R O C Z N IK I P S Y C H O L O G IC Z N E T o m 5 - 2 0 0 2
ANDRZEJ SĘKOW SKI, BO G U M IŁA W ITK O W SK A
W KIERUNKU TYPOLOGII UWARUNKOWAŃ POSTAW WOBEC OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Funkcjonowanie osób niepełnosprawnych w społeczeństw ie, poziom ich satysfakcji z życia jest powiązany z nastawieniem wobec nich osób pełno sprawnych. Na przestrzeni ostatnich lat obserw uje się w zrost liczby osób niepełnosprawnych. W yniki badań em pirycznych prezentow ane w literaturze wyraźnie pokazują, iż postawy wobec osób niepełnospraw nych nadal nie cechują się pełną przychylnością, akceptacją, zrozum ieniem oraz życzliw ą pomocą (Furnham, Pandred, 1983; Klim asiński, 1987; Yuker, 1988; 1994; Sękowski, 1991). Autorzy zajmujący się analizow aniem postaw wobec osób niepełnosprawnych akcentują w badaniach uw arunkow ania środow iskow e jak również osobowościowe (Klim asiński, 1976; Sękowski, 1991). Osobowość traktowana jest jako nadrzędny wymiar, ingeruje ona w znaczącym stopniu w proces internalizacji postaw, a także ich aktualizacji. Cechy osobowości w yznaczają ludzkie zachowania i determ inują nasze postaw y w różnych sytua cjach społecznych. Kształtowanie się postaw ma związek z indywidualnym i doświadczeniam i osoby, bezpośrednim i kontaktam i z ludźm i niepełnospraw ny mi, oddziaływaniami od wczesnego dzieciństw a osób znaczących.
Zagadnieniu postaw wobec osób niepełnosprawnych od wielu lat poświęca się wiele miejsca w naukach społecznych. Uwzględniając to, iż osoby niepeł nosprawne są niejednorodną grupą społeczną, opracowano i stosowano wiele różnorodnych metod diagnozujących postawy wobec osób niepełnosprawnych. Wielość opracowanych narzędzi wskazuje na specyfikę społecznego funkcjono wania osób w zależności od typu niepełnosprawności (Antonak, Livneh, 1995).
P r o f . A n d r z e j S ę k o w s k i , Instytut P sy c h o lo g ii, K atolicki U n iw ersytet L ub elski, A l. R a cław ickie 14, 2 0 -9 5 0 Lublin.
M g r B o g u m i ł a W i t k o w s k a , Instytut Ped agogik i i P sy c h o lo g ii, A k adem ia Ś w iętok rzy ska, ul. Krakowska 11, 25-0 2 9 K ielce.
Podejmując badania nad związkiem postaw wobec osób niepełnosprawnych z cechami osobowości osób sprawnych, przyjmuje się założenie, że nie ma zuniformizowanych postaw wobec osób niepełnosprawnych, które byłyby cha rakterystyczne dla określonej grupy społecznej, ale że są one zindywidualizo wane, specyficzne dla danej osoby, a więc związane z jej strukturą osobowości. W artykule zaprezentowane zostały wyniki badań em pirycznych dotyczące związku pomiędzy cechami osobowości a postawam i wobec osób niepełno sprawnych. Z literatury przedmiotu z ostatnich lat wynika, iż poziom akcepta cji wobec różnych grup niepełnosprawnych pozostaje niezm ieniony (Harasy- miw, Horne, Lewis, 1976; Horne, Ricciardo, 1988; W estbrook, Legge, Pen- nay, 1993; Sękowski 1994). W kształtow aniu postaw istotne jest to, na ile osoba dostrzega subiektywne podobieństwo wobec danej grupy niepełno sprawności; im jest ono mniejsze, tym większa skłonność do występowania postaw negatywnych.
I. W Y B R A N E TENDENCJE W B A D A N IA C H
N A D OSOBO W OŚCIO W YM I U W A R U N K O W A N IA M I PO STAW W OBEC OSÓB N IEPEŁN O SPR AW NYC H
Badania ukazujące zależność postaw od cech osobow ości, zapoczątkow ane w krajach anglojęzycznych, opierają się na założeniu, iż cechy osobowości dynamizują rozwój człow ieka i jego społeczne interakcje oraz że istnieje związek między tymi cecham i a postawami wobec osób niepełnospraw nych. W badaniach wskazujących na osobowościowe uw arunkow ania postaw wobec osób niepełnosprawnych m ożna wyróżnić dwa uzupełniające się nurty. A utor zy prezentujący pierwszy z nich poszukują osobow ościow ych predyktorów pozytywnych oraz negatywnych postaw wobec osób niepełnospraw nych, zaś w drugim nurcie wskazywane są różnice m iędzy osobam i prezentującym i odmienne postawy.
W personalistycznej koncepcji człow ieka zakłada się, że: (1) istnieją cechy osobowości warunkujące postawy wobec osób niepełnospraw nych; (2) na podstawie cech osobowości osób sprawnych m ożliwe jest przew idyw anie ich postaw i prawdopodobnych zachowań wobec niepełnospraw nych; (3) możliwa jest m odyfikacja postaw i zachowań osób sprawnych poprzez oddziaływanie
na cechy ich osobowości.
Interesujące okazały się wyniki badań, w których zwrócono uwagę na związek cech osobowości, takich ja k autorytaryzm i egalitaryzm , z postaw a
mi. Okazało się, że tzw. osobowość autorytarna i egalitarna sprzyjają posta wom negatywnym (Siller i in. 1967; Levine, 1972). W badaniach dow iedzio no także związek etnocentryzm u z om awianymi postaw am i. Cecha ta sprzyja ujawnianiu się negatyw nych postaw wobec osób niepełnospraw nych (M ulford, Murphy, 1968; Harasym iw, 1971). Związek pom iędzy postaw am i a dogmatyz- mem i sztyw nością poznawczą (Sherr, 1970), tolerancją lub nietolerancją na wieloznaczność, prostotą poznawczą (Galbreath, 1972; Li, 1985) był również weryfikowany em pirycznie. Dogmatyzm i sztywność to cechy, które określają nieprzychylny i nietolerancyjny stosunek do rzeczyw istości społecznej, czego następstwem są negatywne postawy wobec osób niepełnospraw nych. Brak tolerancji na wieloznaczność oraz prostota poznaw cza także w arunkują nega tywne postawy wobec osób niepełnosprawnych.
W iele prac badawczych wskazuje na zależność pom iędzy postaw am i a lę kiem (Siller i in. 1967; Tseng, 1972). W ysoki poziom lęku im plikuje nega tywne postawy wobec osób niepełnosprawnych. Osoby niepełnospraw ne są bardziej akceptowane przez ludzi, którzy w ykazują stosunkow o niski poziom
lęku. Stwierdzono również, że przy tym samym poziom ie lęku słabe ego
predysponuje do pojaw ienia się bardziej negatyw nych postaw. W yniki badań wskazują, że zależność pom iędzy postawam i a lękiem ma złożony charakter. Odm ienne są zależności dotyczące lęku jako cechy i lęku jako stanu. W ysoki poziom lęku-cechy jest związany z ujawnianiem negatyw nych postaw wobec osób chorych psychicznie, stanowiących szczególną grupę wśród ludzi nie pełnosprawnych (W itkowska, 2001). Również w badaniach wskazujących na związek cech osobowości dzieci pełnosprawnych z ich postaw am i wobec niepełnosprawnych rówieśników niski poziom lęku okazał się sprzyjającą cechą w ujawnianiu postawy akceptacji (Zasępa, 2000). Niski poziom lęku może przyczyniać się do tego, iż kontakt z człow iekiem dotkniętym cierpie niem nie zagraża idealnem u obrazowi siebie.
Badanie zależności pomiędzy postawam i wobec osób niepełnospraw nych a agresywnością, traktow aną jako cecha osobowości, potw ierdziło, iż nega tywne ustosunkow anie wobec niepełnospraw nych prezentują osoby o w ięk szym nasileniu agresji. W innych badaniach zajm owano się rolą konform iz mu. Okazało się, że postawom pozytywnym sprzyja nonkonform izm , posta wom negatywnym zaś - konformizm (Kang, 1976).
Siller (1962; 1963; 1964) i Yuker (1988) stw ierdzili, że osoby z pozytyw nym i trwałym obrazem siebie wykazywały bardziej przychylne ustosunkow a nie wobec osób niepełnosprawnych. Natom iast Noonan, Barry i Davis (1970) zbadali dwa wymiary obrazu własnego ciała: „troska o w łasne ciało” i „satys
fakcję z własnego ciała”. Im większa troska o w łasne ciało oraz mniejsza satysfakcja z własnego ciała, tym większe praw dopodobieństw o, że osoba taka będzie m iała tendencję do odrzucania osób fizycznie niepełnosprawnych.
Jedną ze zbadanych cech warunkujących postaw y wobec osób niepełno sprawnych jest poczucie um iejscow ienia kontroli. Tseng (1972) wykazał, że w ew nętrzne poczucie kontroli jest predyktorem bardziej pozytywnych postaw wobec osób niepełnosprawnych niż zewnętrzne poczucie kontroli. Postawom pozytywnym sprzyja także wysoki poziom empatii (Siller, 1964).
Badania dotyczące związku poziom u inteligencji z postawam i wobec osób niepełnosprawnych nie dają jednoznacznego rozstrzygnięcia. W iele badań nie potwierdza tego związku (Jaffe, 1966; Peterson, 1973), ale wyniki analiz uzyskane przez W hiteman i Lukoff (1962) wykazały wyraźnie, iż negatywne postawy wobec osób niepełnosprawnych prezentują osoby o niższym poziomie intelektualnym . Cloerkes (1981) uważa, że osoby o wyższym ilorazie inteli gencji łatwiej odczytują intencje badań nad postaw am i wobec osób niepeł nosprawnych, kontrolują swoje wypowiedzi, stąd uzyskane przez nich wyniki są trudno porównywalne z wynikami osób o niskiej inteligencji.
Interesujące są wyniki badań opublikow ane przez Zasępę (2000), które dowiodły, iż pozytywne postawy dzieci wobec ich niepełnospraw nych rów ieś ników także są związane z określonymi cecham i osobowości. Dzieci przeja wiające bardziej akceptujące i życzliwe nastaw ienie wobec niepełnosprawnych rówieśników akceptują siebie; charakteryzuje je wysoka, adekwatna sam ooce na, silne „ja” oraz większa dojrzałość em ocjonalna i niski poziom lęku.
W literaturze psychologicznej nie ma zwartej koncepcji ukazującej zależ ność postaw wobec osób niepełnosprawnych od cech osobowości. Dom inują teorie psychoanalityczne wiążące postawy wobec osób niepełnosprawnych z uwarunkowaniam i regulującym i przystosow anie em ocjonalne jednostki, tzn.
z lękiem kastracyjnym , siłą ego, obrazem w łasnego ciała. Innym źródłem
teoretycznych poszukiw ań związku między cecham i osobowości a postawam i wobec osób niepełnosprawnych są teorie socjopsychologiczne. W yjaśniają one powstawanie uprzedzeń wobec m niejszości społecznych, etnicznych i raso wych. M ożna przyjąć, że istnieje podobieństwo m iędzy m niejszościow ą grupą etniczną a grupą osób niepełnosprawnych oraz że kształtow anie się postaw i powstawanie uprzedzeń wobec członków obu tych grup przebiegają podob nie. Dotychczasowy stan badań nad związkiem cech osobow ości z postawami wobec osób niepełnosprawnych oraz ich m etodologia w ym agają podejścia uwspółcześnionego, prowadzonego w konwencji psychologii poznawczej i hum anistycznej. W ażne znaczenie wyjaśniające może tu mieć teoria atrybucji.
Przedmiotem prezentowanych w artykule badań jest poszukiw anie kon figuracji cech osobowości m ających wpływ na postawy wobec całej grupy osób niepełnosprawnych. W badaniach tych wzięto pod uwagę zmienne, które nie znajdowały należnego m iejsca w podejściu psychoanalitycznym . Ich u- względnienie zmierza do wyjaśnienia zw iązku, jaki zachodzi m iędzy sferą intelektualną osobowości, sferąem ocjonalno-m otyw acyjnąa postawam i wobec osób niepełnosprawnych. Istnieją przynajm niej trzy przesłanki, od których zależy ustosunkow anie się do innych ludzi: (1) cechy (atrybuty) drugiego człowieka przypisywane mu na podstaw ie wyglądu, zachowania, inform acji i ocen uzyskiwanych od innych osób; (2) porów nyw anie siebie z innymi ludźmi; (3) rola danego człow ieka wobec nas i nasza wobec niego. Szczegól ne znaczenie ma tu proces atrybucji, gdyż w różnych zachowaniach dostrze gamy coś stałego, dlatego przypisujem y im cechy, które uważamy za przyczy nę owej stałości. Pomimo to, że indyw idualne zachow ania ludzi są odm ienne w różnych sytuacjach, to jednak dostrzec m ożna w nich pewne elem enty powtarzalności, przewidywalności. Człow iek charakteryzuje się naturalną tendencją do poszukiw ania przyczyn własnych zachowań oraz zachowań innych osób. Teorie atrybucji przyjm ują istnienie procesu wnioskowania z za chowań ludzi o ich cechach wew nętrznych. A trybucyjne podejście do czło wieka polega na charakteryzowaniu go w kategoriach stałych cech, czyli atrybutów. Zwykle spostrzegamy inne osoby w ograniczonej liczbie sytuacji, ale dokonujem y uogólnień tych spostrzeżeń na inne zewnętrzne zachow ania, których nie obserwujemy. To zjaw isko uogólniania jest szczególnie silne w odniesieniu do osób niepełnosprawnych, zw łaszcza z zaburzeniam i psy chicznymi. Stabilność sądów o innych przysw ajam y nie tylko na podstaw ie własnych spostrzeżeń, ale także korzystając z relacji innych ludzi o ich postę powaniu. W przekazach takich często podkreślana jest stabilność zachow ania, pomimo że w rzeczywistości w ystępuje jego znaczna zmienność. W konsek wencji prowadzi to do utrw alania przekonania o stałości cech i zachowań ludzi, wobec których prezentow ane są określone postawy.
Przedstawiane badania, oparte na teorii atrybucji, wynikają z założenia, że przyczyna zróżnicowania postaw, jakie prezentuje społeczeństwo wobec osób niepełnosprawnych, tkwi w strukturze osobow ości obserwatorów, którzy w chodzą w interakcje z osobami ocenianym i w określonej sytuacji społecznej. Jednakże jednostronne wyjaśnienie stałości cech determ inujących zachow anie nie wyczerpuje w pełni zagadnienia zachow ań ani też postaw. Feather (1982) zauważa, że obok cech osobowości zachow ania uwarunkowane są także czyn nikami sytuacyjnymi.
Struktura prezentowanych badań opiera się na założeniu, że postawy wo bec osób niepełnosprawnych są uzależnione nie tylko od sfery poznawczej, ale też od wewnętrznych stanów m otywacyjnych człowieka.
II. ZM IENNE N IEZALEŻNE I ZM IENNA ZA LEŻN A
W badaniach nad postawami wobec osób niepełnospraw nych uwzględniono następujące zmienne niezależne: poziom inteligencji ogólnej, poziom zdolnoś ci twórczych, preferencje stylów poznawczych (zależność-niezależność od pola danych, refleksyjność-im pulsyw ność), preferencje wartości, poziom i struktura samooceny. Zmienne te dotyczą zarów no sfery poznawczej, jak i motywacyjnej osobowości. Zakładam y, że mają one wpływ na postawy wobec osób niepełnosprawnych. Postawy wobec osób niepełnospraw nych są zatem zmienną zależną będącą wynikiem oddziaływań osobowościowych.
III. PROBLEM I HIPOTEZY BA D A W C Z E
Problem główny badań jest zawarty w następującym pytaniu: Jakie istnieją zależności pomiędzy cechami osobowości osób spraw nych a ich postawami wobec osób niepełnosprawnych?
Problem atyka: Jakie konfiguracje cech osobowości sprzyjają postawom pozytywnym wobec osób niepełnosprawnych? Jakie konfiguracje cech osobo wości sprzyjają postawom negatywnym wobec osób niepełnospraw nych?
Analizy dokonane na podstaw ie literatury przedm iotu pozw alają na sfor mułowanie kilku hipotez:
1. W ystępuje pozytyw na zależność między poziom em inteligencji ogólnej a pozytywnymi bądź negatywnymi postawam i wobec osób niepełnosprawnych.
2. Istnieje zależność pomiędzy poziom em zdolności do twórczego m yślenia a postawam i wobec osób niepełnosprawnych.
3. W yższy poziom zdolności twórczych sprzyja pozytyw nym postawom wobec osób niepełnosprawnych, zaś niski - negatywnym.
4. Pozytywnym postawom wobec osób niepełnospraw nych sprzyja także niezależność od pola percepcyjnego oraz refleksyjność.
5. Preferowanie wartości społecznych i m oralnych sprzyja pozytywnym ustosunkowaniom , zaś preferowanie wartości ekonom icznych i prestiżow ych powoduje występowanie postaw negatywnych.
6. W ysoka samoocena łączy się z występowaniem postaw pozytyw nych, a niska z ujawnianiem postaw negatywnych.
IV. ZASTO SO W A NE M ETODY B A D A Ń
Hipotezy dotyczące związku cech osobowości z postaw am i wobec osób niepełnosprawnych zostały zweryfikowane za pom ocą następujących metod badawczych: Skali Postaw Wobec Osób Niepełnospraw nych A. Sękowskiego, testów inteligencji (Skala M atrix J. C. Ravena - w ersja standardow a oraz Ogólny T est Klasyfikacyjny - w autoryzowanej adaptacji Z. Dobruszka i A. W itoszka), testów twórczości (Test Anagramów, Testy Zastosow ań), testów badających style poznawcze (Test Porów nyw ania Znanych Kształtów (MFF) J. Kagana - zależność-niezależność od pola percepcyjnego, Test U kry tych Figur (GEFT) H. A. W itkina - refleksyjność-im pulsyw ność), testów aksjologicznych (Kwestionariusz A ksjologiczny, Test O pow iadania, Skala A k sjologiczna) oraz K w estionariusza Sam ooceny P. Sears „Jaki jeste ś” w tłu maczeniu J. Kostrzewskiego oraz adaptacji A. Sękowskiego.
V. O SO BY B A D A N E I PRZEBIEG B A D A Ń
W celu w yodrębnienia dwóch grup kontrastow ych różniących się postaw a mi wobec osób niepełnosprawnych przebadano za pom ocą Skali Postaw W o bec Osób N iepełnospraw nych 800 osób w wieku 19-27 lat (400 kobiet i 400 mężczyzn), spośród których dokładnie połowa pochodziła ze środow iska m iejskiego, a druga połow a z wiejskiego. Stosując m etodę grup kontrasto wych, wyselekcjonowano dwie grupy osób: uzyskujące w wym ienionej skali najwyższe oraz najniższe wyniki. Do grupy pierw szej wybrano 10% badanej populacji, czyli 80 osób, które uzyskały wyniki w SPW ON w przedziale 159-174 pkt. Grupę drugą stanowiło rów nież 10% badanej populacji (80 osób), której wyniki w SPW ON m ieszczą się w przedziale 6-29 pkt. Osoby z wyodrębnionych grup zostały poddane badaniom testowym uwzględniającym zmienne niezależne. W grupie prezentującej pozytyw ne postaw y było 49 kobiet (28 pochodziło ze środowiska m iejskiego, a 21 - z wiejskiego) oraz 31 m ężczyzn (18 - ze środow iska miejskiego, zaś 13 - w iejskiego). W grupie drugiej było 48 mężczyzn (20 - ze środow iska m iejskiego, 28 - ze środow is ka w iejskiego), 32 kobiety (15 - ze środow iska m iejskiego, 17 - ze środow is
ka wiejskiego). W szystkie osoby biorące udział w badaniach miały w ykształ cenie co najm niej średnie. W grupie o postawach pozytywnych wykształcenie średnie m iało 49 osób, zaś wyższe - 31. Podobna tendencja występuje w gru pie kontrastow ej, gdzie w ykształcenie średnie miało 50 osób, zaś wyższe - 30. Badane osoby pochodzące ze środow iska m iejskiego były m ieszkańcam i Lublina lub W arszawy, zaś osoby wywodzące się ze środow iska wiejskiego - to mieszkańcy wsi województwa lubelskiego i mazowieckiego.
VI. W YNIKI B A D A Ń W ŁA SN Y C H
Wyniki badań potwierdziły, że zarówno poziom inteligencji płynnej, jak i skrystalizowanej stanowi dobry predyktor w odniesieniu do postaw wobec osób niepełnospraw nych. W yższy poziom inteligencji ogólnej oraz zdolność m yślenia dywergencyjnego sprzyja kształtow aniu się pozytyw nych postaw wobec osób niepełnosprawnych. Na postawy pozytywne wpływa też większa niezależność od pola percepcyjnego oraz refleksyjność. Również preferow anie wartości m oralnych, religijnych, społecznych oraz artystyczno-estetycznych sprzyja występowaniu postaw pozytywnych. Natomiast wartości prestiżow e są znacząco częściej wybierane przez osoby przejaw iające postawy negatyw ne. Niska samoocena - w przeciw ieństwie do samooceny wysokiej - współ- występuje z postawam i negatywnymi. Dotyczy to samooceny ogólnej oraz oceny stosunku do siebie i do innych ludzi.
W yróżnione i porównywane w prezentow anych badaniach wymiary osobo wości dotyczą sfery poznawczej i emocjonalno-m otywacyjnej. Obie te sfery m ają znaczenie dla rodzaju postaw wobec osób niepełnosprawnych.
VII. ANA L IZA C ZYN NIK O W A W YNIKÓW
U Z Y SK A N Y C H PRZEZ O SO BY PREZENTUJĄCE POZYTYW NE PO STAW Y W OBEC OSÓB NIEPEŁNO SPR AW NYCH
Interpretując uzyskane wyniki m etodą analizy czynnikow ej, brano pod uwagę te zmienne, których ładunki były wyższe niż 0,4. W yróżniono pięć czynników charakteryzujących osobowość ludzi o pozytyw nych postawach wobec osób niepełnosprawnych (zob. tab. 1).
Tab. 1. M acierz czyn n ików uzyskanych przez osob y
charakteryzujące się postaw am i pozytyw n ym i w obec o só b niepełn osp raw n ych
Zm ienne C zynnik I C zynnik II C zynnik III C zynnik IV C zynn ik V
T est Ravena 0 ,0 3 6 -0,193 0,527 0 ,0 6 7 0 ,0 6 4 OTK - ogóln y 0 ,1 9 4 0 ,6 9 0,141 0 ,8 1 4 -0 ,0 2 2 Słow nik 0 ,0 2 2 0 ,0 5 6 0 ,0 2 6 0 ,2 1 8 0,351 Rachunek 0 ,3 9 0 -0 ,0 2 0 0 ,3 9 6 0 ,2 5 7 -0 ,2 1 9 Przestrzeń -0 ,1 6 9 0 ,0 3 0 0 ,0 3 4 0 ,6 9 0 0,041 T. kajak 0,251 0 ,7 2 3 0 ,0 3 6 -0 ,0 1 0 0 ,0 4 4 T. szprycha do roweru -0 ,3 5 7 0 ,0 8 6 0 ,2 2 6 0 ,2 1 0 0 ,3 0 7 T. en cyk lop ed ysta 0 ,0 3 6 0,051 0 ,0 4 0 -0 ,5 8 3 -0 ,0 2 8 T. generalizacja -0 ,1 3 3 0,123 -0 ,3 7 0 0 ,1 4 9 0 ,0 4 9 GEFT 0 ,0 2 5 -0 ,7 0 0 -0 ,0 9 2 0,075 0 ,0 5 6 MFF - błąd -0 ,3 3 2 0 ,2 8 4 -0 ,0 1 6 -0 ,0 5 6 0 ,3 2 8 M FF - czas -0 ,2 0 6 0 ,2 1 8 0 ,5 6 6 0 ,0 1 4 -0,001 W . artystyczne 0 ,3 5 5 -0,145 0 ,0 9 2 -0 ,1 7 8 0 ,1 8 0 W . p restiżow e -0 ,4 9 6 0 ,0 3 2 0,561 -0 ,0 0 2 0 ,2 3 8 W . moralne 0 ,4 9 6 -0 ,3 2 7 0,083 -0,201 0 ,2 3 8 W . teoretyczne 0 ,4 8 6 0 ,2 6 7 -0 ,0 5 4 -0 ,0 7 0 0 ,1 0 4 W. religijne -0 ,2 7 4 -0,058 0 ,2 1 0 -0 ,2 5 5 0 ,0 3 3 W . sp ołeczn e -0,001 -0 ,0 1 9 -0 ,1 8 9 0 ,3 1 4 0 ,0 4 6 W . ekonom iczn e 0 ,1 6 5 0,113 0,616 -0,165 0,191 Sam oocena ogólna 0 ,0 3 5 -0,088 -0 ,0 5 9 -0 ,0 2 0 0,901 Zdrowie 0 ,2 3 7 -0 ,0 8 9 -0,035 -0 ,1 0 6 0 ,6 0 3 Intelekt 0 ,0 1 5 0 ,5 2 3 0,038 0 ,1 9 6 0,161 Praca -0,498 -0 ,1 6 2 -0 ,0 2 6 -0 ,1 6 2 0 ,0 4 9 D o siebie 0 ,2 1 2 -0 ,5 4 7 0,198 -0 ,0 5 2 0 ,4 0 3 D o innych ludzi -0 ,0 6 4 0,111 0 ,3 9 0 0 ,0 5 7 0 ,5 5 2
Czynnik I: wartości moralne. Jest on w najwyższym stopniu charakteryzo wany przez w ysoką ocenę w artości moralnych, czyli takich atrybutów , jak miłość, dobroć, spraw iedliw ość, sumienie, uczciwość, postępow anie zgodne z normami społeczno-m oralnym i i z prawem. Opisanej postaw ie wobec war tości moralnych towarzyszy akceptacja wartości teoretycznych, czyli wysoka ocena nauki, wiedzy, prawdy. W artości prestiżowe są cenione nisko. M ało istotne są zatem: władza, stanowisko, kariera, przew odzenie. C harakterystycz na jest także niska samoocena stosunku do pracy, co może być interpretow a ne jako skromność. Czynnik I prezentuje wizerunek człow ieka uczciw ego, liczącego się z w artościam i m oralnym i, dla którego własne am bicje nie są najważniejsze, zwracającego uwagę na poznawanie rzeczyw istości i zdobyw a
nie wiedzy. Charakteryzuje go skromność; satysfakcję odnajduje w realizow a niu wartości moralnych, niesieniu pomocy innym ludziom . Czynnik ten ilu struje rolę wartości w procesie percepcji osób niepełnospraw nych i postaw wobec nich, świadczy o roli preferencji wartości m oralnych w procesie kształ towania się postaw.
Czynnik II: twórczy krytycyzm . W ysoki poziom zdolności twórczych, którego wskaźnikiem jest oryginalność pomysłów, niezależność w m yśleniu, przełam ywanie stereotypów , w ystępuje w połączeniu z w ysoką oceną w łas nych m ożliwości intelektualnych. Obiektywne zauważanie swoich m ożliw ości intelektualnych jednocześnie łączy się z krytycyzmem dotyczącym w łasnej osoby. Znaczna niezależność od pola percepcyjnego, w ysoki poziom zdolności twórczych, wysoka ocena własnych m ożliwości intelektualnych przy niskiej ocenie stosunku do siebie i do świata, dają konfigurację cech, które są pre- dyktorem pozytyw nych postaw wobec osób niepełnosprawnych. N iezależność od pola percepcyjnego związana jest z w iększą niezależnością w m yśleniu, kierowaniem się raczej m otywami wewnętrznym i niż zewnętrznym i.
Czynnik III: refleksja ekonomiczna. W skazuje, że preferencja wartości ekonomicznych i prestiżow ych może w pewnych konfiguracjach z innymi cechami osobowości być predyktorem postaw pozytyw nych wobec osób nie pełnosprawnych. Preferow anie wartości ekonom icznych i prestiżow ych, przy wysokim poziom ie zdolności m yślenia konw ergencyjnego oraz skłonności do refleksyjności, sprzyja postawom pozytywnym wobec osób niepełnospraw nych.
Czynnik IV: wiedza i system atyzacja. W ysoki wynik w teście badającym inteligencję skrystalizow aną w zestawieniu z niskim w ynikiem w teście tw ór czości jest obrazem tego czynnika. Zestaw ienie tych dwóch cech m oże być korzystne z punktu w idzenia kształtow ania się postaw pozytyw nych wobec osób niepełnosprawnych.
Czynnik V: samoocena. W skazuje bardzo w yraźnie, że wysoka sam oocena sprzyja występowaniu pozytyw nych postaw wobec osób niepełnospraw nych. Szczególnie duża jest tu rola samooceny ogólnej, która jest sum ą samoocen cząstkowych. Jest to więc sam oocena człow ieka zrów noważonego, oceniające go siebie w sposób całościow y, nie m ającego skłonności do oceny siebie w jakim ś aspekcie w sposób szczególnie negatywny.
Pięć czynników charakteryzujących osobowość ludzi m ających pozytyw ne postawy wobec osób niepełnospraw nych pozwala lepiej zrozum ieć naturę i praw idłowości tych zależności. Uzyskane w badaniach wyniki wskazują, że takie cechy, jak wysoka inteligencja, wysoki poziom zdolności twórczych
i m yślenia dywergencyjnego oraz refleksyjność, a także preferow anie wartości społecznych, religijnych, moralnych oraz w ysoka sam oocena są związane z występowaniem pozytywnych postaw wobec osób niepełnospraw nych. Nie można jednak wskazać spośród badanych zm iennych cechy pojedynczej, która zawsze byłaby pozytyw na ze względu na jej wpływ na postaw y wobec osób niepełnosprawnych. W ażne jest bowiem, w jakiej konfiguracji występuje z innymi cecham i.
VIII. ANALIZA C ZYN NIK O W A W YNIK Ó W
U Z Y SK A N Y C H PRZEZ O SO BY M AJĄCE N E G A T Y W N E PO STAW Y W OBEC OSÓB N IEPEŁN O SPRA W N YCH
A naliza czynnikow a pozwoliła też na w yodrębnienie pięciu czynników charakterystycznych dla osób ujaw niających negatyw ne postaw y wobec osób niepełnosprawnych. Uzyskane wyniki prezentuje tabela 2.
Czynnik I: wiedza odtwórcza wskazuje, że w ysoki poziom inteligencji skrystalizowanej, współwystępujący z preferow aniem w artości m oralnych, nie sprzyja postaw om pozytywnym. Okazuje się więc, że nie w każdej konfigura cji cech wartości m oralne m uszą mieć związek z postaw am i pozytywnymi.
Czynnik II: ocena własnych m ożliwości intelektualnych pokazuje, iż wyso ka samoocena, zwłaszcza ocena własnych m ożliw ości intelektualnych, przy jednoczesnym niskim poziom ie zdolności twórczych sprzyja postawom nega tywnym. W ysoka samoocena jest predyktorem pozytyw nych postaw wobec osób niepełnospraw nych, ale okazało się, że poziom zdolności twórczych jest zm ienną m odyfikującą ten wpływ.
Czynnik III: konsumpcyjność informuje, że preferow anie wartości ekono micznych przy niskiej ocenie wartości społecznych sprzyja występowaniu postaw negatyw nych. Takiej preferencji w artości towarzyszy duża niezależ ność od pola percepcyjnego, która wiąże się z kierow aniem w swoim zacho waniu bardziej przekonaniam i wewnętrznym i. Postaw y w tym przypadku m ają charakter bardziej zinterioryzowany, a więc trw alszy. W ym ienionym cechom towarzyszy przew aga refleksyjnośći nad im pulsyw nością. K onfiguracja cech osobowości uzyskanych w opisywanym czynniku m oże być predyktyw na dla najbardziej trwałych i trudno podlegających zm ianom postaw negatywnych wobec osób niepełnosprawnych. Są to postawy, których podłożem jest okreś lony system wartości, przedkładający wartości ekonom iczne nad moralne,
przy jednoczesnej niezależności od wpływów zew nętrznych otoczenia. Posta wy te nie są wynikiem impulsywnej reakcji, lecz raczej refleksji.
Tab. 2. M acierz c zy n n ik ó w uzyskanych przez osob y
charakteryzujące się postaw am i negatyw n ym i w ob ec o só b niepełn osp raw n ych
Z m ienne C zynnik I C zynn ik II C zynnik III C zynnik IV C zynn ik V
Raven 0,007 -0 ,0 6 9 -0,389 0 ,0 4 2 0 ,0 5 3 OTK - ogó ln y 0,848 0 ,0 2 8 0 ,0 5 9 -0,035 0 ,2 7 8 Słow nik 0,193 0 ,0 0 7 0 ,2 4 7 -0 ,0 2 9 0 ,3 5 4 Rachunek 0,531 0 ,3 1 8 -0 ,2 3 0 -0,098 0 ,1 9 4 Przestrzeń 0,775 -0 ,1 6 3 0,048 -0 ,0 5 6 0 ,1 2 0 T. kajak -0,366 0 ,0 5 7 -0,121 -0 ,4 8 4 -0 ,0 2 4 T. szprycha do roweru -0,065 0 ,1 7 6 0 ,0 0 9 -0 ,1 1 9 -0 ,3 3 0 T. en cyk lop ed ysta 0 ,1 3 2 0 ,5 6 2 -0 ,1 3 4 -0 ,2 5 0 -0 ,2 1 3 T. generalizacja 0 ,0 0 6 0 ,1 4 5 0 ,1 4 2 -0 ,2 9 2 -0 ,0 3 5 GEFT -0 ,1 2 2 -0 ,1 8 9 0 ,5 6 3 -0 ,0 4 0 -0 ,0 4 7 MFF - błąd 0 ,0 3 4 0 ,1 3 9 -0 ,6 1 6 0 ,0 8 6 -0 ,1 1 0 MFF - czas 0 ,0 1 9 -0 ,0 2 6 0 ,2 3 6 -0 ,4 2 9 0,151 W. artystyczne 0 ,0 9 4 0 ,0 1 3 -0,071 -0 ,0 9 2 0 ,4 5 9 W . p restiżow e 0 ,1 3 9 -0,171 -0 ,0 1 4 0 ,5 3 9 -0 ,3 6 2 W. moralne 0 ,4 4 6 0 ,1 3 9 -0 ,1 5 4 0,158 0 ,4 9 5 W. teoretyczne 0,051 0 ,1 5 7 -0 ,1 4 2 0 ,1 4 0 0 ,5 6 0 W. religijne 0 ,2 7 2 -0 ,0 5 4 0 ,2 5 7 0,321 0 ,0 2 9 W. sp ołeczn e 0 ,1 5 6 -0 ,0 7 0 -0,421 -0,101 0 ,5 8 2 W. ek on om iczn e 0,091 0,121 0 ,5 1 7 -0 ,0 0 9 -0 ,0 5 9 Sam oocena ogólna -0 ,1 9 7 0 ,7 4 3 0,211 0 ,4 1 3 0 ,2 2 5 Zdrow ie -0 ,3 0 2 -0 ,0 9 6 0 ,0 9 0 0,613 0 ,2 5 4 Intelekt 0 ,0 3 6 0,751 -0,065 -0 ,1 6 9 0 ,1 6 6 Praca -0 ,1 6 0 0 ,3 0 4 -0 ,1 5 7 0 ,5 1 2 0 ,0 9 0 D o siebie 0 ,1 1 0 0 ,4 1 3 0 ,3 3 9 -0,038 -0 ,3 8 2 D o innych ludzi -0 ,0 3 0 0 ,1 1 7 0 ,2 1 0 0 ,0 0 9 0,401
Czynnik IV: stwarzanie pozorów. W ysoka samoocena, w spółw ystępująca z niskim poziomem zdolności tw órczych oraz wysokim poziom em impulsyw- ności, stanowi konfigurację cech, która m oże być predyktyw na dla negatyw nych postaw wobec osób niepełnospraw nych. Ponow nie okazało się, że w yso ka samoocena wraz z niskim poziom em zdolności tw órczych może charakte ryzować osobowość tych, którzy ujaw niają negatyw ne postawy wobec ludzi z niepełnospraw nością. W ysoka impulsywność, w spółw ystępująca z
powyż-szymł zmiennymi, nie sprzyja refleksji nad własnym i postawam i i odniesie niami do innych ludzi czy zjawisk.
Czynnik V: przesadna apoteoza wartości. Okazuje się, iż nadm ierne apo- teozowanie wartości może stanowić konfigurację charakterystyczną dla nega tywnych postaw wobec osób niepełnosprawnych. M ożna przypuszczać, że preferowanie wartości społecznych, teoretycznych, m oralnych i artystycznych - jakkolwiek w społecznym odczuciu jest czymś pozytyw nym - nie musi świadczyć o postawach człowieka. Taki stosunek do wartości pozytyw nych z punktu w idzenia postaw wobec osób niepełnosprawnych nie musi być je d noznaczny z rzeczywistym i postawam i wobec tych ludzi.
Analiza czynnikowa uzyskanych wyników potw ierdziła, iż osobow ość osób mających pozytywne postawy wobec ludzi niepełnospraw nych różni się od osobowości osób przejaw iających postawy negatyw ne. Rodzaj ujaw nianych postaw zależy nie tylko od pojedynczych cech osobowości, ale także od kon figuracji cech, które były brane pod uwagę w prowadzonych badaniach.
IX. D Y SK U SJA W YNIKÓW
Przegląd badań autorów zajm ujących się uw arunkowaniam i postaw wobec osób niepełnosprawnych oraz poszczególnych grup niepełnospraw ności, a tak że przedstaw ione badania własne pozw alają na stw ierdzenie, że istnieją specy ficzne cechy osobowości i ich konfiguracje sprzyjające w ystępow aniu pozy tywnych bądź negatywnych postaw wobec ludzi niepełnospraw nych.
W badaniach własnych wysoka samoocena ogólna i związana z n ią sam o akceptacja okazały się dobrymi predyktoram i pozytyw nych postaw wobec osób niepełnosprawnych. Podobne zależności dotyczące związku pozytyw nego i stabilnego obrazu siebie z przychylnym ustosunkow aniem wobec osób nie pełnosprawnych stw ierdzili Siller (1962; 1963; 1964) oraz Yuker (1966). Analizy badań W hitem ana i Lukoffa (1966) dotyczące związku pom iędzy ujawnianiem negatywnych postaw a niższym poziom em intelektualnym zna lazły potwierdzenie w prezentow anych wynikach badań. W prow adzonej dyskusji nie m ożna odnieść przedstaw ianych wyników badań związanych z hierarchią wartości, gdyż dotychczas nie stanowiły one przedm iotu analiz psychologów poszukujących związku cech osobowości z postaw am i wobec osób niepełnosprawnych. Psychologow ie zajm ujący się om aw ianą problem aty ką w skazują na istotną rolę bezpośrednich kontaktów z osobam i niepełno sprawnymi, które najczęściej m odyfikują postawy w kierunku bardziej pozy
tywnych. M ożna więc wyróżnić oddziaływania specyficzne i niespecyficzne służące kształtow aniu się postaw wobec osób niepełnospraw nych. Oddziały wania specyficzne są związane z organizowaniem kontaktów i wzajem nych interakcji, które m ogą się realizować w warunkach integracyjnych, w życiu rodzinnym , zawodowym, szkolnym. Oddziaływania niespecyficzne zm ierzają ku rozwojowi psychicznemu i osobowościowemu osób sprawnych i niepełno sprawnych. Kształtowanie pozytyw nych postaw wobec osób niepełnospraw nych, rozw ijanie postawy zrozum ienia, akceptacji i życzliw ości może okazać się przydatne nie tylko ludziom niepełnosprawnym , ale także może stwarzać szanse na w szechstronny rozwój dla osób sprawnych.
*
Uzyskane wyniki badań są interesujące zarówno z teoretycznego, jak i praktycznego punktu widzenia. Dane oparte na badaniach empirycznych, zaprezentowane w tym artykule, wskazujące na zm ienne osobow ościow e oraz ich konfiguracje predysponujące do ujaw nienia pozytyw nych bądź negatyw nych postaw wobec osób niepełnosprawnych, m ogą być wykorzystywane w szeroko rozumianym procesie rehabilitacji. Rezultaty przeprowadzonych badań potw ierdziły istotną rolę zarówno sfery poznawczej, jak i emocjonalno- -motywacyjnej w procesie kształtow ania się postaw wobec osób niepełno sprawnych. Autorzy zajm ujący się om aw ianą problem atyką akcentują także wpływ czynników środowiskowych na postawy, o czym należy pam iętać przy podejm owaniu tego typu badań.
B IBL IO G R A FIA
Antonak, R. F., L ivneh, H. (1 9 9 5 ). D irect and indirect m ethods to m easure attitudes toward persons w ith d isab ilities, with an e x eg e sis o f the Error-Choice T est M ethod. R eh a b ilita tio n
P sych o lo g y, 40, 3-24.
Canter, F. M. (1 9 6 3 ). The relationship betw een authoritarian attitudes toward m ental patients and e ffe c tiv e n e ss o f clinical work w ith mental patients. J o u rn a l o f C lin ic a l P sy ch o lo g y , 19,
124-127.
Cloerkes, G. (1 9 8 1 ). A prejudice against disabled persons determ ined by personality charac teristics? R ev iew in g a theoretical approach on the basis o f em pirical research findings.
In tern a tio n a l o f R eh a b ilita tio n R esea rc h , 4, 35-46.
Feather, N . T. (1 9 8 2 ). The context o f values and attitudes. [W:] N . T. T eathers (red.), E x p e c
ta tio n s a n d a ction s. E xpectan cy - valu e in p sy c h o lo g y . H ilsd ale, NJ: L aw rence Erlbaum
Furnham, A ., Pendred, J. (1 9 8 3 ). Attitudes toward the m entally and p h ysically disabled. B ritish
Jou rn al o f M ed ica l P sych ology, 56, 179-187.
Galbreath, J. A. (19 7 2 ). An in vestig a tio n o f to lera n ce a m b ig u ity a n d a ttitu d e s to w a r d the
d is a b le d under co n d itio n o f v a ria te d stim ulus a n d s itu a tio n a l a m b ig u ity (Syracuse U n iver
sity, niepublikow ana praca doktorska).
H arasym iw, S. J. (1 9 7 1 ). A ttitu d es to w a rd the d is a b le d w ith th e fu n ctio n o f p r e ju d ic e to w a rd
m in ority grou ps, fa m ilia r ity with the d isa b ility, age, sex a n d ed u c a tio n (U n iversity o f
C onnecticut, niepublikow ana praca doktorska).
Harasym iw, S. J., Horne, M. D ., L ew is, C. (1 9 7 6 ). A longitud in al study o f d isab ility group acceptance. R eh a b ilita tio n L itera tu re, 37, 9 8 -1 0 2 .
Horne, M. D , Ricciardo, J. L. (19 8 8 ). Hierarchy o f response to handicaps. P sy c h o lo g ic a l
R ep o rts, 62, 83-86.
Jaffe, J. (1 9 6 6 ). Attitudes o f adolescen ts toward the m entally retarded. A m erica n J ou rn al o f
M en ta l D eficien cy , 70, 90 7 -9 1 2 .
Kang, Y. W . (19 7 6 ). A ttitudes towards blindness and people am ong th eo lo g ic a l and education students (U niversity o f Pitsburg, niepublikow ana praca doktorska).
K lim asiński, K. (19 7 6 ). C echy osob o w o ści a postaw y w o b ec in w a lid ó w . P r z e g lą d P sy c h o lo
giczn y, 19, 71-84.
K lim asiński, K. (1 9 8 7 ). Postaw y w id zących w ob ec n iew id om ych . P r z e g lą d T yflo lo g iczn y, 1-2, 33-40.
L evin e, D. (1 9 7 2 ). A cross-national study o f attitudes toward m ental illn e ss. Jo u rn a l o f A b n o r
m al P sy ch o lo g y , 80, 111-114.
Li, A. K. (1 9 8 5 ). C hanging preservice teacher’s attitudes tow ard em otio n a lly disturbed ch ild ren. C an adian Jou rn al o f S p ecia l E ducation , 1 , 1 , 73 -8 2 .
M ulford, C. L., Murphy, J. B. (19 6 8 ). S elected correlates o f the stigm a associated w ith mental illn ess. J ou rn al o f S o cia l P sych o lo g y, 74, 103-110.
Noonan, J. R., Barry, J. R., D avis, H. C. (1 9 7 0 ). Personality determ inants in attitudes toward visib le disability. Journal o f P erso n a lity, 38, 1-15.
Peterson, G. F. (1973). Certain factors related to the attitudes o f normal children toward their educable m entally retarded peers (B oston U n iversity, S ch o o l o f E ducation, niepublikow ana praca doktorska).
Sęk ow sk i, A. E. (19 9 1 ). O so b o w o śc io w e u w aru n kow an ia p o s ta w w o b e c lu d zi n ie p e łn o s p ra w
nych. Lublin: RW KUL.
Sęk ow sk i, A. E. (1994). P sych o sp o łec zn e determ in a n ty p o s ta w w o b ec in w a lid ó w . Lublin: UM CS.
Sęk ow sk i, A . E. (19 9 6 ). P syc h o lo g iczn e uw arunkowania zm ian postaw w o b ec u czn ió w n iep eł nospraw nych. W: A. Januszew ski, P. O leś, W . Otrębski (red.), S tu d ia z p s y c h o lo g ii w K U L (t. 8). Lublin: RW KUL, s. 365-377.
Sęk ow sk i, A. E. (19 9 8 ). O sob ow ość a postaw y w ob ec osób niepełn osp raw n ych . C za so p ism o
P sych o lo g iczn e, 4, 2, 105-119.
Sherr, R. L. (19 7 0 ). D ogm atism as a factor in professional evalu ation o f persons w ith physical d isab ilities (U n iversity o f Kansas, niepublikow ana praca doktorska).
Shaw, M. E ., W right, J. M. (19 6 7 ). S ca les f o r the m ea su rem en t o f a ttitu d e s. N ew York: M cG row Hill.
Siller, J. (1 9 6 2 ). Personality determ inants o f reaction to the p h ysically handicapped. A m erican
P sych o lo g ist, 18, 338-347.
Siller, J. (1 9 6 3 ). R eactions to ph ysical d isab ility. R e h a b ilita tio n C o u n selin g B u lletin , 7, 12-16. Siller, J. (1 9 6 4 ). Personality determ inants o f reaction to the p h ysically disab led . A m erican
F un dation f o r the B lin d R esea rch B u lletin , 7 , 37-52.
Siller, J., Chipman, A ., Ferguson, L. T ., Vann, D . H. (1 9 6 7 ). A ttitu d e s o f the n o n d isa b le d
to w a rd the p h y sic a lly d isa b le d : S tu d ies in re a c tio n s to d is a b ility XII. N ew York: U n iversity
S chool o f Education.
T seng, M. S. (1 9 7 2 ). A ttitudes toward the disabled - cross-cultural study. J o u rn a l o f S o c ia l
P sych o lo g y, 87, 3 1 1 -3 1 2 .
W estbrook, M. T., L egge, V ., Pennay, M. (1 9 9 3 ). Attitudes toward d isab ilities in a m ulti-cultu- ral so ciety . S o cia l Scien ce M edicin e, 5, 6 1 5 -6 2 3 .
W hitem an, M ., Lukoff, I. F. (1 9 6 2 ). Public attitudes toward blind ness. N ew O u tlook f o r the
B lind, 56, 153-158.
W itkow ska, B . (2 0 0 1 ). O so b o w o ścio w e uw arunkowania postaw w ob ec o só b z zaburzeniam i p sych iczn ym i. P rz e g lą d P sy c h o lo g ic zn y , 44, 2, 2 3 9 -2 5 4 .
Yuker, H. E. (red.) (1 9 8 8 ). A ttitu d e s to w a rd p e rso n s w ith d is a b ilitie s . N ew York: Springer Publish in g Com pany.
Yuker, H. E. (1 9 9 4 ). V ariables that influ en ce attitudes toward p eo p le with disabilities: C on clu sions from the data. Special issue: P sy ch o so cia l p ersp ectives on disab ility. J o u rn a l o f
S o cia l B eh a vio r a n d P e rso n a lity , 9 (5), 22.
Zasępa, E. (2 0 0 0 ). C echy o so b o w o ści d z ieci pełnosp raw nych, a ich postaw y sp o łec zn e w ob ec niepełnospraw nych rów ieśnik ów . S zkoła S p ec ja ln a , 4, 173-179.
T O W A R D S A TY PO L O G Y OF C O N D IT IO N IN G S
S u m m a r y
The article contains the results o f em pirical stu dies concerning the d iagn osis o f social attitudes towards handicapped p eop le and con d ition in gs o f th ese attitudes. B y m eans o f S çk o w sk i’s Scale o f Attitudes Towards the H andicapped tw o extrem e groups o f p eop le were selected: with negative attitudes and with p o sitiv e ones. N ex t both groups w ere given a set o f tests estim ating the in tellig en ce lev el, the lev e l o f creative ab ilities, preferences in the area o f co g n itiv e styles, preference o f values and self-evalu ation lev el. T he study results revealed that people with p ositive attitudes towards the handicapped are characterized by higher in telligen ce, higher level o f creative ab ilities, higher self-evalu ation , they are m ore reflective, and they prefer social, moral, aesthetic and religiou s valu es. Factor analysis allow ed distin gu ish in g fiv e factors that are predictors o f p o sitiv e attitudes and fiv e factors that are predictors o f negative attitudes towards handicapped p eop le. This m eans that the type o f the revealed attitude depends not only on individual personality traits but on configuration s o f those traits as w ell.
