Litogeneza piaszczystych osadów miêdzymorenowych
w œrodkowej czêœci Pojezierza Che³miñskiego
Krystyna Kenig*, Leonard Jochemczyk**, Marek Trzepla**
Lithogenesis of intertills sand deposits from the central part of the Che³mno Lakeland. Prz. Geol., 54: 807–814.
S u m m a r y . Intertills sand deposits of the Augustovian, Great and Eemian Interglacials were recognized in eight borehole sections of the Che³mno Lakeland. Wartanian glaciofluvial sediments were also studied. All these deposits are well defined in the area by lithological analyses of granulation, mineral composition of light and heavy fractions, roundness of quartz grains and calcium carbonate content. Their Great and Eemian Interglacial age is evidenced by palynological analyses. Among various lithological features distinguishing the interglacial deposits from glaciofluvial ones the most important are mineral characteristics such as contribution of light and heavy fractions. Quantitative lithological features of the interglacial and glaciofluvial sand deposits resulted from many geologic and sedimentologic factors.
Key word: lithology, stratigraphy, interglacial sands, glaciofluvial sands, Che³mno Lakeland, Poland
Przedmiotem niniejszej pracy jest charakterystyka lito-genetyczna piaszczysto-¿wirowych osadów plejstocenu œrodkowej czêœci Pojezierza Che³miñskiego, wystê-puj¹cych na obszarze po³o¿onym na wschód od Che³m¿y, prowadz¹ca do okreœlenia litostratygrafii. W rejonie tym w latach 1996–2001 wykonano 8 otworów wiertniczych przebijaj¹cych plejstocen (ryc. 1, 2, 3).
Obszar badañ obejmuje fragment strefy marginalnej fazy krajeñskiej stadia³u g³ównego zlodowacenia wis³y. W rzeŸbie terenu wyró¿niaj¹ siê tutaj ci¹gi wzgórz more-nowych wyznaczaj¹cych kolejne etapy postoju l¹dolodu (Niewiarowski, 1959). Osady plejstocenu maj¹ na tym obszarze mi¹¿szoœæ od 30 do 190 m. W profilu plejstocenu wyró¿niono 9 poziomów glin morenowych, 8 poziomów
mu³ków oraz od 8 do 13 poziomów osadów piaszczys-to-¿wirowych, wystêpuj¹cych pomiêdzy poziomami glin. Rozró¿nienia stratygraficznego osadów dokonano na pod-stawie wyników badañ litologiczno-petrograficznych, palinologicznych oraz korelacji regionalnej. Rozpoznane osady przyporz¹dkowano nastêpuj¹cym jednostkom stra-tygraficznym: zlodowaceniu narwi, intereglacja³owi augu-stowskiemu, zlodowaceniom po³udniowopolskim (nidy, interglacja³owi ma³opolskiemu, sanu), interglacja³owi wiel-kiemu, zlodowaceniom œrodkowopolskim (odry i warty), interglacja³owi eemskiemu i zlodowaceniom pó³nocnopol-skim (wis³y). Wydzielenia te s¹ zgodne z wydzieleniami na Szczegó³owej mapie geologicznej Polski w skali 1 : 50 000 (Drozd & Trzepla, 1999, 2003a, b).
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; krystyna.kenig@pgi.gov.pl
**Katowickie Przedsiêbiorstwo Geologiczne Sp. z o.o., al. W. Korfantego 125 a, 40-754 Katowice; kpg@kpg-katowice.com.pl K. Kenig L. Jochemczyk M. Trzepla
zasiêg wystêpowania osadów fluwioglacjalnych zlodowacenia warty extent of fluvioglacial deposits Wartanian Glaciation
zasiêg wystêpowania osadów rzecznych interglacja³u eemskiego extent of fluvial deposits Eeemian Interglacial kierunki odp³ywu palaeocurrent direction otwory wiertnicze boreholes Stolno Lipienek Bartoszewice Ludowice Osieczek Wrocki L¹dy G³uchowo J. Kornatowskie J. Wieczno J. Sitno J. Frydek J. Osieczek J. W¹dzyñskie rz.Drwêc a J. Che³m¿yñskie J. Grodno J. Mlewieckie £ÓD obszar badañ survey area GDAÑSK SZCZECIN BYDGOSZCZ POZNAÑ BIA£YSTOK WARSZAWA LUBLIN WROC£AW KATOWICE KRAKÓW RZESZÓW TORUÑ OLSZTYN 4000m 0 2 4 6 8km
®
Ryc. 1. Lokalizacja otworów wiertniczych oraz zasiêg wystêpo-wania osadów fluwioglacjalnych zlodowacenia warty i osadów rzecznych interglacja³u eemskiego z zaznaczonymi dawnymi kierun-kami odp³ywu z badanego obszaru Fig. 1. Localisation of the boreho-les studied and extent of fluvio-glacial deposits of the Wartanian Glaciation, fluvial deposits of the Eemian Interglacial and palaeo-current directions in the study areaSzczegó³owym badaniom analitycznym poddano piaszczyste osady interglacja³ów: augustowskiego, wiel-kiego i eemswiel-kiego oraz osady fluwioglacjalne rozdzie-laj¹ce gliny zwa³owe dwu stadia³ów zlodowacenia warty (dolnego i œrodkowego). Celem tych badañ by³o wykaza-nie podobieñstw i (lub) ró¿nic jakoœciowych oraz iloœcio-wych w litologii osadów piaszczysto-¿wiroiloœcio-wych, co w koñcowym rezultacie umo¿liwia okreœlenie ich genezy, litostratygrafii oraz litodynamiki œrodowiska sedymentacji. W niedalekim s¹siedztwie obszaru badañ analizowano litologiê osadów miêdzymorenowych po³udniowo-zachod-niej czêœci Pojezierza Che³miñsko-Dobrzyñskiego (Nie-wiarowski, 1959; Niewiarowski & Wysota, 1996) i zachod-niej czêœci Pojezierza Che³miñskiego (Wysota, 2002). Natomiast w szerokim zakresie osady miêdzymorenowe
rejonu pó³nocno-wschodniego Mazowsza zosta³y scharak-teryzowane przez Ba³uk (1991).
Kompleksowe badania osadów miêdzymorenowych od dawna prowadzone s¹ równie¿ na Litwie (Jurgaitis, 1969, 1984; Jurgaitis i in., 1982). S¹ to prace dotycz¹ce zarówno metodyki badañ, jak i zagadnieñ utylitarnych, gdy¿ osady te s¹ perspektywicznymi Ÿród³ami surowców okruchowych i wystêpuj¹ w nich poziomy wodonoœne. W jednej z ostat-nich prac Malinkaukasa (1991) znajduje siê szeroki wykaz literatury na temat badañ tych osadów na terytorium Litwy.
Metodyka badañ
Analizowano osady oœmiu rdzeni wiertniczych z otwo-rów kartograficzno-badawczych (ryc. 2, 3). Do badañ lito-logiczno-petrograficznych pobrano z rdzeni 107 próbek
E Stolno Lipienek Bartoszewice Osieczek W [m n.p.m.] [m a.s.l.] 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 -10 -20 -30 -40 -50 -60 -70 -80 z=88,2 m n.p.m.m a.s.l. z=98,5 m n.p.m.m a.s.l. z=111,0 m n.p.m.m a.s.l. z=116,5 m n.p.m.m a.s.l. ZLODOWACENIA PÓ£NOCNOPOLSKIE
NORTH POLISH GLACIATIONS
ZLODOWACENIA PÓ£NOCNOPOLSKIE
NORTH POLISH GLACIATIONS
ZLODOWACENIA PÓ£NOCNOPOLSKIE
NORTH POLISH GLACIATIONS
ZLODOWACENIA ŒRODKOWOPOLSKIE
MIDDLE POLISH GLACIATIONS
ZLODOWACENIA ŒRODKOWOPOLSKIE
MIDDLE POLISH GLACIATIONS ZLODOWACENIA ŒRODKOWOPOLSKIEMIDDLE POLISH GLACIATIONS
ZLODOWACENIE NARWI
NAREWIAN GLACIATION
ZLODOWACENIA PO£UDNIOWOPOLSKIE
SOUTH POLISH GLACIATIONS
ZLODOWACENIA PO£UDNIOWOPOLSKIE
SOUTH POLISH GLACIATIONS
ZLODOWACENIA PO£UDNIOWOPOLSKIE
SOUTH POLISH GLACIATIONS
INTERGLACJA£ AUGUSTOWSKI AUGUSTOVIAN INTERGLACIAL INTERGLACJA£ AUGUSTOWSKI AUGUSTOVIAN INTERGLACIAL INTERGLACJA£ WIELKI GREAT INTERGLACIAL INTERGLACJA£ WIELKI GREAT INTERGLACIAL INTERGLACJA£ EEMSKI EEMIAN INTERGLACIAL 14,0 22,0 16,4 4,5 15,6 23,2 32,6 42,0 48,0 77,2 94,0 131,0 136,5 53,5 87,5 89,0 92,0 69,7 70,6 99,0 100,7 123,5 184,0 186,0 177,3 168,0 168,2 157,0 111,0 113,5 117,6 39,8 37,5 50,0 65,0 80,0 76,0 92,0 99,0 108,0 110,0 126,0 135,0 122,0 71,0 61,0 58,0 57,0 55,0 22,0 36,0 50,0 84,0 77,0 59,0 64,0 66,0 miocen Miocene miocen Miocene miocen Miocene oligocen Oligocene
Ryc. 2. Profile litologiczne otworów wiertniczych w pó³nocnej czêœci rejonu badañ Fig. 2. Lithological profiles of borehole in the northen part of the study area
W [m n.p.m.] [m a.s.l.] 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 -10 -20 -30 -40 -50 -60 -70 -80 -90 -100 E
G³uchowo L¹dy Ludowice Wrocki
ZLODOWACENIA PÓ£NOCNOPOLSKIE NORTH POLISH GLACIATIONS
ZLODOWACENIA PÓ£NOCNOPOLSKIE NORTH POLISH GLACIATIONS
ZLODOWACENIA PÓ£NOCNOPOLSKIE NORTH POLISH GLACIATIONS
ZLODOWACENIA ŒRODKOWOPOLSKIE MIDDLE POLISH GLACIATIONS ZLODOWACENIA ŒRODKOWOPOLSKIE MIDDLE POLISH GLACIATIONS ZLODOWACENIA PO£UDNIOWOPOLSKIE SOUTH POLISH GLACIATIONS
ZLODOWACENIA PO£UDNIOWOPOLSKIE SOUTH POLISH GLACIATIONS miocen Miocene miocen Miocene miocen Miocene Q Q Q Q INTERGLACJA£ WIELKI GREAT INTERGLACIAL INTERGLACJA£ EEMSKI EEMIAN INTERGLACIAL INTERGLACJA£ EEMSKI EEMIAN INTERGLACIAL 5,0 6,0 5,5 6,2 4,8 13,0 38,0 43,0 50,0 61,4 70,0 44,0 72,0 73,5 74,0 88,0 99,5 107,0 113,0 153,5 158,7 160,0 164,0 18,0 19,0 24,0 28,0 39,0 43,0 45,0 54,0 74,0 80,0 77,0 16,0 19,0 36,0 46,0 oligocen Oligocene kreda Cretaceous ZLODOWACENIE NARWI NAREVIAN GLACIATION
z=92,6 m n.p.m.m a.s.l. z=98,0 m n.p.m.m a.s.l. z=93,0 m n.p.m.m a.s.l. z=93,0 m n.p.m.m a.s.l.
Ryc. 3. Profile litologiczne otworów wiertniczych w po³udniowej czêœci rejonu badañ Fig. 3. Lithological profiles of boreholes in the southern part of the study area
osadów piaszczysto-¿wirowych. Interpretacja genetyczna i litostratygraficzna osadów miêdzymorenowych zosta³a wykonana na podstawie iloœciowych wyników analiz lito-logicznych z uwzglêdnieniem sekwencyjnego zalegania tych osadów w profilach wiertniczych. Wykonano nastê-puj¹ce analizy: granulometryczne, zawartoœci minera³ów ciê¿kich, sk³adu mineralno-petrograficznego frakcji 0,5–1,0 mm, stopnia obtoczenia ziaren kwarcu oraz zawartoœci wêglanu wapnia. Analizy te wykonano zgodnie z Metodyk¹ opracowania „Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000” (Marks & Ber, 1999; Jochemczyk & Olszewska, 1999; 2000a, b; Kenig, 2005)
Analiza granulometryczna zosta³a przeprowadzona kombinowan¹ metod¹ sitowo-pipetow¹ przy u¿yciu kom-pletu sit o wielkoœci oczek 0,06–10,0 mm. Podstawowe parametry uziarnienia, takie jak wartoœæ œrodkowa rozk³adu uziarnienia (Md), przeciêtna œrednica ziaren (Mz),
odchyle-nie standardowe (F), wspó³czynnik skoœnoœci (Sk) oraz
kurtoza (KG), zosta³y obliczone na podstawie wzorów Fol-ka i Warda (1957). W celu wyró¿nienia œrodowisk sedy-mentacji osadów — rzecznych i wód stoj¹cych — wybrane wyniki analiz granulometrycznych przedstawiono na wykresie zale¿noœci wartoœci wspó³czynnika wysortowa-nia od mediany œrednic (Buller & Mc Manus, 1972).
Analiza minera³ów ciê¿kich zosta³a wykonana we frak-cji 0,10–0,25 mm, wydzielonej w bromoformie z 10 g nawa¿ki. Oznaczono minera³y nieprzezroczyste, wêglany, glaukonit oraz minera³y przezroczyste, które w oblicze-niach stanowi³y 100%.
Analizê sk³adu mineralno-petrograficznego frakcji piaszczystej 0,5–1,0 mm przeprowadzono pod lup¹ bino-kularn¹, zgodnie z sugestiami Kenig (1999). Z badanej frakcji wybrano losowo 200–300 ziaren, wyró¿niaj¹c: kwarc, ska³y krystaliczne i skalenie, wapienie pó³nocne, wapienie lokalne, agregaty wapnisto-ilaste i ¿elaziste, a tak¿e fragmenty uwêglonej materii organicznej.
Dodatkowo, w osadach gruboziarnistych oznaczono sk³ad petrograficzny frakcji powy¿ej 1,0 mm.
Do analizy obtoczenia ziaren kwarcu zastosowano metodê projekcji fotograficznej. Na negatywie zliczono ziarna obtoczone (O), czêœciowo obtoczone (CO) oraz kan-ciaste (K) i obliczono wspó³czynnik obtoczenia wed³ug
Metodyki... (Marks & Ber, 1999), z uwzglêdnieniem póŸ-niejszych uwag (Kenig, 2000).
Zawartoœæ wêglanu wapnia badano we frakcji poni¿ej 0,1 mm, wyp³ukanej w wodzie destylowanej.
Osady interglacja³u augustowskiego
Osady rzeczne interglacja³u augustowskiego zosta³y stwierdzone jedynie w pó³nocnej czêœci obszaru, w profi-lach otworów: Stolno, Lipienek i Bartoszewice (ryc. 2). Wype³niaj¹ one kopaln¹ dolinê wyerodowan¹ w osadach miocenu i oligocenu (ryc. 4). Brak tych osadów w po³udnio-wej czêœci obszaru jest prawdopodobnie efektem póŸniej-szej erozji. Na obszarze badañ osi¹gaj¹ one mi¹¿szoœæ do 42 m i wykazuj¹ wyraŸn¹ zmiennoœæ facjaln¹ oraz regio-naln¹. Charakteryzowane osady reprezentowane s¹ przez szare oraz szarobrunatne piaski drobno- i œrednioziarniste z domieszk¹ ¿wiru. Zawieraj¹ one g³aziki organodetrytycz-nych wapieni kredowych i fragmenty mioceñskiego wêgla brunatnego, pochodz¹ce z pod³o¿a osadów plejstoceñskich. Wysortowanie tych osadów jest zró¿nicowane, od bardzo s³abego do przewa¿aj¹cego umiarkowanego. Znaczny rozrzut punktów projekcyjnych na wykresie Bullera i Mc Manusa (punkty czêsto wykraczaj¹ poza pole piasków rzecznych) wskazuje na du¿e zró¿nicowanie energetyczne œrodowiska wodnego. Uwidacznia siê to równie¿ w znacz-nym przedziale wartoœci œredniej œrednicy ziaren (ryc. 5). Wspó³czynnik obtoczenia ziaren kwarcu wynosi od 0,32 do 1,06. W wiêkszoœci próbek tych osadów stwierdzono mniej ni¿ 10% ziaren kanciastych, natomiast zawartoœæ zia-ren obtoczonych dochodzi do 50%. We frakcji 0,5–1,0 mm oprócz zdecydowanie dominuj¹cego kwarcu (w profilu Stolno 64,0–82,3%) wystêpuj¹ równie¿ ska³y krystaliczne i skalenie (w iloœci 6,3–26,0%) oraz ma³a i zmienna iloœæ wapieni pó³nocnych (1,3–9,0%). Ziarna ska³ krystalicz-nych w tej frakcji s¹ tak¿e dobrze obtoczone, co potwierdza d³ugi transport i dobr¹ selekcjê ziaren odpornych na wie-trzenie.
W sk³adzie minera³ów ciê¿kich zawartoœæ granatów (51,5–75,2%) jest zdecydowanie wiêksza ni¿ amfiboli (11,8–26,6%). Wêglanowoœæ tych piasków jest niewielka
— zawartoœæ CaCO3wynosi ok. 3%. Wyniki badañ
palino-W [m n.p.m.] [m a.s.l.] E [m n.p.m.] [m a.s.l.] 0 1km 500m 120 100 80 60 40 20 0 -20 -40 -60 -80 Bartoszewice W W W E W W W W B E E B B B B N M W O Ng Ng N Cr Cr A A Cr N Pg Pg Pg Pg S S S O Ag 120 100 80 60 40 20 0 -20 -40 -60 -80
Ryc. 4. Przekrój geologiczny w rejo-nie Bartoszewic wg Drozda i Trzepli, 2003a: Cr — kreda; Pg — paleogen (oligocen); Ng — neogen (miocen); A — zlodowacenie narwi; Ag — inter-glacja³ augustowski; N, S — zlodowa-cenia po³udniowopolskie; M — inter-glacja³ wielki; O, W — zlodowacenia œrodkowopolskie; E — interglacja³ eemski; B — zlodowacenia pó³nocno-polskie (wis³y)
Fig. 4. Geologic section through the Bartoszewice area after Drozd & Trzepla, 2003a: Cr — Cretaceous; Pg — Paleogene (Oligocene); Ng — Neogene (Miocene); A — Narewian Glaciation; Ag — Augustovian Inter-glacial; N, S — South Polish Glacia-tions; M — Great Interglacial; O, W — Middle Polish Glaciations; E — Eemian Interglacial; B — North Polish Glaciations (Vistulian)
logicznych osadów interglacja³u eemskiego z profilu Bar-toszewice wskazuj¹ na to, ¿e sedymentacja odbywa³a siê w œrodowisku lasu ch³odnej strefy umiarkowanej na pocz¹tku interglacja³u (Winter, 2001).
W profilu Bartoszewice, bezpoœrednio pod osadami interglacja³u augustowskiego, le¿¹ fluwioglacjalne osady ¿wirowo-piaszczyste zlodowacenia narwi. Cechy litolo-giczne tych osadów wyraŸnie odró¿niaj¹ je od wy¿ej zale-gaj¹cych osadów interglacjalnych — maj¹ one miêdzy innymi grubsze ziarno, gorsze wysortowanie i obtoczenie ziaren kwarcu oraz wiêksz¹ zawartoœæ wapieni pó³noc-nych, dochodz¹c¹ do 16,3%.
Osady interglacja³u wielkiego
W œrodkowej czêœci Pojezierza Che³miñskiego osady interglacja³u wielkiego maj¹ szerokie rozprzestrzenienie oraz du¿¹ mi¹¿szoœæ (do 64,1 m). Stwierdzone zosta³y zarówno w pó³nocnej, jaki i po³udniowej czêœci badanego obszaru, w profilach otworów Bartoszewice, Osieczek, G³uchowo i L¹dy (ryc. 2, 3). Na ogó³ s¹ to osady o zmiennym rytmie sedymentacji, który jest odzwierciedlony zmien-nym wykszta³ceniem granulometryczzmien-nym. Jednak¿e zmia-na ta mieœci siê w stosunkowo niewielkim przedziale wartoœci œredniej œrednicy ziarna (ryc. 5). Osady te wykszta³cone s¹ w facji korytowej, pozakorytowej i prawdopodobnie tak¿e jeziornej. Osadza³y siê one g³ównie w korytach rzecznych, tworz¹cych sieæ o przewa¿aj¹cym kierunku odp³ywu ku pó³nocy. Wskazuje na to hipsometria pod³o¿a osadów oraz
nawi¹zanie do kierunku odp³ywu zapisanego w starszych osadach piaszczystych. S¹ to dobrze, umiarkowanie i s³abo wysortowane jasnoszare piaski drobno- i œrednioziarniste. Zawieraj¹ one redeponowane fragmenty i³ów z lignitem oraz mu³owców i py³owców mioceñskich. Na wykresie Bullera i Mc Manusa punkty odpowiadaj¹ce tym osadom grupuj¹ siê g³ównie w polu sedymentacji rzecznej (ryc. 6). Wspó³czynnik obtoczenia ziaren kwarcu tych osadów wynosi od 0,11 do 0,82, a wiêc jest najmniejszy wœród wspó³czynników wszystkich zbadanych tu osadów. Zawar-toœæ obtoczonych ziaren kwarcu jest wyj¹tkowo du¿a w pro-filu Bartoszewice, gdzie dochodzi do 90%. Potwierdza to d³ugi transport i dobr¹ selekcjê osadu. Mo¿na te¿ s¹dziæ, ¿e Ÿród³em materia³u by³y równie¿ rozmywane osady eoliczne. W profilu Bartoszewice analiza obtoczenia ziaren kwarcu umo¿liwi³a wyznaczenie granicy pomiêdzy piaskami rzecz-nymi (ryc. 7) tego interglacja³u (o wartoœciach wspó³czynni-ka obtoczenia 0,11–0,30), a piaswspó³czynni-kami fluwioglacjalnymi zlodowaceñ œrodkowopolskich, zalegaj¹cymi powy¿ej,
oraz po³udniowopolskich — zalegaj¹cymi poni¿ej (0,62). W piaskach rzecznych z otworu Osieczek frakcja ziarnowa 0,5–1,0 mm zawiera niemal wy³¹cznie kwarc, natomiast w profilach pozosta³ych otworów oprócz kwarcu we frakcji tej wystêpuj¹ skalenie i ma³a iloœæ wapieni paleozoicz-nych. Pod wzglêdem sk³adu minera³ów ciê¿kich
charakte-ryzuj¹ siê obecnoœci¹ licznych granatów, których
zawartoœæ dochodzi do 66%. Iloœæ amfiboli jest bardzo zmienna. W profilu Bartoszewice ich udzia³ wynosi nawet 35%. Wyniki badañ palinologicznych w tym profilu wska-zuj¹ na œrodowisko lasów mieszanych oraz sugeruj¹, ¿e piaski te powsta³y pod koniec interglacja³u wielkiego (Winter, 2001).
Osady fluwioglacjalne zlodowacenia warty
Osady fluwioglacjalne rozdzielaj¹ce gliny morenowe zlodowacenia warty stwierdzono tylko w pó³nocnej czêœci obszaru badañ, w profilach otworów: Stolno, Osieczek,
S (mm)A M (mm)d 10,0 1,0 0,1 0,1 1,0 10,0 0,01 0,01 0,001 0,001 8,0 8,0 6,0 6,0 4,0 4,0 2,0 2,0 0,8 0,8 0,6 0,6 0,4 0,4 0,2 0,2 0,08 0,08 0,06 0,06 0,04 0,04 0,02 0,02 Bartoszewice Osieczek L¹dy G³uchowo piaski wód spokojnych quiet water sands piaski rzeczne fluvial sands
Ryc. 6. Zale¿noœæ miêdzy wspó³czynnikiem wysortowania (SA) a
median¹ (Md) piasków interglacja³u wielkiego (wg Buller, Mc Manus 1972
Fig. 6. Correlation between sorting (SA) and median (Md) for the
Great Interglacial sands (after Buller, McManus 1972) Mz Sk1 fg fg fg a' -2,0 -1,0 0 1,0 1,0 -0,6 -0,5 -0,4 -0,3 -0,2 -0,1 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 2,0 2,0 3,0 3,0 4,0 4,0 5,0 5,0 6,0 INTERGLACJA£ EEMSKI EEMIAN INTERGLACIAL INTERGLACJA£ EEMSKI EEMIAN INTERGLACIAL INTERGLACJA£ EEMSKI EEMIAN INTERGLACIAL INTERGLACJA£ AUGUSTOWSKI AUGUSTOVIAN INTERGLACIAL INTERGLACJA£ AUGUSTOWSKI AUGUSTOVIAN INTERGLACIAL INTERGLACJA£ AUGUSTOWSKI AUGUSTOVIAN INTERGLACIAL INTERGLACJA£ WIELKI GREAT INTERGLACIAL INTERGLACJA£ WIELKI GREAT INTERGLACIAL INTERGLACJA£ WIELKI GREAT INTERGLACIAL FLUWIOGLACJA£-ZLODOWACENIA ŒRODKOWOPOLSKIE
FLUVIOGLACIAL-MIDDLE POLISH GLACIATIONS
FLUWIOGLACJA£-ZLODOWACENIA ŒRODKOWOPOLSKIE
FLUVIOGLACIAL-MIDDLE POLISH GLACIATIONS
FLUWIOGLACJA£-ZLODOWACENIA ŒRODKOWOPOLSKIE
FLUVIOGLACIAL-MIDDLE POLISH GLACIATIONS
0 a'
a'
Ryc. 5. Zakresy wartoœci parametrów uziarnienia piasków rzecz-nych interglacja³u augustowskiego, wielkiego i eemskiego oraz piasków fluwioglacjalnych zlodowacenia warty w œrodkowej czêœ-ci Pojezierza Che³miñskiego: fg — zakres zmiennoœczêœ-ci wartoœczêœ-ci parametrów uziarnienia we fluwioglacjalnych osadach plej-stoceñskich Polski, a‘ — zakres zmiennoœci wartoœci paramet-rów uziarnienia rzecznych osadów plejstoceñskich Polski (wg Racinowskiego & Szczypka, 1985)
Fig. 5. Particle-size distribution parameters for fluvial sands of the Augustovian Interglacial, Great Interglacial, Eemian Interglacial and fluvioglacial sands from the Wartanian Glaciation from the cen-tral part of the Che³mno Lakeland: fg — ranges of granulation variability parameters of Pleistocene fluvioglacial deposits in Poland, a’ — variability ranges of granulation parameters of Pleisto-cene fluvial deposits in Poland (after Racinowski & Szczypek, 1985)
Bartoszewice i Lipienek. Na pozosta³ym obszarze najczêœ-ciej s¹ one zredukowane lub ca³kowicie usuniête przez eroz-jê w okresie interglacja³u eemskiego (Drozd & Trzepla, 2003a, b). Osady fluwioglacjalne, nosz¹ce œlady ogólnego kierunku odp³ywu na zachód, wype³niaj¹ prawdopodobnie pradolinê, w której wyraŸnie zaznacza siê wzrost mi¹¿szo-œci osadów w kierunku zachodnim, od 6,0 m do 28,0 m (ryc. 1, 2).
Osady te wykszta³cone s¹ jako piaski drobno- i œrednio-ziarniste z domieszk¹ ¿wiru. Charakteryzuj¹ siê one zró¿-nicowanym wysortowaniem, od bardzo s³abego do umiar-kowanego (ryc. 5). Na wykresie Bullera i Mc Manusa punkty projekcyjne tych osadów grupuj¹ siê g³ównie w polu pias-ków rzecznych, a czêœciowo le¿¹ w polu piaspias-ków wód stoj¹cych (ryc. 8). Wskazuje to na zmienny re¿im hydrolo-giczny. Wspó³czynniki obtoczenia ziaren kwarcu tej serii s¹ równie¿ zmienne — od 0,35 do 1,75. Tak du¿a zmien-noœæ stopnia obtoczenia ziaren kwarcu, obserwowana w
skali regionalnej, zwi¹zana jest z d³ugoœci¹ drogi transportu sedymentowanego materia³u. W stosunku do osadów rzecz-nych piaski te zawieraj¹ wiêcej czêœciowo obtoczorzecz-nych i kanciastych ziaren kwarcu (ryc. 9). We frakcji 0,5–1,0 mm oprócz kwarcu wystêpuj¹ skalenie i ska³y krystaliczne oraz wapienie paleozoiczne, których udzia³ przekracza 20%. W osadzie tym nawet ziarna skaleni i ska³ krystalicz-nych s¹ kanciaste (ryc. 10). W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przewa¿a asocjacja granat-amfibol, lecz w stosunku do osadów rzecznych uwidacznia siê podwy¿szona zawartoœæ amfiboli, w profilu Bartoszewice przekraczaj¹ca nawet 40%. Udzia³ innych minera³ów nie jest du¿y, czêsto zmien-ny, zale¿ny od rodzaju rozmywanych osadów pod³o¿a.
Osady interglacja³u eemskiego
Osady interglacja³u eemskiego, stwierdzone w œrodko-wej i wschodniej czêœci badanego obszaru, w profilach
Ryc. 7. Ziarna kwarcu o œrednicy 0,5–1,0 mm z piasków intergla-cja³u wielkiego w profilu Bartoszewice, g³êbokoœæ 105,8–106,0 m Fig. 7. Quartz grains 0.5–1.0 mm in diameter from sands of the Great Interglacial, Bartoszewice profile, depth 105.8–106.0 m
ZIARNA CZÊŒCIOWO OBTOCZONE
PARTLY ROUNDED GRAINS
ZIARNA KANCIASTE ANGULAR GRAINS ZIARNA OBTOCZONE ROUNDED GRAINS CO O K 90 90 50 50 30 30 70 70 10 10 90 70 50 30 10 Bartoszewice Lipienek Stolno Osieczek
Ryc. 9. Obtoczenie ziaren kwarcu o œrednicy 0,5–1,0 mm z pias-ków fluwioglacjalnych zlodowacenia warty w projekcji trójk¹ta równobocznego
Fig. 9. Roundness of the qartz grains 0.5–1.0 mm in diameter for fluvioglacial sands from the Wartanian Interglacial, an equilateral triangular diagram S (mm)A M (mm)d 10,0 1,0 0,1 0,1 1,0 10,0 0,01 0,01 0,001 0,001 8,0 8,0 6,0 6,0 4,0 4,0 2,0 2,0 0,8 0,8 0,6 0,6 0,4 0,4 0,2 0,2 0,08 0,08 0,06 0,06 0,04 0,04 0,02 0,02 Bartoszewice Osieczek Stolno Lipienek piaski wód spokojnych quiet water sands piaski rzeczne fluvial sands
Ryc. 8. Zale¿noœæ miêdzy wspó³czynnikiem wysortowania (SA)
a median¹ (Md) piasków fluwioglacjalnych zlodowacenia warty (wg Bullera & Mc Manusa, 1972)
Fig. 8. Correlation between sorting (SA) and median (Md) of the
fluvioglacial sands from the Wartanian Glaciation (after Buller & Mc Manus, 1972)
Ryc. 10. Piasek fluwioglacjalny o œrednicy 0,5–1,0 mm z profilu Osieczek, g³êbokoœæ 42,8–43,0 m
Fig. 10. Fluvioglacial sand 0.5–1.0 mm in diameter from the Osieczek core, depth 42.8–43.0 m
Bartoszewice, Osieczek, Ludowice i Wrocki (ryc. 2, 3), wype³niaj¹ dobrze rozwiniêt¹ sieæ g³êbokich, kopalnych dolin rzecznych o kierunku odp³ywu na po³udnie (ryc. 1), na co wskazuje po³o¿enie hipsometryczne den dolin. Na Poje-zierzu Che³miñskim osady interglacja³u eemskiego maj¹ dosyæ du¿¹ mi¹¿szoœæ, dochodz¹c¹ do 28,0 m w profilu Ludowice (ryc. 3), i wyraŸne zró¿nicowanie facjalne, w zale¿-noœci od wykszta³cenia w ró¿nych czêœciach kopalnych dolin rzecznych z tego okresu. W po³udniowej czêœci obszaru badañ (Ludowice, Wrocki) osady eemskie maj¹ najpe³niejszy profil i osi¹gaj¹ najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ. Naj-wyraŸniej jest to widoczne w Ludowicach, gdzie osady reprezentuj¹ pe³ny cykl sedymentacji rzecznej, rozpoczy-naj¹cy siê ¿wirem piaszczystym, przechodz¹cym stopnio-wo poprzez piaski gruboziarniste w piaski drobnoziarniste o polepszaj¹cym siê ku stropowi serii wysortowaniu. Punkty projekcyjne odpowiadaj¹ce tym osadom na wykre-sie Bullera i Mc Manusa mieszcz¹ siê g³ównie w polu piasków rzecznych, a w ma³ym zakresie w polu wód stoj¹cych. Seria rzeczna charakteryzuje siê tutaj du¿¹ zawartoœci¹ gra-natów (76,0–82,2%), przy ma³ym udziale amfiboli (8,0%). Z pozosta³ych minera³ów ciê¿kich najwiêkszy udzia³ ma cyrkon (5,8–10,4%). Iloœæ ziaren wapieni paleozoicznych we frakcji piaszczystej jest ma³a, jednak wzrastaj¹ca ku stropowi serii. Wyniki innych badañ potwierdzaj¹ schy³kowy okres sedymentacji interglacjalnej. Œwiadczy o tym miê-dzy innymi zwiêkszaj¹ca siê zawartoœæ wêglanu wapnia i pogarszaj¹cy siê stopieñ obtoczenia ziaren kwarcu. Dodatko-wym argumentem s¹ wyniki analizy palinologicznej mu³ków przykrywaj¹cych tê seriê piaszczyst¹. W stropowej czêœci tej serii zaznacza siê ju¿ wp³yw pogarszaj¹cych siê warunków klimatycznych (oziêbienie klimatu). W profilu Ludowice, na podstawie badañ palinologicznych, okreœlono pocz¹tek i schy³ek interglacja³u eemskiego (Winter, 2001). Obtocze-nie ziaren kwarcu w osadach interglacja³u eemskiego jest zró¿nicowane. Gorsze obtoczenie ziaren kwarcu, manife-stuj¹ce siê wy¿szymi wspó³czynnikami obtoczenia (od 0,55 do 1,42), maj¹ osady piaszczyste, które sedymentowa³y w
górnych (pó³nocnych) odcinkach eemskich dolin
rzecznych. Natomiast ni¿sze wartoœci wspó³czynnika obtoczenia (od 0,28 do 0,72) charakteryzuj¹ osady wystê-puj¹ce w dolnych (po³udniowych) odcinkach dolin. W tych ostatnich obszarach osady zawieraj¹ od 30,05 do 60,0% ziaren obtoczonych, a tylko 2,0% do 5,0% ziaren kancia-stych. Zró¿nicowanie obtoczenia uwidacznia siê wyra-Ÿnie w rozk³adzie punktów projekcyjnych na ryc. 11. Wskazuje ono na dobr¹ selekcjê piaszczystego sedymentu, poprawiaj¹c¹ siê w kierunku po³udniowym, co wynika z d³u¿szej drogi transportu.
We frakcji 0,5–1,0 mm osadów tego interglacja³u zde-cydowanie dominuje kwarc, przy ma³ej zawartoœci ska³ krystalicznych i skaleni oraz znikomym udziale wapieni paleozoicznych (ryc. 12).
ZIARNA CZÊŒCIOWO OBTOCZONE
PARTLY ROUNDED GRAINS
ZIARNA KANCIASTE ANGULAR GRAINS ZIARNA OBTOCZONE ROUNDED GRAINS CO O K 90 90 50 50 30 30 70 70 10 10 90 70 50 30 10 Bartoszewice Wrocki Ludowice Osieczek
Ryc. 11. Obtoczenie ziaren kwarcu o œrednicy 0,5–1,0 mm z piasków interglacja³u eemskiego w projekcji trójk¹ta równo-bocznego
Fig. 11. Roundness of quartz grains 0.5–1.0 mm in diameter of the Eemian Interglacial, an equilateral triangular diagram
INTERGLACJA£ EEMSKI
EEMIAN INTERGLACIAL FLUWIOGLACJA£FLUVIOGLACIAL INTERGLACJA£ WIELKIGREAT INTERGLACIAL INTERGLACJA£ AUGUSTOWSKIAUGUSTOVIAN INTERGLACIAL
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Max Max Max Max Max Max Max Max
Max Max Max
Max Max Max Max Max Min Min Min Min Min Min Min sk³adniki components KW ARC QUAR TZ SKA£ Y K R YST ALICZNE I SKALENIE CR YST ALLINE ROCKS AND FELDSP AR W APIENIE P ALEOZOICZNE P ALAEOZOIC LIMESTONES INNE OTHERS KW ARC QUAR TZ SKA£ Y K R YST ALICZNE I SKALENIE CR YST ALLINE ROCKS AND FELDSP AR W APIENIE P ALEOZOICZNE P ALAEOZOIC LIMESTONES INNE OTHERS KW ARC QUAR TZ SKA£ Y K R YST ALICZNE I SKALENIE CR YST ALLINE ROCKS AND FELDSP AR W APIENIE P ALEOZOICZNE P ALAEOZOIC LIMESTONES INNE OTHERS KW ARC QUAR TZ SKA£ Y K R YST ALICZNE I SKALENIE CR YST ALLINE ROCKS AND FELDSP AR W APIENIE P ALEOZOICZNE P ALAEOZOIC LIMESTONES INNE OTHERS zawartoœæ (%) contents (%)
Ryc. 12. Zakresy procentowej zawartoœci sk³adników mineralno-petrograficznych w piaskach œrednicy 0,5–1,0 mm Fig. 12. Percentage intervals of mineral-petrographic contents in the sands 1.0–0.5 mm in diameter
Dyskusja wyników
Badania interglacjalnych i fluwioglacjalnych osadów wystêpuj¹cych pomiêdzy poziomami glin morenowych maj¹ pierwszorzêdne znaczenie dla rozpoznania ewolucji plejstoceñskich dolin rzecznych (Mojski, 2003).
Piaszczyste osady miêdzymorenowe, stwierdzone w profilach wiertniczych w œrodkowej czêœci Pojezierza Che³miñskiego, stanowi¹ wyj¹tkowo reprezentatywny materia³ badawczy. S¹ one przyk³adem zapisu zmian sedy-mentacji osadów, przydatnym do interpretacji w aspekcie genetyczno-facjalnym, i mog¹ jednoczeœnie pos³u¿yæ do wnioskowania litostratygraficznego popartego przez dato-wania palinologiczne (Kenig i in., 2004).
Wœród ró¿nych cech litologicznych piaszczystych osa-dów miêdzymorenowych, umo¿liwiaj¹cych odró¿nienie osadów interglacjalnych od fluwioglacjalnych, najwiêksze znaczenie ma sk³ad mineralno-petrograficzny frakcji piaszczystej. Chodzi tutaj zarówno o iloœciowy udzia³ minera³ów frakcji ciê¿kiej, jak i frakcji lekkiej. We frakcji lekkiej wa¿nym aspektem jest równie¿ iloœciowy udzia³ obtoczonych ziaren kwarcu, czêœciowo obtoczonych i kan-ciastych.
Dodatkowych informacji dostarcza te¿ obserwacja powierzchni ziaren kwarcu pod lup¹ binokularn¹. Mo¿e ona uzupe³niaæ lub, w niektórych przypadkach, zastêpo-waæ analizy obróbki ziaren kwarcu.
W³aœciwoœci litologiczne osadów interglacjalnych i fluwioglacjalnych z obszaru œrodkowej czêœci Pojezierza Che³miñskiego s¹ podobne do w³aœciwoœci osadów tego typu z innych rejonów Polski (Ba³uk, 1991; Kobojek, 2000; Sarnacka, 1982; Wysota, 2002). Natomiast ró¿ni¹ siê w zakresie cech mineralnych i petrograficznych od osadów wystêpuj¹cych w NE Polsce, np. na Warmi (Kenig, 2006).
Opisuj¹c w³aœciwoœci osadów, a zw³aszcza wyra¿aj¹c je za pomoc¹ liczbowych wspó³czynników, nale¿y zdawaæ sobie sprawê z tego, ¿e w œrodowisku przyrodniczym, jakim s¹ osady piaszczyste, mog¹ wystêpowaæ osady inter-glacjalne i fluwiointer-glacjalne o podobnych cechach. Graficz-nym odzwierciedleniem tych to¿samoœci jest przedstawiona na ideogramie (ryc. 13) wspólna powierzchnia zazê-biaj¹cych siê kó³. W obydwu typach osadów uziarnienie osadów mo¿e byæ jednakowe w proporcjonalnie du¿ym zakresie. Nieco mniejsz¹ jednorodnoœæ osi¹ga sk³ad mine-ralny frakcji lekkiej i ciê¿kiej, a w najmniejszym zakresie
wspólne cechy dotycz¹ obtoczenia i obróbki ziaren kwar-cu. Na jednorodnoœæ cech osadów o ró¿nej genezie mo¿e wp³ywaæ udzia³ w nich osadów ze œrodowisk przejœcio-wych.
Du¿y wp³yw na cechy osadów interglacjalnych i flu-wioglacjalnych ma litologia osadów obszaru Ÿród³owego. Mo¿e byæ to wynik wp³ywu pó³nocnego obszaru zasilania, zw³aszcza zaznaczaj¹cy siê w osadach fluwioglacjalnych, a wyra¿aj¹cy siê miêdzy innymi obecnoœci¹ dolomitów i wapieni pó³nocnych, lub te¿ efekt lokalny, wyra¿ony np. wzrostem zawartoœci mu³owców paleogeñskich, wapieni kredowych czy te¿ minera³ów odpornych na wietrzenie. Okreœlone cechy osadów zale¿ne s¹ równie¿ od d³ugoœci transportu wodnego, re¿imu hydrologicznego, warunków geologicznych rozwoju dna dolin, rodzaju obszarów ali-mentacyjnych i selektywnego kruszenia. Ostatnio zwraca siê równie¿ uwagê na obecnoœæ w osadach interglacjalnych redeponowanych, eolizowanych ziaren kwarcu (Kotarbiñ-ski i in., 2000). Iloœciowe cechy litologiczne piaszczystych osadów interglacjalnych i fluwioglacjalnych œrodkowej czêœci Pojezierza Che³miñskiego s¹ wiêc wypadkow¹ tych uwarunkowañ i zmian. Natomiast cechy jakoœciowe, podobnie jak w przypadku innych osadów plejstoceñskich (na przyk³ad glacjalnych), maj¹ znaczenie uniwersalne. Mog¹ one ujawniaæ siê w skali lokalnej, jako udzia³ rede-ponowanych ska³ lub minera³ów z rozmywanego obszaru szeroko pojêtego pod³o¿a lokalnego. Uwagi te mog¹ siê-równie¿ odnosiæ do podobnych osadów w innych rejo-nach.
Podsumowanie
Piaszczyste, rzeczne osady interglacjalne, których sedy-mentacja przebiega³a w warunkach klimatu umiarkowane-go, charakteryzuj¹ siê zmiennym uziarnieniem w zale¿noœci od miejsca depozycji: grubszym w facji korytowej i drob-nym lub œrednim w facji pozakorytowej. Wysortowanie tych osadów jest najczêœciej umiarkowane lub dobre, jed-nak¿e czêsto zmienne. W sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿-kiej dominuj¹ granaty, a na drugim miejscu s¹ amfibole. Lokalnie, w wyniku rozmywania pobliskich osadów neo-genu lub paleoneo-genu, osady te s¹ wzbogacone w minera³y odporne, takie jak cyrkon, turmalin i dysten. Dla sk³adu mineralno-petrograficznego charakterystyczny jest domi-nuj¹cy udzia³ kwarcu, przy znacznym, chocia¿ najczêœciej nie przekraczaj¹cym 25%, udziale ska³ krystalicznych i skaleni oraz przy braku lub ma³ej zawartoœci wapieni paleo-zoicznych. Ziarna kwarcu s¹ przewa¿nie czêœciowo obtoczo-ne. Stosunkowo ma³a jest iloœæ ziaren kanciastych. Jednak te ostatnie cechy nie s¹ jednoznaczne we wszystkich osa-dach i obszarach, na co zwraca³a ju¿ uwagê Kenig (2000). We frakcjach grubszych zaznacza siê du¿a przewaga ska³ krystalicznych i ma³y udzia³ lub nawet brak ska³ wêglano-wych (pó³nocnych i lokalnych).
Wêglanowoœæ osadów interglacjalnych jest niska, na
ogó³ zawartoœæ CaCO3nie przekracza w nich 5%.
Piaszczyste osady fluwioglacjalne s¹ najczêœciej gru-boklastyczne, o zmiennej zawartoœci frakcji drobnej i œred-niej. Zdarzaj¹ siê drobnofrakcyjne odmiany facjalne. Wysortowanie tych osadów jest s³abe. W sk³adzie mine-ra³ów ciê¿kich dominuje w przemiennych proporcjach asocjacja mineralna granat–amfibol. Udzia³ minera³ów odpornych nie jest du¿y i zale¿y od rodzaju rozmywanych OBTOCZENIE KWARCU
ROUNDNESS OF QUARTZ GRAINS
MINERA£Y LEKKIE LIGHT MINERALS UZIARNIENIE GRANULATION MINERA£Y CIʯKIE HEAVY MINERALS OBRÓBKA KWARCU
TREATMENT OF QUARTZ GRAINS
Ryc. 13. Ideogram zazêbiania siê cech litologicznych piaszczys-tych osadów interglacjalnych i fluwioglacjalnych
Fig. 13. Conceptual diagram of the overlapping lithological features of interglacial and fluvioglacial sandy deposits
ska³ pod³o¿a. W sk³adzie mineralno-petrograficznym oprócz dominuj¹cego kwarcu, doœæ znaczny udzia³ maj¹ ska³y krystaliczne i skalenie. Licznie wystêpuj¹ wapienie paleo-zoiczne (do 22%) oraz ska³y lokalne, np. mu³owce paleogeñ-skie. Natomiast w grubszych frakcjach mog¹ dominowaæ przemiennie ska³y krystaliczne lub wapienie pó³nocne; wyraŸny jest równie¿ udzia³ ska³ lokalnych. W stosunku do osadów interglacjalnych w osadach tych jest wiêcej kancias-tych ziaren kwarcu, a mniej ziaren obtoczonych; przewa¿aj¹ ziarna czêœciowo obtoczone. Regionalnie mo¿na obserwo-waæ ró¿nice w mi¹¿szoœci i wykszta³ceniu facjalnym osa-dów fluwioglacjalnych. Dlatego ta ostatnia cecha mo¿e powodowaæ du¿y rozrzut wartoœci liczbowych parametrów uziarnienia. Wêglanowoœæ tych osadów jest zmienna — najczêœciej mieœci siê w zakresie 5,0–15,0%.
Cechy teksturalne i petrologiczne osadów fluwiogla-cjalnych pochodz¹cych z ró¿nych okresów glafluwiogla-cjalnych s¹ przewa¿nie podobne, dlatego te¿ nie mog¹ byæ przydatne do korelacji litostratygraficznej. Zwrócili na to uwagê Krzyszkowski i Czerwonka (1994), badaj¹c tego typu osa-dy na po³udnie od Szczecina. Jednak¿e autorom tym uda³o siê na podstawie zawartoœci minera³ów ciê¿kich wyodrêb-niæ w profilach serie osadów zró¿nicowane pod wzglêdem sk³adu mineralnego. Równie¿ Rutkowski (2003) widzi du¿e podobieñstwa w sk³adzie petrograficznym osadów fluwioglacjalnych we wschodniej Polsce. Na podstawie porównawczych badañ ¿wirów z osadów fluwioglacjalnych i z gliny morenowej na Nizinie Pó³nocnopodlaskiej podobne uwagi wypowiada Kenig (2003).
Praca finansowana przez Katowickie Przedsiêbiorstwo Geologiczne Sp. z o. o., które uczestniczy w realizacji Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000
Literatura
BA£UK A. 1991 — Czwartorzêd dolnej Narwi (pó³nocno-wschodnie Mazowsze). Pr. Pañstw. Inst. Geol., 130: 1–73.
BULLER A.T. & Mc MANUS J. 1972 — Simple metric sedimentary statistic used to recognize different environments. Sedimentology, 18: 1–21.
DROZD M. & TRZEPLA M. 1999 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000, ark. Che³m¿a. Wyd. Pañstw. Inst. Geol.
DROZD M. & TRZEPLA M. 2003a — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000, ark. W¹brzeŸno. CAG Pañstw. Inst. Geol., nr 121/2003.
DROZD M. & TRZEPLA M. 2003b — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000, ark. Ksi¹¿ki. Pañstw. Inst. Geol. nr 122/2003.
FOLK R.L. & WARD W.C. 1957 — Brazos river bar, a study in the significance of grains-size parameters. J. Sediment. Petrol., 27: 3–26. JOCHEMCZYK L. & OLSZEWSKA K. 1999 — Badania litologicz-no-petrograficzne osadów czwartorzêdowych. Szczegó³owa mapa geo-logiczna Polski w skali 1 : 50 000, ark. Che³m¿a. CAG Pañstw. Inst. Geol., nr 2703/99.
JOCHEMCZYK L. & OLSZEWSKA K. 2002a — Badania litologicz-no-petrograficzne osadów czwartorzêdowych. Szczegó³owa mapa geo-logiczna Polski w skali 1 : 50 000, ark. W¹brzeŸno. Pañstw. Inst. Geol., nr 121/2003.
JOCHEMCZYK L. & OLSZEWSKA K. 2002b — Badania litologicz-no-petrograficzne osadów czwartorzêdowych. Szczegó³owa mapa geo-logiczna Polski w skali 1 : 50 000, ark. Ksi¹¿ki. Pañstw. Inst. Geol., nr 122/2003.
JURGAITIS A. 1969 — Gieneticzieskije tipy i lito³ogia piesczano-gra-wilnych ot³o¿enij Litowskoj SSR. Wilnius, Minitis, 1–173.
JURGAITIS A. 1984 — Litogienies fluwioglacjalnych ot³o¿enij ob³asti posliedniego materikowogo oliedienienija. Moskwa, Niedra.
JURGAITIS A., MIKALAUSKAS A. & JUOZAPALVICIUS G. 1982 — S³oistyje tekstury fluwioglacjalnych ot³o¿enij Priba³tiki. Mokslas, Vilnius.
KENIG K. 1999 — Analiza sk³adu mineralno-petrograficznego frakcji piaszczystej. [W:] L. Marks, A. Ber (red.), Metodyka opracowania Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000. Wyd. Pañstw. Inst. Geol.
KENIG K. 2000 — Ocena wartoœci interpretacyjnej wspó³czynnika obtoczenia kwarcu z osadów czwartorzêdowych (metoda fotograficz-na). Prz. Geol., 48: 360–363.
KENIG K. 2003 — Badania sk³adu petrograficznego frakcji ¿wirowej (5–10 mm) glin morenowych. [W:] M. Harasimiuk, S. Terpi³owski (red.). Analizy sedymentologiczne osadów glacigenicznych, 33–47. KENIG K. 2005 — Litologiczna charakterystyka osadów miêdzymore-nowych w syntetycznym ujêciu regionalnym i litostratygraficznym. [W:] Synteza wyników badañ litologicznych wykonywanych przy realizacji Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000 na obszarze Ni¿u Polskiego. CAG Pañstw. Inst. Geol.
KENIG K. 2006 — Znaczenie badañ mineralogicznych piaszczystych osadów miêdzymorenowych rejonu DŸwierzut (Warmia). XIII Konferencja Stratygrafia Plejstocenu Polski — Plejstocen po³udniowej Warmi na tle struktur pod³o¿a, 04–08.09.2006, Maróz, Warmia: 82–83.
KENIG K., JOCHEMCZYK L. & TRZEPLA M. 2004 — Charaktery-styka litogenetyczna piaszczystych osadów miêdzymorenowych w cen-tralnej czêœci Pojezierza Che³miñskiego. XI Konferencja Stratygrafia Plejstocenu Polski, Supraœl 30.08–05.09.2004: 42–44.
KOBOJEK B. 2000 — Morfogeneza doliny Rawki. Acta Geogr. Lodz., 77: 1–177.
KOTARBIÑSKI J., MYCIELSKA-DOWGIA££O E. & WORONKO B. 2000 — Wybrane cechy sedymentologiczne osadów u³atwiaj¹ce ich podzia³ stratygraficzny, na przyk³adzie otworu Galumin 1. Prz. Geol., 48: 1030–1034.
KRZYSZKOWSKI D. & CZERWONKA J. 1994 — Korelacja litostra-tygraficzna osadów czwartorzêdowych z obszaru na po³udnie od Szczecina. Acta Univer. Wratislaviensis, 1702, Pr. Inst. Geograf., ser. A, Geografia fizyczna, 7: 37–61.
MALINAUSKAS Z. 1991 — Structure and composition of intertill complexes of the Pleistocen in Lithuania. Wilnius, 1–125.
MARKS L. & BER A. (red.) 1999 — Metodyka opracowania Szcze-gó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000. Wyd. Pañstw. Inst. Geol.
MOJSKI E.J. 2003 — Selected problems of the interglacial river val-leys investigation in the Polish Plain. Holocene and Late Vistulian Paleogeography and Paleohydrology. Pr. Geogr., 189: 29–39. NIEWIAROWSKI W. 1959 — Formy polodowcowe i typy deglacjacji na WysoczyŸnie Che³miñskiej. Stud. Soc. Sc. Torun., ser. C, 4, 1: 1–170.
NIEWIAROWSKI W. 1995 — Diagnostic features of subglacial chan-nel of glacial and glaciofluvial origin, exampled by chanchan-nels of the Che³mno-Dobrzyñ and the eastern Gniezno Lakeland. Quaest. Geogra-ph., Spec. Issue, 4: 225–232.
NIEWIAROWSKI W. & WYSOTA W. 1996 — Osady interglacja³u wielkiego w depresji Lidzbarka Welskiego. Biul. Inst. Geol., 373: 125–134.
RACINOWSKI R. & SZCZYPEK T. 1985 — Prezentacja i interpreta-cja wyników badañ uziarnienia osadów czwartorzêdowych. Skrypt Uniw. Œl., nr 359/1985.
RUTKOWSKI J. 2003 — Wprowadzenie w badania petrograficzne ¿wirów. [W:] M. Harasimiuk, S. Terpi³owski (red.), Analizy sedymen-tologiczne osadów glacigenicznych, 13–21.
SARNACKA Z. 1982 — Stratygrafia i charakterystyka litologiczna osadów czwartorzêdowych rejonu doliny Wis³y na po³udnie od Warsza-wy. Biul. Inst. Geol., 337. Z badañ czwartorzêdu w Polsce, 26: 143–198.
WINTER H. 2001 — Orzeczenie dotycz¹ce analizy palinologicznej próbek w profilu Bartoszewice, Ludowice i L¹dy. CAG Pañstw. Inst. Geol., nr 121/2003.
WYSOTA W. 2002 — Stratygrafia i œrodowiska sedymentacji zlodo-wacenia wis³y w po³udniowej czêœci dolnego Powiœla. Wyd. Pr. Uniw. M. Kopernika.
Praca wp³ynê³a do redakcji 01.12.2005 r. Akceptowano do druku 29.05.2006 r.
