń k u ltu ry trzcinieckiej (w ty m m i n iaturow ą fo rm ą), p ozyskano w y tw o ry i p ółw ytw o- ry k am ien n e - rozcieracz i o to czak (ryc. 3, 4). Z p o w ierzchni i z ja m zebrano rów nież d ro b n e w ęgielki oraz kilka krzem ieni. W śró d tych o statn ich znalazły się okazy ze schyłkow ego p aleo litu 3, ale także i takie

1 Pani m gr M ałgorzacie Cieślak-Kopyt z D ziału A rcheo logii M uzeum im. Jacka Malczewskiego w Radom iu, składam serdeczne podziękow ania za udostępnienie m ateriałów z P o groszyna do opracow ania.

2 Badania ratow nicze mgr. Wojciecha Twardowskiego w la tach 1996, 1997,2000 i m gr M. Cieślak-K opyt w 1999 roku.

3 Na ten niew ielki zbiór złożyło się m.in. 6 artefaktów w y konanych z krzem ienia czekoladowego: liściak ahrensburski, w ióro-odłupek, 3 rdzenie jednopiętow e o zm ienionej o rien ta cji oraz rdzeń m azow szański o w tórnie w yretuszow anej wnęce. Zabytki należą praw dopodobnie do k u ltu ry świderskiej. N au kowej oceny tych w ytw orów dokonał prof, d r hab. Jerzy Libera

(m .in. łuszcznie i o d łu p k i), k tó re m o ż n a b y łączyć z o sad n ictw em „trzcinieckim ”. K ulturę łużycką re p re zentow ało kilka zaledw ie u łam k ó w ceram iki. N a o m a w ianym teren ie nie p o d jęto niestety b a d ań system a tycznych i p ra w d o p o d o b n ie w obecnej dobie sta n o w i sko jest ju ż w du ży m zakresie zniszczone.

Skarb oraz in n e m ateriały z P ogroszyna, nie zo sta ły d o tą d w p ro w ad zo n e do szerszego obiegu n a u k o wego, nie licząc dro b n y ch publikacji p ió ra W ojciecha Tw ardow skiego n a łam ach lokalnej p rasy i w ydaw n ictw (1996; 2000). N iedaw no też M u zeu m o p u b li kow ało p rz e w o d n ik p o zabytkach archeologicznych n a teren ie określonym jako „R adom skie” (M. Cieślak- K opyt, I. M icke, E. Skubicha, W. Tw ardow ski 2004), który, jak m o żn a sądzić z załączonej m apy, obejm uje obecne pow iaty: garw oliński, białobrzeski, kozienicki, zw oleński, lipski, radom ski, szydłow iecki i przysuski. W p rzew o d n ik u , op ró cz lakonicznej in fo rm acji na te m a t stanow iska, w a ru n k ó w znalezienia, składu, c h ro nologii i atry b u cji kulturow ej skarbu, zam ieszczona została jego fotografia, a także ry su n e k jednej z b r a n solet (tam że, s. 115-117).

W m iejscu zn alezien ia sk arb u , p o d czas in sp ek cji w teren ie, u ja w n io n o du że fra g m e n ty g ru b o śc ie n n e - go nac zy n ia o p ro filu esow atym , k raw ęd zi w ychy lonej na zew n ą trz, skośnie ściętej, n ie p o g ru b io n e j (ryc. 3: 1). W w y n ik u silnego p rz e p a le n ia, w id o c z n ego tak że m iejsca m i n a b rz u śc u , p a rtie p rz y d e n n e tej fo rm y n ie zach o w ały się. U rato w ało się je d n a k n iew ielkie d n o z o tw o re m (w y w ierco n y m o d w e w n ętrzn ej stro n y ), n a o b u p o w ie rz c h n ia ch k tó reg o w id n ia ły w y raźn e ślady sp alen izn y o ra z n ie z id e n tyfikow anej su b stan cji, być m oże dziegciu (ryc. 3:

z In stytutu A rcheologii UMCS w Lublinie, za co składam w y razy wdzięczności.

(3)

Elżbieta Małgorzata Kłosińska

Ryc. 1. Pogroszyn, pow. przysuski, stan. 1. Lokalizacja stanowiska (fragm ent mapy: Powiat Przysucha. W ojewództwo kieleckie, skala 1:25 000. Wydawca - Zarząd Topograficzny Szt.[abu] G enjeralnego], Warszawa 1963).

Fig. 1. Pogroszyn, Przysucha district, site 1. Location o f the site (fragm ent o f a map o f the Przysucha district. Kielce voivodship, scale 1:25 000, published by Zarząd Topograficzny Szt.[abu] Gen.[eralnego]. Warszawa 1963).

la ; 5: la , lb ) . O d n o si się w rażen ie, iż n ac zy n ie było zag łęb io n e w w ęglach p alen isk a, czy też p o d d a n e d z ia ła n iu o g n ia m niej więcej do p o ło w y w ysokości, d o tą d b o w ie m z ach o w ały się ślady spalenizny. P ow y żej, jeg o ścia n k i m iały b a rw ę ż ó łto -ru d ą - plam istą, a z e w n ę trz n a p o w ie rz c h n ia n o siła ślady gładzenia. D o gliny d o d a n o b a rd z o d u ż ą ilość g ru b e g o tłu c z n ia k a m ie n n e g o b a rw y białej, k tó ry p o d c z a s g ład zen ia w yszedł na p o w ie rzch n ię, a w czasie su szen ia i w y p a łu u tw o rzy ła się w o k ó ł jego ziaren d ro b n a siatecz ka spękań.

N aczynie to u jaw n io n o w m iejscu znalezienia sk ar bu, je d n a k co do tego, czy stan o w iło jego po jem n ik , m o ż n a m ieć w ątpliw ości. Z jednej stro n y nie należy wykluczyć, że w w aru n k a c h zaistniałej k o n ie c z n o ści nagłego u k ry cia ko szto w n o ści sięgnięto p o takie n aczynie jakie było p o d ręką. W p rz y p a d k u je d n a k szczególnych (w dom yśle - „kultow ych”) okoliczności d ep o n o w a n ia , tru d n o sobie w yobrazić, że do tego celu w y b ran o b ru d n y g a rn e k kuchenny.

N ie m o ż n a wykluczyć, że naczynie to odzw ierciedla p ó ź n ą fazę g arn carstw a lu d n o ści k u ltu ry trzcinieckiej w śro d k o w y m okresie epoki b rąz u (co b y o d p o w ia d a

ło dato w an iu skarbu - por. dalej)4. P odobnie uk ształto w ane formy, zazwyczaj p o zbaw ione o rn a m e n tu , p o sia dające skośnie ściętą, p o g ru b io n ą bądź n iep o g ru b io n ą kraw ędź w ylew u, podw yższony b a rk oraz d n o o

nie-4 Podobne naczynia uznane zostały niegdyś za identyfika to ry tzw. „fazy łódzkiej” - przejściowej, pom iędzy kulturą trzci- niecką a łużycką (A. Gardawski 1971, s. 154), jednak obecnie pogląd ten, przynajm niej w odniesieniu do znalezisk p o d k ra kowskich, byw a kwestionowany, a form om ty m przypisyw a na jest starsza m etryka (J. G órski 2006, s. 18-19). W arto także zwrócić uwagę na k u chenno/produkcyjną funkcję naczynia, którą sugerują ślady osm olenia i przyw artej substancji, a ta k że otw ór w dnie. G arnek służył praw dopodobnie tym sam ym celom, co naczynia znalezione w „jam ach produkcyjnych” na osadzie ludności k u ltu ry łużyckiej z III okresu epoki brązu w Trzcińcu, pow. opolski. Jedno z odkrytych tu naczyń m iało także otw ór w yw iercony w dnie (ale od zew nątrz), a w ew nętrz na pow ierzchnia charakteryzow ała się ... mocno przylegającą

do skorupy substancją, która wydaje się być smolą lub dziegciem

(A. G ardawski 1954, s. 382, tabl. L: 1). Przez wieki, substancje te znajdow ały szerokie zastosow anie w rozm aitych dziedzinach życia, np. do w ypełniania szczelin w drew nie, leczenia pasożyt niczych chorób skóry, sm arow ania kopyt zwierzęcych i w resz cie do praktykow ania m agii apotropaicznej (por. T. Klisz, P. Ko towicz, A. Podgórski, D. Tereszczuk, P. W oliński 2003, s. 126).

(4)

Skarb o z d ó b brązow ych ze środkow ego okresu epoki brązu z Pogroszyna

Ryc. 2. Pogroszyn, pow. przysuski, stan. 1. Skarb ozdób brązowych oraz ułam ek cera m iki. Fot. S. Sadowski.

Fig. 2. Pogroszyn, Przysucha district, site 1. A hoard o f bronze ornaments and a po tte ry fragm ent. Photo by S. Sadowski.

wielkiej średnicy, no tu jem y w ty m czasie n a rozległym te ry to riu m Polski środkow ej, środkow ow schodniej, czy p o łu d n io w o -w sch o d n iej (por. M. G ąsior 1975, s. 112; J. M. Ścibior, J. Ścibior 1990, s. 113; H. Taras 1995; 1997; M. Florek, H. Taras 2003, s. 39n; E. K łosińska, M. Piotrow ski 2005, s. 386-387; S. C zopek 2006, s. 79n; J. N iedźw iedź, H. Taras 2006, s. 102n). W śró d pozostałej ceram iki n a uw agę zasługują rozm aicie ukształtow ane brzegi (ryc. 3: 3,5; 4: 1 ,3 ,4 ), u łam k i brzuśców p o k ry te słabo czytelnym o rn a m e n te m ry ty m i o d ciskanym lub z dziurkam i p rzeb ity m i n a w ylot (ryc. 3: 6-8), a także dno o m ałej średnicy (ryc. 3: 4). O gólne cechy m o r fologii, technologii oraz zd o b n ictw a tych drobnych ułam ków pozw alają je przypisać zarów no do starsze go jak i środkow ego okresu epoki brązu. C iekaw ostką w ty m m ało zróżnicow anym zbiorze jest m in iatu ro w e naczynie w ykonane z jednego kaw ałka gliny, z o d c i skiem traw y n a dnie, a w ew nątrz z odciskiem całego palca osoby, k tó ra je w ykonała (ryc. 3: 2). Ze w zględu na niew ielką ilość i rozdrobnienie, przedstaw iona tu ceram ika nie m oże stanow ić reprezentacji przy p ró bie datow ania stanow iska 1 w Pogroszynie. Ź ródła, którym i dysponujem y, pozw alają jedynie w stępnie stwierdzić, że osada ta zam ieszkiw ana była przez lu d ność k u ltu ry trzcinieckiej i funkcjonow ała w starszym i środkow ym okresie epoki brązu.

Skarb z P ogroszyna jest g a rn itu re m o zdób cia ła i stroju. Z nalazły się w n im 2 m asyw ne b ra n so le

ty pasujące na n ad g arstek szczupłej osoby, 4 ozdoby służące p raw d o p o d o b n ie do p rzyozdabiania włosów, 5 elem entów segm entow ego d iad em u lub innej o z d o by stroju, a także 32 frag m en ty segm entow ego naszyj nika. W ydaje się, że z racji ro zm iaró w i a so rty m e n tu zespół ten jest ty p o w y m g a rn itu re m kobiecym .

Opis zabytków

U szkodzona (przełam an a) bransoleta o tw a rta ze stop- k o w aty m i zakończeniam i ram io n , w y k o n an a z pustej w śro d k u sztaby, u form ow anej w p rzek ro ju w k ształ cie litery „D ” (ryc. 6: 1; 8: 1, 2). M aksym alna średnica w ew n ętrzn a - 6 cm , ze w n ętrzn a - 8,4 cm . W ym iary sztabki w m iejscu n ajgrubszym - 1,7 x 2,4 cm oraz najcieńszym - 1,0 x 1,4 cm . Światło m iędzy sto p k am i w ynosi 2,4 cm . N ie są one u ło żo n e d o k ład n ie n a p rz e ciwko siebie. Ich w y m iary w ynoszą - 1,9 x 1,4 cm oraz 2,0 x 1,5 cm . W aga b ran so lety - 187,2 g. Pow ierzchnię zew n ętrzn ą sztabki p o k ry w a gęsty, głęboko ry ty o r n a m e n t n aprzem ianległych linii, rozm ieszczonych w n a stępującej konfiguracji: g ru p a linii poprzecznych, p io now e kreseczki, g ru p a linii poprzecznych, zaplatane trójkąty, g ru p a linii porzecznych, itd. W n ajgrubszym m iejscu b ran so lety w idoczne są ślady w ycinania, n a p raw m etalurgicznych, u z u p e łn ian ia ubytków . N a p o w ierzch n i okazu w id n ieją rzadkie tylko w ykw ity

(5)

pa-Elżbieta Małgorzata Kłosińska

Ryc. 3. Pogroszyn, pow. przysuski, stan. 1. Wyroby z gliny: 1 , 1a - naczynie z miejsca odkrycia skarbu; 2 - m iniaturow e naczynie; 3-8 - ułam ki ceramiki z powierzchni osady. Rys. E. M. Kłosińska, przerysT. Demidziuk.

Fig. 3. Pogroszyn, Przysucha district, site 1. Clay artefacts: 1 , 1 a - vessel from the place where the hoard was found; 2 - m iniature vessel; 3-8 - pottery sherds from the surface o f the settlem ent. Drawn by E. M. Kłosińska, re-draw n by T. Demidziuk.

(6)

Skarb o z d ó b brązow ych ze środkow ego okresu e p o ki brązu z Pogroszyna

Ryc. 4. Pogroszyn, pow. przysuski, stan. 1. Materiały z obiektów: 1 - ułam ek ceramiki z jam y 2; 2 - otoczak kamienny z jam y 1; 3-5 - ułam ki ceramiki i rozcieracz kamienny z jam y 3. Rys. E. M. Kłosińska, przerysT. Demidziuk.

Fig. 4. Pogroszyn, Przysucha district, site 1. Material from the features: 1 - pottery sherd from p it 2; 2 - stone pebble from p it 1; 3-5 - pottery sherds and stone grinder from p it 3. Drawn by E. M. Kłosińska, re-draw n by T. Demidziuk.

Ryc. 5. Pogroszyn, pow. przysuski, stan. 1. Dno naczynia ze śladami niezidentyfikowanej substancji: 1a - w idok od wewnątrz; 1b - w idok od zewnątrz. Fot. S. Sadowski.

Fig. 5. Pogroszyn, Przysucha district, site 1. Vessel bottom w ith traces o f an unidentified substance: 1 a - view from the inside; 1 b - view from the outside. Photo by S. Sadowski.

(7)

ty n y złośliwej. Jedno ram ię b ra n so lety zostało u tr ą cone, w ew n ątrz jest o n o w y p ełn io n e ciem n o szary m piaskiem . G ru b o ść ścianki w ty m p rzek ro ju w ynosi 0,2 cm.

Bransoleta o tw a rta ze sto p k o w aty m i zak o ń czen ia m i ram io n , w y k o n an a z pustej w śro d k u sztaby, u fo r m ow anej w p rzek ro ju w kształcie litery „D” (ryc. 6: 2; 8: 3, 4). M ak sy m aln a śred n ica w e w n ętrzn a - 5,9 cm , ze w n ętrzn a - 8,4 cm . W y m iary sztabki w m iejscu n a j gru b szy m - 1,9 x 2,4 cm i najcieńszym - 0,9 x 1,4 cm. Światło m iędzy sto p k am i w ynosi 2,5 cm . N ie są one uło żo n e d o k ład n ie naprzeciw ko siebie. W y m iary sto p e k - 1,8 x 1,2 cm oraz 1,9 x 1,2 cm . W aga b ran so lety - 187,7 g. Pow ierzchnię z e w n ętrz n ą sztabki p o k ry w a gęsty, głęboko ry ty o rn a m e n t n aprzem ianległych linii, rozm ieszczonych w następującej konfiguracji: g ru p a linii p o p rzecznych, zaplatane trójkąty, itd. Kraw ędzie sto p ek o zd o b io n o k ró tk im i kreseczkam i. W n a jg ru b szym m iejscu b ran so lety w idoczne są ślady napraw m etalurgicznych: w ycinania, u z u p e łn ian ia u bytków i przyklejania. O zd o b ę p o k ry w a n ie ró w n o m iern ie cienka w arstw a p a ty n y złośliwej, której m iejscam i brak.

Ozdoba spiralna, 10-zw ojowa, w y k o n an a z d ru tu o p rze k ro ju okrągłym , g ru b o ści 0,15 cm , zak ończona dw iem a tarczk am i sp iraln y m i o 4- i 1-zw oju (ryc. 6: 3; 9: 1). W iększa z tarczek jest lekko zagięta do śro d k a p o d k ątem ok. 40°. Średnica ozd o b y - o d 1,8 do 2 cm. W aga zabytku - 16,7 g. N a p o w ierz ch n i w ykw ity p a ty n y złośliwej.

Ozdoba spiralna, 10-zwojowa, w y k o n an a z d ru tu o p rz ek ro ju okrągłym , g ru b o ści o d 0,1 do 0,2 cm. Jedno z zakończeń zostało zao p a trzo n e w 4-zw ojo- w ą tarczkę spiralną, a d ru g ie zao strzo n e (ryc. 6: 4; 9: 2). Tarczkę in ten cjo n aln ie zgięto p o d kątem ok. 30°. Ś rednica o zd o b y - o d 1,9 do 2 cm . W aga zabytku - 18 g. N a całej n iem al p o w ierzc h n i w arstw a p aty n y złośliwej.

Ozdoba spiralna, 10-zwojowa, w y k o n an a z d ru tu o p rzek ro ju okrągłym , g ru b o śc i 0,1 do 0,15 cm , z a k o ń czona d w iem a tarczk am i sp iraln y m i o 5- i 1,5 zw oju (ryc. 6: 5; 9: 4). Średnica ozd o b y - o d 1,7 do 2 cm. W aga zab y tk u - 16,1 g. N a całej n iem al p o w ierzch n i w ykw ity p a ty n y złośliwej.

Ozdoba spiralna, 10-zwojowa, w y k o n an a z d ru tu o p rzek ro ju okrągłym , g ru b o ści 0,1-0,15 cm , z a k o ń czona d w iem a tarczk am i spiralnym i o 4 i 2 zw ojach (ryc. 6: 6; 9: 3). W iększa z tarczek jest zagięta do ś ro d ka p o d k ątem ok. 50°. Ś rednica ozd o b y - 2 cm . W aga zabytku - 17,6 g. N a p o w ierz ch n i w ykw ity p aty n y złośliwej.

Tarczka o kształcie zbliżonym do okrągłego, lekko w y p u k ła - n a czubku spłaszczona (śred n ica spłaszcze

n ia - 1 cm ), zao p atrzo n a o d sp o d u w dość m asyw ne uszko, w y konane z p rę ta o p rzek ro ju okrągłym . Brze gi tarczki nierów ne, sym etrycznie p o p ęk an e i lekko w ypłaszczone (ryc. 7: 1; 10: 1). O zdoba w y k o n an a została z blachy o g ru b o ści 0,05 cm przy brzegach, a p rzy uszku dochodzącej do 0,1-0,11 cm . Średnica tarczki - 3,0 x 2,9 cm , w ysokość bez uszka - około 0,3 cm , z uszkiem - 0,7 cm . Światło uszka - 0,25 cm, gru b o ść jego p ręta - 0,19 cm . W aga zabytku - 5,2 g. N a p o w ierzch n i frontow ej w idoczne w ykw ity p aty n y złośliwej, sp ó d tarczki p o k ry w a cienka, ciągła w arstw a p o d o b n ej patyny.

Tarczka o kształcie zbliżonym do ow alu, lekko w y p u k ła - n a czubku spłaszczona (średnica spłaszczenia - 1,3 cm ), zao p atrzo n a o d sp o d u w dość m asyw ne uszko, w y konane z p rę ta o p rzek ro ju okrągłym . Uszko zam ocow ano n iesym etrycznie w sto su n k u do środka tarczki. Po przeciw ległych stro n ach kraw ędzi tarczki w idać ślady uszkodzenia i nieznacznego w ypłaszcze- n ia (ryc. 7: 2; 10: 2). O zdoba w y k o n an a została z b la chy o g ru b o ści 0,05 cm przy brzegach, a przy uszku dochodzącej do 0,1-0,11 cm . Średnica tarczki - 3,01 x 2,8 cm , w ysokość bez uszka - około 0,2 cm , z u sz kiem - 0,5 cm . Światło uszka - 0,2 cm , g ru b o ść jego p rę ta - 0,2 cm . W aga zabytku - 5,2 g. P ow ierzchnia fro n to w a tarczki p o zb aw io n a patyny, a o d w ew nątrz zabytek jest p o k ry ty cienką w arstw ą jasnozielonej p a ty n y złośliwej.

Tarczka o kształcie ow alnym , lekko w ypukła - na czubku spłaszczona (śred n ica spłaszczenia - 1,0 x

1,1 cm ), zao p atrzo n a o d sp o d u w dość m asyw ne usz ko, w y konane z p ręta o p rzek ro ju okrągłym . W dw óch m iejscach, p o przeciw ległych stro n ach tarczki, brzegi zabytku są nieznacznie uszkodzone, p o p ę k an e (ryc. 7: 3; 10: 3). O zdoba w y konana została z blachy o g r u bości 0,05 cm p rzy brzegach, a przy uszku d o c h o d z ą cej do 0,1-0,11 cm . Średnica tarczki - 2,9 x 2,6 cm , w ysokość bez uszka - 0,2 cm , z uszkiem - 0,6 cm. Światło uszka - 0,3 cm , g ru b o ść jego p rę ta - 0,2 cm. W aga zabytku - 5,6 g. N a p o w ierzch n iach frontow ej i spodniej pojedyncze w ykw ity p aty n y złośliwej.

Tarczka o kształcie zbliżonym do okrągłego, lekko w y p u k ła - n a czubku spłaszczona (średnica spłasz czenia - 1,2 cm ), zao p atrzo n a o d sp o d u w m asyw ne uszko, w y konane z p ręta o p rzek ro ju okrągłym . Brze gi tarczki noszą ślady spękań, szczególnie w dw óch przeciw ległych m iejscach, gdzie d o d atk o w o znajdują się w yraźne w ypłaszczenia (ryc. 7: 4; 10: 4). O zdoba w y k o n an a została z blachy o g ru b o ści 0,05 cm przy brzegach, a przy uszku dochodzącej do 0,1-0,11 cm. Ś rednica tarczki - 2,8 x 3 cm , w ysokość b ez uszka - 0,25 cm , z uszkiem - 0,7 cm . Światło uszka - 0,3 cm , g ru b o ść jego p rę ta 0,150,25 cm . W aga zabytku

(8)

-Skarb o z d ó b brązow ych ze środkow ego okresu epoki brązu z Pogroszyna

Ryc. 6. Pogroszyn, pow. przysuski, stan. 1. Skarb ozdób brązowych: 1 , 2 - bransolety; 3-6 - spiralne uchw yty do włosów. Rys. E. M. Kłosińska, przerysT. De- midziuk.

Fig. 6. Pogroszyn, Przysucha district, site 1. A hoard o f bronze ornaments: 1 , 2 - bracelets; 3-6 - spiral hair grips. Drawn by E. M. Kłosińska, re-drawn by T. Demidziuk.

(9)

Ryc. 7. Pogroszyn, pow. przysuski, stan. 1. Skarb ozdób brązowych: 1-5 - tarczki; 6-37 - rurkowate spiralne paciorki. Rys. E. M. Kłosińska, przerysT. Demi- dziuk.

Fig. 7. Pogroszyn, Przysucha district, site 1. A hoard o f bronze ornaments: 1-5 - plates; 6-37 - hollow spiral beads. Drawn by E. M. Kłosińska, re-drawn byT. Demidziuk.

(10)

Skarb o z d ó b b rązow ych ze środkow ego okresu e p o ki brązu z Pogroszyna

5,4 g. N a p o w ierzc h n i frontow ej p a ty n a u su n ię ta m e chanicznie, o d sp o d u w id o czn e są ślady tarcia i resztki patyny złośliwej o jaskraw ozielonej barw ie.

Tarczka o kształcie zbliżonym do okrągłego, lekko w ypukła - n a c zubku spłaszczona (średnica spłasz czenia - 1,4 cm ), z ao p a trz o n a o d sp o d u w m asyw ne uszko w y k o n an e z p rę ta o p rzek ro ju okrągłym . B rze gi tarczki nie są u szkodzone, lecz w dw óch m iejscach sym etrycznie w ypłaszczone, a naw et jakby p o d g ięte pod sp ó d (ryc. 7: 5; 10: 5). O zd o b a w y k o n an a zo sta ła z blachy o g ru b o śc i 0,05 cm przy brzegach, a przy uszku dochodzącej do 0,1-0,11 cm. Ś rednica tarczki - 3,0 x 2,9 cm , w ysokość bez uszka - 0,3 cm , z u sz kiem - 0,6 cm . Światło uszka - 0,2 cm , g ru b o ść jego pręta - 0,2 cm . W aga zabytku - 5,2 g. P rzed m io t jest o b u stro n n ie p o k ry ty w ykw itam i p a ty n y złośliwej.

Spiralne paciorki ru rk o w a te (31 sztuk) w y konane z płasko-w ypukłej taśmy, skręconej b ard zo ściśle (ryc. 7:6-37; 11). Szerokość taśm y - o d 0,1 do 0,2 cm , śre d nica ru rk i - o d 0,2 do 0,3 cm . N a p o w ierzc h n i taśm y w idoczne są p o d łu ż n e rysy. Paciorki są zróżnicow ane p o d w zględem długości (o d 0,9 do 6,5 cm ) oraz w agi (od 0,1 do 1,8 g). N a p o w ierzch n i n iek tó ry ch p a cio r ków zn ajdują się w ykw ity p a ty n y złośliwej.

Analiza

Nie ulega wątpliw ości, że ozdoby z P ogroszyna są dzie łem w ytw órcy dysponującego w ysokim i u m iejętn o ś ciam i w dziedzinie m etalurgii brązu. W idać to chociaż by na przykładzie w yrobów spiralnych, charakteryzują cych się ró w n y m skrętem , ilością zw ojów i zbliżonym i proporcjam i. C ienką taśm ę czy też d ru t, w yciągnięte wcześniej w drew nianych urządzeniach (por. A. Gar- dawski 1979, s. 275), ow ijano w okół ujednoliconych p o d w zględem w ielkości „szablonów ” (drew niane, b rą zowe pręty?), a spiralne tarczki ozdób w ielozw ojow ych były w ykonyw ane zapew ne p o d o b n y m i technikam i, ja k to czyniono w p rz y p ad k u tarczek n aram ien n ik ó w (por. W. Blajer 1985, s. 218-220, ryc. 1-3).

W ydaje się, iż lite tarczki uzyskiw ano m e to d ą w ie lokierunkow ego lub w spółśrodkow ego rozkuw ania, grubszego i p raw d o p o d o b n ie okrągłego kaw ałka b la chy, n a charak tery sty czn ie w yprofilow anej p o d k ła d ce/kow adle (?). Takich działań dow odzi zm niejszająca się g ru b o ść tarczek bliżej ich kraw ędzi, a także okrągłe w ypłaszczenia, w id o czn e n a p o w ierzch n iach fro n to wych. Ślady k ucia są w yraźnie w idoczne n a spodniej stronie okazu ze zd a rtą m echanicznie p aty n ą, relikty której zachow ały się w m iejscach u d erzeń (ryc. 10: 4). W arto rów nież zauw ażyć, że proces rozk u w an ia ta r czek m ógł się odbyw ać ru c h e m kolistym , o czym być

m oże św iadczą w sp ó łśro d k o w o przebiegające zagłę bienia, k tóre obecnie w y p ełn io n e są g ru b szą w arstw a p aty n y (ryc. 10: 2, 5). U szka były m o co w an e po u fo r m o w an iu tarczek. M ożna przypuszczać, że ro zg rza ny p rę t był p rzylepiany do tarczki, a dalsza o b ró b k a o dbyw ała się n a zim no. O dzw ierciedlają to n ad d atk i b rązu (często ostrokraw ędziste) p rzy przyczepach uszek. N a brzegach tarczek w idoczne są p o n a d to ch a rakterystyczne, naprzeciw ległe w ypłaszczenia i ubytki. Szczególnie do b rze obserw ow ać m o ż n a to n a okazie z u su n ię tą p a ty n ą (ryc. 10: 4) i raczej nie są to u szk o d zen ia użytkow e, lecz ślady stosow ania przez w y tw ó r cę jakichś n arzędzi (kleszczy, uch w y tó w - ?).

Najwięcej k o n tro w ersji w zbudza tech n ik a w yko n a n ia m asyw nych, o tw arty ch b ran so le t ze stopkow a- ty m i zakończeniam i. W ydaje się, że w lew przebiegał po p rzez stopki, tak jak to zaobserw o w an o w p rz y p a d ku zbliżonych fo rm ą bran so let, u k tó ry ch zachow ały się nadlew y (J. K ostrzew ski 1953, s. 185, ryc. 12-14). N a stopkach jednej z b ran so let z P ogroszyna (uszko dzonej), w idać delikatne, w ielokierunkow e rysy, które stanow ić m ogą ślady po u su w an iu nadlewów.

Aby zaoszczędzić m etal i obniżyć wagę, b ra n s o lety o d lan o n a rd zen iach z n iew iadom ego surow ca (gliny?), w celu u su n ięcia k tó ry ch w y konane zostały o tw o ry n a w ew n ętrzn y ch p o w ierzch n iach tych ozdób, p o śro d k u k o rp u só w (ryc. 6: 1, 2; 12: la , 2a). Były one w ycinane m echanicznie, albo z zastosow aniem in nej techniki, np. n a rd zen iu um ieszczono w ypukłość, której nie zalew ano brązem . Z a m ech an iczn y m w ycię ciem otw o ró w bardziej je d n a k przem aw ia p ro sto k ątn y kształt jed n eg o z nich, ostre brzegi, a także w idniejące w p o b liżu ślady u d e rzeń i w y cinania (ryc. 6: 2; 12: la). M ożna przypuszczać, że było to dla m etalu rg a tru d n e zadanie, gdyż użycie narzędzi we w skazanym m iej scu w ym agało u n ie ru c h o m ie n ia b ran so let w jakim ś uchw ycie. Reliktem takich zabiegów m o g ą być słabo rysujące się po p rzeczn e zagłębienia p o w ew nętrznej stro n ie ram ien ia jednej z bransolet. N ie było łatw o operow ać n arzędziem m e talu rg iczn y m (dłutem ?, p il nikiem ?) n a ta k m ałej po w ierzch n i, p o m ięd zy ra m io n am i ozdoby. Stąd zapew ne pojaw iły się p o d łu ż n e, n iezam ierzo n e (?) p rzebicia w p o b liżu w łaściw ych otw orów (ryc. 6: 1, 2; 12: la , 2a), a w trakcie u d erz eń m ogły też o dpaść kaw ałki ścianek p o przeciw ległej, zew nętrznej stro n ie ozdób (ryc. 6: 1,2; 12: lb , 2b).

W szelkie u b y tk i zostały n ap raw io n e - u k ru szo n e frag m en ty przylepione, a o tw o ry zasklepione. Z d ję cia rentgenow skie b ran so let w ykazały5, że p o m ięd zy

5 Zdjęcia rentgenow skie w ykonane zostały przez mgr. inż. W ładysława W ekera z D ziału K onserwacji M uzealiów Pań stwowego M uzeum Archeologicznego w Warszawie.

(11)

Ryc. 8. Pogroszyn, pow. przysuski, stan. 1. Bransolety: la , Ib — egzemplarz uszkodzony; 2a, 2b - egzemplarz zachowany w całości. Fot. S. Sadowski. Fig. 8. Pogroszyn, Przysucha district, site 1. Bracelets: la , lb — damaged specimen; 2a, 2b - undamaged specimen. Photo by S. Sadowski.

(12)

Ryc. 9. Pogroszyn, pow. przysuski, stan. 1. Ozdoby wielozw ojow e z tarczkami spiralnymi. Fot. S. Sadowski. Fig. 9. Pogroszyn, Przysucha district, site 1. Coiled ornaments w ith spiral plates. Photo by S. Sadowski.

intencjonalnie w yko n an y m i otw oram i, a p rz y p a d kowo p o w sta ły m i u b y tk a m i znajduje się m etalow y czop, kształtem p rzy p o m in ają cy nieco p o d w ó jn y n it (nap). Jego trz o n jest zadziw iająco regularny, m a p ro ste ścianki i okrągły przekrój (ryc. 13: 1-4), co p r o w adzi do przypuszczenia, że m etal został w lany do jakiegoś w ydłużonego, cylindrycznie uform o w an eg o otw oru. O d stro n y technicznej zatem , sposób u z u p e ł niania u b y tk ó w przedstaw ia się zagadkow o, w ydaje się bow iem , że p o u su n ięciu rd zen ia m etalurgicznego i o p ró żn ien iu w n ętrza bransolety, m e tal p o w in ie n był zastygnąć inaczej (nie ta k regularnie).

Gęsty, głęboko ry ty o rn a m e n t został n an iesio n y dopiero p o u z u p ełn ien iu ubytków . W idać to w yraźnie na niek tó ry ch m iejscach zespoleń, gdzie żłobki ule gły n iezn aczn em u „zw ichrow aniu”. Bez w ątpienia, tak precyzyjnego zdobienia nie u d a ło b y się w ykonać bez u przedniego „szkicu” n a p o w ierzch n iach bransolet. Sądzi się, że w m e talu rg ii epoki b rąz u n an o szen ie linii w zorcow ych na zdobione p rze d m io ty stanow iło n o r mę (A. G ardaw ski, K. W esołow ski 1956, s. 73; W. Blajer 1985, s. 221). Jednak m im o to, w ytw órcy nie u d ało się w ykonać analogicznego o rn a m e n tu n a o b u ozdobach, a różnice dotyczą zd o b ien ia ram io n (por. wyżej; ryc. 6: 1,2).

O bie b ra n so le ty noszą bard zo nikłe ślady u szk o dzeń, w ynikających najpew niej z d ługotrw ałego u ż y t kow ania. W ytarcia zaobserw o w an o p rzed e w szystkim na kraw ędziach stopek, a także w n iek tó ry ch m iejscach na brzegu kabłąka. D u żą je d n a k część p o w ierzch n i

Tabela 1. Skład chemiczny brązu użytego do w yrobu jednej z bransolet (uszkodzonej).

Table 1. Chemical composition o f the bronze bracelet (damaged). Pierwiastki główne W ynik [% ]

Cu 91,8 ± 4 ,5 9

Sn 4,52 ± 0 ,2 2

Pb 0,06 ± 0 ,0 0 3

Sb 1,31 ± 0 ,0 6

Pierwiastki śladowe W ynik [m g/kg]

As 324 ± 1 6

Zn 14,2 ± 0 ,7

tych o zdób p o k ry w a p aty n a, p o d w arstw ą której takie ślady są nieuchw ytne.

Z przep ro w ad zo n ej analizy składu ch em iczn e go sto p u jednej z b ra n so let (uszkodzonej) w ynika (tab. 1 )6, że w y k o n an a została z b rązu o nieco zw ięk szonej, w sto su n k u do klasycznych pro p o rcji, zaw ar tości m iedzi (Cu) oraz o zaw artości cyny (Sn) nieco poniżej przeciętnej (około 4,5%). P raw d o p o d o b n ie

6 Analizę przeprow adził d r hab. A ndrzej K omosa z La boratorium A nalitycznego W ydziału Chem ii UMCS w Lubli nie. Próbkę o w adze 0,0772 g pobran o z oderw anego ram ie nia bransolety, od w ew nętrznej strony. Próbkę rozpuszczono w kwasie solnym , rozcieńczonym do 50 cm 3 i przeanalizow ano m etodą atom owej spektroskopii absorpcyjnej.

(13)

Ryc. 10. Pogroszyn, pow. przysuski, stan. 1. Tarczki: A: 1-5 -a w e rs ; B: 1-5 - rewers. Fot. S. Sadowski. Fig. 10. Pogroszyn, Przysucha district, site 1. Plates: A: 1 -5 - obverse; В: 1 -5 - reverse. Photo by S. Sadowski.

(14)

Ryc. 11. Pogroszyn, pow. przysuski, stan. 1. Kolia z rurkowatych spiralnych paciorków. Fot. S. Sadowski. Fig. 11. Pogroszyn, Przysucha district, site 1. Necklace made from hollow spiral beads. Photo by S. Sadowski.

z tej przyczyny łatw iej w yrób p o d d a w a ł się obróbce n a zim no - zd o b ien iu i d łu to w an iu (por. A. G ardaw - ski, K. W esołow ski 1956, s. 67, 69). W stopie stw ier dzono znaczn ą (p o n a d 1%) zaw artość a n ty m o n u (Sb) oraz śladow e ilości ołow iu (Pb), arsen u (As) i cy n k u (Z n)7. Część z tych pierw iastków m ogła stanow ić n a tu raln e zanieczyszczenie podstaw ow ych części skła dow ych stopu. Z w raca uw agę podw y ższo n a zaw artość a n ty m o n u (Sb) oraz obecność a rsen u (As), co m ogło w p ły n ą ć na obniżenie w ytrzym ałości sto p u (K. W e sołow ski 1957, s. 82; Z. H ensel 1982, s. 157) i - ja k się w ydaje - tłu m aczy k ru ch o ść bransolety, uszkodzenia pow stałego podczas w ydobyw ania rdzenia. K ruchą stru k tu rę tego sto p u zaobserw ow ano także w trakcie p o b ieran ia p ró b k i i b ad a ń laboratoryjnych.

Para b ran so let, to bez w ątpienia najbardziej „w yra ziste” zabytki analizow anego depozytu. Przy w stępnej ocenie p rzy w o d zą n a m yśl m asyw ne ozd o b y ze

stop-7 C ynk występuje częściej w stopach dopiero w późnym okresie epoki brązu (Z. H ensel 1985, s. 60).

k o w atym i zakończeniam i zn an e ze skarbów z epoki b rązu , w ykonyw ane z litej sztaby o p rzek ro ju o k rą głym czy w kształcie litery „D ” i zd o b io n e w ro zm aity sposób. W skazać tu m o żn a okazy ze starszego okresu epoki b rązu w zespołach ty p u G rodnica, datow anych na fazę BrBj (D om acyno, pow. białogardzki, G ro d n i ca, pow. gostyński, Łąkowo, pow. św idw iński, Rosię- cino, p o w kołobrzeski oraz R udna, pow. pilski), sk u piających się p rzed e w szystkim n a P om orzu, a także w W ielkopolsce i na Kujaw ach (W. Blajer 1990, s. 53, tabl. XIX; 5-6; XXXVIII: 4-7; LVI: 6; XC: 1-3, 5-6; XCIII: 3-4). P rzyjm uje się naw et p o m o rsk i ro d o w ó d tej form y (D. A c k e rm an n -G rü n w ald 1987, s. 64-65). B ransolety z P ogroszyna naw iązują także do gęsto zdobionych okazów z k o ń ca starszego i ze ś ro d k o w ego okresu epoki b rąz u (B rC -H aA j), k tóre zd aniem n iek tó ry ch badaczy, są charakterystyczne dla późnej fazy k u ltu ry przedłużyckiej - M iechow ice, pow. w ło c ławski, albo ju ż dla w czesnej fazy g ru p y tarnobrzeskiej - W iśniow a, pow. ropczycko-sędziszow ski (W. Bla je r 1999, s. 61-62, tabl. 102: 3-4; 103: 1-2; 197: 2, 3). W składzie w y m ienionych wyżej zespołów brakuje

(15)

(16)

jednak dokładniejszych o d n iesień do analizow anych zabytków. W ty m k ontekście zw raca uw agę b ra n s o leta z m iejscow ości G ru szk a n a d g ó rn y m D niestrem , będąca składnikiem w ieloelem entow ego skarbu w y robów brązow ych. P o d k reślan o n iety p o w y ch a ra k ter tego zabytku: arch aiczn ą form ę i zdecydow anie m łodszy o rn a m e n t (K. Ż urow ski 1939, s. 214, tabl. III: 4). Jest o n a b a rd z o zbliżony nie tylko p o d w zglę dem formy, ale także o rn am e n tu ; ozdoby ró żn ią się natom iast k ształtem p rzek ro ju obręczy oraz te c h n i ką w yk o n an ia (są pełn e). W św ietle now ych studiów , depozyt z G ruszki m oże być d atow any na fazę H aA ^ co o d p o w iad a h o ry zo n to w i skarbów brązow ych K urd na W ęgrzech, Łazy I n a U krainie Z akarpackiej i Sie niaw a w p o łu d n io w o -w sch o d n iej Polsce (J. V. Koba! 2000, s. 22). P ew ną w skazów ką ułatw iającą d atow anie om aw ianych b ran so let jest ich o rn a m e n t. K om binacje poprzecznych linii i zaplatanych tró jk ątó w spo ty k a się stosunkow o często n a kabłąkach p ro sty ch b ran so let z cieniejącym i końcam i, w ystępujących w zespołach k u ltu ry pilińskiej n a W ęgrzech (V. F u rm a n e k 1977, tabl. XXIII: 13), a n a U k rain ie Z akarpackiej w sk ar bach serii Kriva, datow anych n a BrD (J. V. Koba! 2000, s. 18,19). Z bliżony o rn a m e n t w ystąpił rów nież na je d nej z b ran so let ze sk arb u w M aćków ce, pow. p rzew o r ski (W. Blajer 1999, tabl. 90: 2), znalezisku g robow ym z G rodziska D olnego, pow. leżajski (K. M oskw a 1976, ryc. 20: ż) i o d o so b n io n y m złotym okazie z m iejsco w ości Brzostek, pow. dębicki (G. D m o ch o w sk a-O rliń - ska 1991-1992, ryc. 1: a). P roblem atykę prow eniencji, rozprzestrzenienia, atry b u cji kulturow ej oraz d a to w ania ta k zdobionych b ran so let obszerniej om ów ił niedaw no W ojciech Blajer (2003, s. 249). Te należą ce do w zo rn ictw a o śro d k ó w m etalurgicznych K otli ny K arpackiej przedm ioty, pojaw iały się m ianow icie w środow isku k u ltu ry pilińskiej, p ó l popielnicow ych, Berkesz i przede w szystkim Gáva, a zatem przedział ich u żytkow ania jest szeroki: o d BrD naw et po HaB! (z akcentem na H aA ^. O d ato w an iu b ra n so let z P o groszyna decydow ać p o w in n a ich „archaiczna” form a i w ydaje się, że p o c h o d zą o ne raczej z okresu BrD, niż z czasów późniejszych. W arto d odać, że był to okres o d działyw ań k u ltu ry pilińskiej w p o łu d n io w o - w schodniej Polsce (por. T. R odak 2003, s. 211).

P ozostałe p rze d m io ty ze skarbu w Pogroszynie należą zasadniczo do ozdób pospolitych i w ram ach epoki b rą z u trze b a je uznać za form y długotrw ałe. W p rzy p a d k u uch w y tó w do w łosów zw raca uw agę pew na ich o d rę b n o ść w sto su n k u do często w y stęp u jących w K otlinie K arpackiej w ielozw ojow ych spirálek z sym etrycznym i tarczkam i spiralnym i (A. M ozsolics 1967, tabl. 59: 8; 1973, tabl. 10: 8, 9; 11: 547: 34, 35; V. F u rm an ek 1977, tabl. XXX: 7,11 ; T. K em enczei 1984,

Ryc. 13. Pogroszyn, pow. przysuski, stan. 1. Zdjęcia rentgenowskie bransolet brązowych. Fot. W. Weker.

Fig. 13. Pogroszyn, Przysucha district, site 1. X-rays o f bronze bracelets. Pho to by W. Weker.

tabl. XXX: 13; XLVI: 7-12, 18; XLVIII: 9, 10). Z abytki takie są charakterystyczne głów nie dla faz B rB ^B rD i w ystępują w skarbach h o ry z o n tu K oszider i O pályi, a w późniejszych o d cin k ach epoki b rą z u n o to w an e są w yjątkow o (W. Blajer 1999, s. 92-93). O zd o b y po- groszyńskie ch arak tery zu ją się w iększą liczbą zw ojów

(17)

Ryc. 14. Wizualizacja sposobu noszenia ozdób z Pogroszyna. Malowała T. Demidziuk (akwarela), koncepcja E. M. Kłosińska.

(18)

obręczy i asy m etry czn y m i tarczkam i, w szczególny sposób zagiętym i do środka. Te dw ie o statn ie cechy przyw odzą na m yśl w zo rn ictw o m etalurgiczne k u ltu ry pilińskiej, np. asy m etry czn e n a ra m ie n n ik i ty p u Sal- gótarján i szczególne zwyczaje panujące w ty m ś ro d o w isku - zaginanie ta rcze k do środka cylindrycznych bransolet spiralnych (por. V. F u rm an ek 1977, tabl. XXIV: 2,3; T. K em enczei 1984, tabl. LXVa: a /l; LXVIII:

1-4). W Polsce tak ie zabytki należą d o rzad k ich i p o chodzą ze starszego i środkow ego okresu ep o k i b rązu (W. Blajer 1999, s. 92-93).

Tarczki, które w zespole z Pogroszyna charaktery zują się nie do koń ca okrągłym kształtem i spłaszcze niem czubka, porów nać m ożna do niektórych niezbyt licznych znalezisk ze starszego, bądź środkow ego o k re su epoki brązu na ziem iach polskich. Nie są to jednak odpow iedniki ścisłe. W ypłaszczoną pow ierzchnią gór n ą charakteryzow ały się, np. tarczki z Now ego Łowicza, pow. draw ski (W. Blajer 1999, tabl. 122:1-4), a p o dobnie wymiary, profil i m asyw ne uszka m iały okazy ze skar bu w Żydowie, pow. pińczow ski (W. Blajer 1999, tabl. 216: 7, 9-12). Egzem plarze po d o b n eg o p o k ro ju notuje się rów nież n a p o łu d n ie o d łu k u K arpat, w zespołach datow anych n a fazę BrC lub pierw szą połow ę fazy BrD (M. Salaš 2005, tabl. 15:157-160; 86: A9).

Spiralne skręty ru rk o w ate, to p o sp o lite elem enty naszyjników segm entow ych. Skręty z P ogroszyna w y k o n an e zostały z wąskiej taśm y płasko-w ypukłej, ró w nej szerokości i zachow ały się w od cin k ach o z ró ż n i cow anej długości. N a ziem iach polskich kolie złożone z takich p a cio rk ó w w k ład an o do g ro b ó w i d e p o n o w ano w skarbach we w czesnym , starszym i ś ro d k o wym okresie epoki brązu. W arto w ym ienić depozyty, do których trafiły w w ielkich ilościach (kilkadziesiąt, kilkaset ułam ków ): Jaworze D olne, pow. dębicki, Bło- gocice, pow. proszow icki, M arcinkow ice, pow. n o w o sądecki, N ow y Łow icz i R adym no, p o w jarosław ski, Żydów (W. Blajer 1990, tabl. XLII; 1999, tabl. 9-11; 123; 94: 5-14; 148: 8; 214: 19-27; 215). A nalogiczne ozdoby były także po sp o lity m , szeroko d ato w an y m sk ład n i k iem zespołów w strefie zakarpackiej (A. M ozsolics

1967, tabl. 23: 18-37; 33: 45-56; 46:11-19; 1973, ta b l.l 1: 20; 76: 11-16; T. Kem enczei 1984, tabl. XLVI: 24).

Podsumowanie

Skarb z P ogroszyna jest n ajp raw d o p o d o b n iej zesp o łem ze starszej poło w y środkow ego okresu epoki b rą zu (BrD) i, jak m o ż n a przypuszczać, został zakopany w czasie fu n k cjo n o w a n ia n a stan o w isk u 1 osady lu d ności k u ltu ry trzcinieckiej. D epozyt te n czasow o o d p o w iad a n iek tó ry m sk arb o m ty p u D ratów i Błogocice (por. W. Blajer 1999, s. 118-119). P raw d o p o d o b n ie nie zaw ierał im portów , a p rz ed m io ty w yko n an o n a m iej scu8. Jakąś rolę o d eg rały przy ty m inspiracje zak arp a- ckie, m oże k u ltu ry pilińskiej.

W szystkie okazy ozdób pog ro szy ń sk ich noszą śla dy uszkodzeń, ale część z n ich m o g ła p ow stać w cza sie użytkow ania. W ojciech Tw ardow ski p rzypuszczał (1996), że ozd o b y te nosiła osoba szczupłej budow y, n a co w skazyw ałyby zwłaszcza bransolety, m ające niezw ykle w ąskie p rześw ity p o m ię d zy ram io n am i. Takiej m ożliw ości nie m o ż n a oczyw iście wykluczyć, je d n a k szanse sw obodnego zakładania i zd ejm ow ania ich przez do ro słą kobietę, naw et b ard z o szczupłą, były raczej nikłe. N a p o d o b n y p ro b lem zw racano już u w a gę p rzy o m aw ian iu b ran so le t ze sk arb u w Z agłobie (daw ny D ratów ), uznając te p rz e d m io ty za b iżuterię b ard zo m ło d y ch osób, m ającą k ultow y ch arak ter i - z racji w y tarcia - u ż y tk o w an ą przez w iele dziesięcio leci (A. G ardaw ski, K. W esołow ski 1956, s. 98). Rodzi się p y tan ie - jak m ło d e m ogły być to osoby? P róba założenia nieuszkodzonej b ran so le ty z P ogroszyna na n ad g arstek 12-letniej, b ard zo szczupłej dziew czynki, zakończyła się niep o w o d zen iem . O zdoba, choć nie bez tru d n o śc i, „pasow ała” d o p iero n a 6-letniego dziecko, które w łożyło ją n a rękę d o p iero przez o tw ó r w kabłą- ku. M ożna zatem przyjąć, że ozdoby takie zakładano b ard zo m ło d y m o so b o m - m ały m dzieciom , które rosły nie zdejm ując ich, aż do osiągnięcia dorosłości (ryc. 14). Bransolety, razem z p o zo stałą b iżuterią, m o gły stanow ić rodzaj w iana, m anifestację zam ożności rodziny, z której w yw odziła się p rzy o zd o b io n a osoba. Ze w zględu n a to, że były p u ste w śro d k u nie o b cią żały n ad g arstk ó w i były w ygodne w n o szen iu 9, a p rz y b ard zo szczupłych rękach m o ż n a było nosić je na odzieży.

8 Wysokie um iejętności w dziedzinie przetw órstw a brązu zostały potw ierdzane u miejscowej ludności na ziem iach p o l skich już od starszego okresu epoki brązu (). D ąbrow ski 2004, s. 118).

9 Potw ierdza to pisząca te słowa, po „przym ierzeniu” je d nej z bransolet (uszkodzonej).

(19)

Literatura

A c k e r m a n n - G r ü n w a l d D orothee

1987 Z u r Herkunft, Verbreitung und Datierung von Bronzeringen m it Strichgruppen- und Dreieck verzierung. W: U ntersuchungen zur Bronzezeit.

M arburg, s. 55-79. Kleine Schriften aus dem Vor geschichtlichen Sem inar - herausgegeben von d er Philipps-U niversität M arburg 22.

B l a j e r Wojciech

1985 Próba rekonstrukcji sposobu wykonywania brązo wych naramienników z tarczkami spiralnymi. G ło

gowskie Zeszyty N aukowe 1, s. 217-235. 1990 Skarby z wczesnej epoki brązu na ziemiach pol

skich. Wrocław. Prace Komisji Archeologicznej /

Polska A kadem ia Nauk. O ddział we W rocławiu 28.

1999 Skarby ze starszej i środkowej epoki brązu na zie miach polskich. Kraków. Prace Komisji A rcheolo

gicznej / Polska A kadem ia Nauk. O ddział w K ra kowie 30.

2001 Skarby przedmiotów metalowych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na ziemiach polskich. K ra

ków.

2003 Datowanie i przynależność kulturowa skarbów brązowych i luźnych wyrobów metalowych z do rzecza Wisłoki. W: Epoka brązu i wczesna epoka

żelaza w K arpatach polskich. M ateriały z konfe rencji, red. J. G ancarski. Krosno, s. 239-255. C i e ś l a k - K o p y t M ałgorzata, M i c k e Iwona, S k u b i c h a E lż b i e ta .T w a r d o w s k i Wojciech

2004 Radomskie - alfabet wykopalisk. Przewodnik ar cheologiczny. Radom.

C z o p e k Sylwester

2006 Rola kultury trzcinieckiej w genezie tzw. łużyckie go kręgu kulturowego (na przykładzie Polski po-

łudniowo-wschodniej). W: Zm ierzch kom pleksu

trzciniecko-kom arow skiego. K ształtow anie się nowej rzeczywistości kulturow ej w środkowej i m łodszej epoce brązu, red. H. Taras. Lublin, s. 79-88. Lubelskie M ateriały A rcheologiczne 14. D m o c h o w s k a - O r l i ń s k a Grażyna

1991-1992 Złote przedm ioty ze zbiorów Państwowego M uze

um Archeologicznego w Warszawie. W iadom ości

A rcheologiczne 52: 1, s. 51-53. F l o r e k M a r e k ,T a r a s H alina

2003 Dacharzów. Cmentarzysko kultury trzcinieckiej.

Lublin. F u r m a n e k Václav

1977 Piliny er Kultur. Slovenská archeológia 25, s.

251-370. G a r d a w s k i A leksander

1954 W yniki prac wykopaliskowych przeprowadzonych w 1952 roku w miejscowości Trzciniec, pow. Pu ławy. W iadom ości A rcheologiczne 20: 4, s. 369-

397.

1971 Zagadnienia fa z y łódzkiej. (Przejściowej fa z y mię dzy kulturą trzciniecką a wschodnią kulturą łuży cką). Archeologia Polski 16: 1-2, s. 151-165.

1979 Zagadnienia wytwórczości. W: O d środkowej

epoki brązu do środkow ego okresu lateńskiego,

red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski. Wrocław, s. 257- 278. Prahistoria Ziem Polskich. Tom 4.

G a r d a w s k i A le k s a n d e r ,W e s o ło w s k i Kornel

1956 Zagadnienia metalurgii kultury trzcinieckiej w świetle „skarbów” brązowych z Dratowa, pow. Puławy i Rawy Mazowieckiej. M ateriały Starożyt

ne 1, s. 59-99. G ą s i o r M arcin

1975 Kultura trzciniecką w Polsce środkowej. Prace

i M ateriały M uzeum A rcheologicznego i E tn o graficznego w Łodzi. Seria archeologiczna 22, s. 101-120.

G ó r s k i Jacek

2006 Uwagi o możliwościach wydzielania trzciniecko-łu-życkich fa z przejściowych. W: Zm ierzch kom plek

su trzciniecko-kom arow skiego. Kształtow anie się nowej rzeczywistości kulturow ej w środkowej i m łodszej epoce brązu, red. H. Taras. Lublin, s. 17-24. Lubelskie M ateriały Archeologiczne 14. H e n s e l Zdzisław

1982 Technologia odlewnictwa brązu na podstawie zn a  lezisk w Grzybiakach, woj. legnickie (opracowanie wstępne). Pam iętnik M uzeum M iedzi 1, s. 157-

165.

1985 Rola badań metaloznawczych w opracowaniu m a teriałów archeologicznych. Głogowskie Zeszyty

Naukowe 1, s. 55-64. K e m e n c z e i Tibor

1984 Die Spätbrozezeit Nordostungarns. Budapest.

K l i s z Tomasz, K o t o w i c z Piotr, P o d g ó r s k i A drian, T e r e s z c z u k D a n i e l , W o l i ń s k i Paweł

2003 Piekielny sekret Grobelek. Z O tchłani W ieków 58:

1-4, s. 123-126.

K ł o s i ń s k a E l ż b i e t a , P i o t r o w s k i M arcin

2005 Wstępne w yniki badań wykopaliskowych na wie lokulturowym stanowisku 54 w Perespie, gm. Ty szowce, w sezonach 2003-2004. M ateriały i Spra

w ozdania Rzeszowskiego O środka Archeologicz nego 26, s. 385-404.

K o b а I Josip V.

2000 Bronzezeitliche Depotfunde aus Transkarpatien (Ukraine). Stuttgart. Prähistorische Bronzefunde

20: 4. K o s t r z e w s k i Józef

1953 Wytwórczość metalurgiczna w Polsce od neolitu do wczesnego okresu żelaznego. Przegląd A rcheo

logiczny 9 (1951-1952), s. 177-211. M o s k w a Kazimierz

1976 Kultura łużycka w południowo-wschodniej Polsce.

Rzeszów. M o z s o l i c s Amália

1967 Bronzefunde des Karpatenbeckens. D epotfund horizonte von Hajdúsámson und Kosziderpadläs.

Budapest.

N i e d ź w i e d ź J ó z e f , Ta r a s H alina

2006 Schyłek kultury trzcinieckiej i początki kultu ry łużyckiej we wschodniej Lubelszczyżnie. W:

Zm ierzch kom pleksu trzciniecko-kom arow skiego. K ształtow anie się nowej rzeczywistości kul

(20)

turow ej w środkowej i młodszej epoce brązu, red. H. Taras. Lublin, s. 91-108. Lubelskie M ateriały A rcheologiczne 14.

R o d a k Tomasz

2003 Grób kultury pilińskiej ze stanowiska 1 w Chełmie, pow. Bochnia. W: Epoka brązu i wczesna epoka

żelaza w K arpatach polskich. M ateriały z konfe rencji, red. J. Gancarski. Krosno, s. 205-213. S a l a š M ilan

2005 Bronzové depoty střední až pozdní doby bronzové na Moravě a ve Slezsku I, II. Brno.

Ś c i b i o r Jolanta M., Ś c i b i o r Józef

1990 Obiekt schyłkowej (łódzkiej) fa z y kultury trzcinie ckiej w Dwikozach, woj. Tarnobrzeg. Spraw ozda

nia Archeologiczne 41, s. 95-123.

T a r a s H alina

1995 Kultura trzciniecka w m iędzyrzeczu Wisły, Bugu i Sanu. Lublin.

1997 Schyłek kultury trzcinieckiej na Lubełszczyźnie w świetle dotychczasowych badań. Archeologia

Polski Środkow ow schodniej 2, s. 368-375. T w a r d o w s k i Wojciech

1996 Skarb szczupłej nieznajomej. D ziennik Radom ski

n r 163, z dnia 23-25.08, s. 6.

2000 W głąb pradziejów. W: Radom skie W ędrów ki Re

gionalne. P rzew odnik edukacji regionalnej, red. J. Pulsar. Radom , s. 11-19.

W e s o ł o w s k i Kornel

1957 Metaloznawstwo. Tom 3. Warszawa.

Ż u r o w s k i Kazimierz

1939 Skarb brązowy z Gruszki, pow. tłumacki. Przegląd

Archeologiczny 6 (1937-1939), s. 204-221.

A hoard of bronze ornaments from the middle period o f the Bronze A ge found in Pogroszyn,

Przysucha district, site 1

/s u m m a ry / At the en d o f the 20th century in the sand m ine and a fallow in the village o f Pogroszyn, com m unity o f W ieniawa, M azo- vian voivodship several interesting finds were m ade. In 1994,3 boys found a h o ard o f bronze ornam ents, w hich in now p a rt o f Jacek M alczewski M useum s collection in Radom. Subsequent inspections on site 1 uncovered a settlem ent o f the Trzciniec culture, the presence o f a cultural layer, clusters o f p o ttery and 3 pits, found in the profile o f the sand m ine. The exact place w here th e h o ard was located also yielded large fragm ents o f an S-shaped, thick-w alled vessel w ith a flaring rim an d a hole in the sm all-sized bottom . Both the internal an d external surface had som e traces o f bu rn in g an d rem ains o f an unidentified substance, possibly w ood tar. The vessel m ay represent the late phase o f p o tte ry o f the Trzciniec culture in the m iddle period o f the Bronze Age. O ne o f the m ost interesting finds here is a m iniature vessel m ade from one piece o f clay, w ith an im pres sion o f grass on the bottom an d a fingerprint o f the person who m ade it inside.

The Pogroszyn h o ard is a set o f orn am en ts for body and clothes. It includes 2 massive bracelets m ade for a person w ith slim wrists, 4 o rnam ents probably to be w orn in the hair, 5 ele m ents o f a segm ent tiara or som e o th er type o f clothes o rn a m ent, as well as 32 fragm ents o f a segm ent necklace. The size an d variety o f th e individual elem ents o f the set p o in t to its being typically female.

U ndoubtedly, the Pogroszyn ornam ents m ust have been m ade by som eone w ith considerable skill in bronze working.

It is particularly clear in spiral-shaped artefacts, characterised by evenly form ed spirals, the n u m b er o f coils and sim ilar p ro portions. The plates w ere m ade by cold forging. The bracelets, w hich were cast in a m ould w ith a false core, show signs o f intentionally m ade holes and som e repair work.

Chem ical analysis o f the alloy o f one bracelet (dam aged) points to its being m ade o f bronze w ith a slightly higher p e r centage o f antim ony, w hich probably m ade it m ore brittle and p ro n e to damage.

The Pogroszyn h o a rd m o st p robably com es from the o ld er p hase o f the m id d le p e rio d o f the Bronze Age (BrD); it m ay have b een b u rie d u n d e r layers o f e a rth on site 1 d u r ing th e tim e w hen th e place w as o ccupied by th e people o f the Trzciniec culture. C hronologically, it co rresp o n d s to sim ilar h o ard s o f th e D ratów an d Błogocice type. M ost p ro b ably it did not co n tain any im p o rts an d all the artefacts had b een m ade locally. The a u th o r m ay have b een in sp ired by elem ents o f cu ltu res from b e h in d th e C arp ath ian s (the Piliny culture).

All the o rnam ents from the h o ard have traces o f som e dam age, som e o f w hich m ay have been caused w hile they were still in regular use. They were w orn by a slim person, w hich can be seen in the sm all size o f the bracelets. It m ay be as sum ed th at such orn am en ts w ere p u t on very young persons, w ho w ould n o t take th em off as they grew till adulthood. The bracelets m ay have been a kin d o f dowry, a sign th at the young w om ans family was quite well-off.

D r E lżb ieta M a łg o r z a ta K ło s iń s k a In s ty tu t A r c h e o lo g i i U M C S w L u b lin ie P lac M arii C u r ie - S k ło d o w s k ie j 4 2 0 - 0 3 1 L u b lin