Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka Rocznik LXXIII (2018), 1 e-ISSN 2658-2082 | PL ISSN 0037–7511 WOJCIECH MROZOWICZ Uniwersytet Wrocławski Instytut Historyczny ORCID: 0000-0002-4407-0698
Halina Dudała, Beata Gaj, Łacińskie epigramy ks. Gotfryda Karola Eichbergera
z Bojszów
, Kraków: TAiWPN Universitas, 2017, ss. 88, 8, ill.
Próżno szukać Gotfryda Karola Eichbergera, osiemnastowiecznego duchow-nego śląskiego, na kartach historii literatury śląskiej. Jego skromna pod względem ilościowym twórczość została właściwie dopiero w ostatnim czasie odkryta przez Halinę Dudałę1, znakomitą znawczynię dziejów duchowieństwa górnośląskiego.
Wespół z Beatą Gaj, specjalizującą się w badaniach nad neolatynistyką śląską, opublikowały one wszystkie znane epigramy Gotfryda Eichbergera w języku oryginału, to jest łacińskim, i w polskim przekładzie. Publikację poprzedza ob-szerne opracowanie poświęcone postaci autora epigramów. Ponadto uzupełniają ją kolorowe ilustracje, w tym reprodukcje wybranych fragmentów źródłowych. Wydawnictwo Universitas uczyniło z niej prawdziwą edytorską perełkę.
Biografia Gotfryda Eichbergera została odtworzona skrupulatnie przez H. Du-dałę na podstawie strzępków informacji źródłowych (s. 13–50). Był on potomkiem Wawrzyńca Eichbergera, imigranta ze szkockiego Edynburga albo z węgierskiego Ödenburga (tj. Sopronu), który osiedlił się w Pszczynie i w 1698 r. poślubił tam Mariannę Laskowicównę z zamożnej krakowskiej rodziny kupieckiej. Ich pierwszym dzieckiem był urodzony w Pszczynie w 1706 r. Gotfryd. Kształcił się zapewne w Pszczynie, a następnie na Uniwersytecie Krakowskim, na którym zdobył w 1727 r. bakalaureat. W Krakowie też, po odpowiednim przygotowaniu w seminariach 1 Zob. Halina Dudała, Clerus decanatus Plesnensis w świetle protokołów kongregacji deka-nalnych pszczyńskich z lat 1691–1756. Edycja źródłowa, Katowice 2015 (Źródła do dziejów
Ko-ścioła Katolickiego na Górnym Śląsku, 10), s. 141–144.
Księży Misjonarzy i Zamkowym, wstąpił do stanu duchownego. Zapewne zaraz po uzyskaniu święceń podjął pracę na Górnym Śląsku – najpierw od 1730 r. jako wikary w parafii w Lędzinach, już od 1734 jako proboszcz w Bojszowach2, a od
1749 r. znowu w Lędzinach, tym razem jako proboszcz. Prawdopodobnie w 1763 r. przeniósł się Gotfryd do brata Franciszka Eichbergera, który mieszkał w Krakowie, w kamienicy przy ul. Floriańskiej. Tam zmarł 13 VII 1764 r. Został pochowany na cmentarzu parafialnym Kościoła Mariackiego w Krakowie.
Ukształtowany pod wpływem kultur niemieckiej, śląskiej i polskiej, a także związanej z Kościołem kultury łacińskiej, zdradzał Gotfryd Eichberger pewne zainteresowania literackie. Dawał im wyraz na kartach urzędowej księgi parafialnej kościoła w Bojszowach (Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach, Zbiór ksiąg metrykalnych, sygn. 50/22), w której w latach 1741–1746 rejestrował chrzty, śluby i pogrzeby swoich parafian. Zapisał tam łącznie 16 krótkich utworów w języku łacińskim, które autorki omawianego tu opracowania określiły jako epigramy. Ich charakterystyki dokonała B. Gaj (s. 51–62). Wbrew temu, co podaje Autorka, pięć (nie cztery) spośród epigramatów towarzyszy wpisom dotyczącym chrztów, sześć – ślubów i pięć (nie sześć) – pogrzebów. Beata Gaj postrzega je jako nawiązujące do tradycji antycznej utwory okolicznościowe, upamiętniające najważniejsze wy-darzenia w życiu człowieka – narodziny, zawarcie małżeństwa i śmierć, tj. utwo-ry typu genethliakon, epitalamium i epicedium. Według Autorki Gotfutwo-ryd Eichber-ger był „spadkobiercą wielkiej tradycji” wczesnonowożytnej śląskiej kultury łacińskiej. Szkoda, że zabrakło tutaj refleksji na temat sztuki wersyfikacji bojszow-skiego proboszcza, zwłaszcza omówienia metrum. Brak to tym istotniejszy, że nie wiadomo, czy jako wiersze należy traktować modlitewne westchnienia Gotfryda Eichbergera, jak np. na zakończenie 2. epigramu (s. 67–68)3.
Jako interesujące należy określić próby interpretacji epigramów podjęte przez B. Gaj. Licentia poetica wprawdzie nie pozwala na polemikę z jej propozycjami, niemniej jednak trzeba odnotować, że wkradły się do nich pewne nieporozumienia. Tytułem przykładu należy wskazać epigram 3., zamieszczony w serii wpisów dotyczących chrztów (na końcu 1743 r.), traktowany jednak przez Autorkę jako związany ze śmiercią (s. 59–60): „Annus quos lapsus hic ed[i]dit orbi // Inducat coelo, cura Paterna Dei”. Jak się zdaje, nie chodzi tu o „dzieci, których ochrzcić 2 Zob. też w dalszym ciągu przyp. 5.
3 Zob. też Dudała, Clerus decanatus Plesnensis, s. 143, gdzie ten fragment nie znalazł się
nie zdążono, ale które weszły do nieba dzięki Bożej (ojcowskiej) Opatrzności”. Jest tu rzeczywiście mowa o dzieciach, które przyszły na świat w minionym roku, którym jednak poeta życzy, by osiągnęły niebo dzięki Boskiej opiece. Wskazuje na to czasownik inducere w formie coniunctivi praesentis activi (tzw. coniunctivus
optativus). Czas teraźniejszy pozwala przypuszczać, że wyrażone tu życzenie
odnosi się do przyszłości (lub teraźniejszości), a nie do przeszłości, jak sugeruje zaprezentowany przez B. Gaj przekład i interpretacja.
Przygotowana przez obie Autorki Nota edytorska nie do końca spełnia sta-wiane jej zadania. Owszem, wskazuje podstawę wydania i opisuje działania Au-torek związane z wydaniem epigramów. Jednak – wbrew tytułowi – nie ma w no-cie mowy o edycji, a co najwyżej o „transkrypcji utworów”. Nie zostały objaśnione wprowadzone przez Autorki zabiegi edytorskie, jak użycie nawiasów kwadratowych – czytelnik domyśla się tylko, że w ten nietypowy sposób zostały oddane lekcje wątpliwe. Brakuje deklaracji co do oddawania osobliwości ortogra-ficzno-grafemicznych (np. co do użycia u i v, co widać w pisowni słów quam, quos), użycia wielkich i małych liter (np. dlaczego wyraz Polus raz jest pisany z małej, raz z wielkiej litery), kształtowania wierszy (czy w ślad za rękopisem, czy zgodnie z jakimiś innymi zasadami), interpunkcji.
W samym wydaniu epigramów brakuje aparatu krytycznego. Wprawdzie zapewniają Autorki, że „transkrypcja utworów nie sprawiała większych trudności, za wyjątkiem epigramu drugiego” (s. 63), to niemniej widać, że – dzięki zamiesz-czonej w pracy reprodukcji – można było podjąć w aparacie dyskusję nad ustale-niem tekstu tegoż epigramu. Podaję w dalszym ciągu jego skorygowany odczyt, zastrzegając, że na podstawie reprodukcji nie sposób rozwiązać wszystkich wątpliwości4:
Da, o Sanctissime summe Pastor et vere Zelator Animarum, ut [hi] receptam recep-tum // innocentiae candorem per lavacrum Baptismatis // in vita [retineant] matu-riori, ne mortali ingrediant nigredine stupro deturpent, // quos vero pro fragilitate humana tunc hunc primum nimium // candorem detrivisse detersisse contigerit, et donum novum iterum per poeniten- // tiam veram restitutam restitutum a te 4 Zamieszczone w transkrypcji (Dudała, Gaj, Łacińskie epigramy, s. 67) błędne warianty
tekstowe zostały przekreślone, a czcionką pogrubioną zaznaczono nowe propozycje odczytów. Po-dwójnym ukośnikiem zaznaczono koniec wierszy w oryginalnym rękopisie. Interpunkcja została skorygowana. Zob. też odmienny, jednak nie wolny od zastrzeżeń, odczyt tego epigramu: Dudała,
habent habeant. Mihi vero // indigno peccatori sis propitius per viscera miser- // icordiae plena Genitricis tuae te supplex et proprius pronus // oro.
Brak reprodukcji dalszych epigramów uniemożliwia weryfikację innych od-czytów, a ta wydaje się konieczna choćby wobec pojawienia się niejasnej grama-tycznie formy eddit (epigram 3.) czy zwrotu unda sacer (epigram 5.)5. Z kolei
znaczenie problemu interpunkcji w procesie ustalania wydawanego tekstu uwi-dacznia epigram 8. W wersji zaproponowanej w wydaniu (s. 7–71) jest to: „Haec Pastoralis strinxit Connubia, virtus // Jesus confirmet, cum sponso Virginis Almae”. W opinii recenzenta winno to jednak być: „Haec Pastoralis strinxit Connubia virtus, // Jesus confirmet, cum sponso Virginis Almae” (konsekwencje w przekła-dzie: zamiast „Małżeństwa, które związał pastorał, // Niech umacnia Jezus – Wzór doskonałości // Wraz z Oblubieńcem Błogosławionej Dziewicy”, proponuję: „Mał-żeństwa, które związała moc duszpasterska, // Niech umacnia Jezus wraz z oblu-bieńcem Dziewicy Żywicielki”). Brakuje wreszcie w wydaniu komentarza rzeczo-wego, w którym można by np. skomentować odwołanie do pism św. Pawła w epigramie 9. (tu do myśli wyrażonych w Liście 1 Kor 7) czy nawiązanie do wesela galilejskiego w epigramie 11. (do Ewangelii wg św. Jana J 2, 1–11).
Niestety, umniejszają ocenę omawianej pracy również pewne potknięcia redakcyjne, jak: nieuporządkowany wykaz literatury, błędy w zapisach bibliogra-ficznych (np. w zapisie pracy Stanisława Tynca pojawił się patriarchat wrocławski zamiast patrycjatu, a Joachimowi Bahlckemu zostało przypisane autorstwo części opracowania pod jego redakcją napisanej przez Brigitte Bönisch-Brednich), błędne przeniesienia wyrazów (np. s. 14 He-imon, s. 17 Kirchengeme-inde), brak spacji po niektórych liczbach czy niekonsekwentne stosowanie kursywy na oznaczenie tytułów cytowanych prac. Nie wiem, czy jako niedoskonałości redakcyjne należy traktować odmienne przekłady tych samych epigramów na język polski, jak w wy-padku epigramów 1. (s. 56 i 67), 3. (s. 60 i 68) i 16. (s. 61 i 74). W każdym razie wywołuje to wrażenie pewnego zamieszania.
5 Błędne lekcje pojawiają się też w wydaniu noty informującej o objęciu probostwa przez
Gotfryda Eichbergera (zob. Dudała, Gaj, Łacińskie epigramy, s. 30): „Ego Godefridus Eichberger curam ecclesiae Boiszowiensis suscepi anno 1734, die 15 Novembris, post liberam et spontaneam resignationem et Mednensis beneficii as[s]ecutionem per illustris perillustris et admodum
reveren-di domini Friderici Cybulka. Quod ut ad meam et animarum mihi commissarum eveniam eveniat
salutem Immaculatae semper Virginis Dei, parae Deiparae faciat intercesso intercessio et Divi
Postulat B. Gaj, by przejrzeć uważnie inne księgi parafialne w poszukiwaniu dalszych przykładów twórczości śląskiego kleru katolickiego (s. 62), wydaje się w pełni zasadny, choć urzędowy charakter ksiąg metrykalnych nie sprzyja za-mieszczaniu w nich treści wykraczających poza obowiązujący formularz. Swoją drogą z uznaniem należy patrzeć na literackie poczynania proboszcza Gotfryda Eichbergera wykraczające poza urzędową rutynę. Praca H. Dudały i B. Gaj, mimo pewnych niedociągnięć, daje znakomite świadectwo wartości jego poetyckiego talentu.
