Czy Pwt 30,3-4 pochodzi z czasów po niewoli babilońskiej?

Norbert Mendecki

Czy Pwt 30,3-4 pochodzi z czasów po

niewoli babilońskiej?

Collectanea Theologica 55/3, 33-38

1985

CZY P w t 30, 3— 4 POCHODZI Z CZASÖW PO NIEWOLI BABILOŃSKIEJ?

Rozdziały 29—30 Księgi Powtórzonego P raw a składają się z trzech głównych jednostek tematycznych: 29,1—20; 30,11—14; 30,15—20, należących do tradycji deuteronomickiej 4. Do tego dołą­ czono późniejsze tek sty deuteronomickie 29,21—27; 30,1—10. P ery ­ kopa 30,1— 10 jest przepowiednią, p ro ro c k ą2, koncentrycznie zbu­ dowaną 3. Tem atem głównym tej perykopy, odróżniającej się w yraź­ nie od poprzedzających złożeczeń, jest nawrócenie Izraela do Jahw e 4. To nawrócenie (centralny tem at teologii deuteronomickiej) jest w arunkiem koniecznym dla nowego działania Bożego (w. 2), wyrażającego się w zebraniu rozproszonego narodu (w. 3). To prze­ mawia za powstaniem perykopy w kręgu D euteronom isty 6. Zebra­ nie rozproszonych w w. 3 i w w. 4 wbudowano organicznie do te ­ m atu „nawrócenie Izraela do Jahw e” ®. W. 5 przynosi pokrew ny te ­ m at — wprowadzenie do ojczyzny.

W niniejszym artykule chodzić będzie o analizę (m otivgeschicht­

liche Untersuchung) wierszy 3 i 4. Tekst P w t 30,3—4 brzmi:

3 Jahw e, twój Bóg odmieni tw ój los i zlituje się nad tobą.

Zgromadzi cię na nowo spośród wszystkich narodów, gdzie cię Jahw e, twój Bóg rozproszył.

4 Choćby twoi w ygnańcy byli na krańcu nieba, zgromadzi cię stam tąd Jahw e, twój Bóg, i stam tąd cię sprowadzi.

ks. N O R B E R T M E N D E C K I, W IE D E Ń 1 W e d łu g G . B r a u l i k a , D as T e s t a m e n t d e s M ose. D as B u c h D e u te r o ­ n o m iu m , S t u t t g a r t 1976, 72; p o r. te ż H . D. P r e u s s, D e u te r o n o m iu m , D a r m s ta d t 1982, 159. 2 P o r. G . R a d , D as f ü n f t e B u c h M ose. D e u te r o n o m iu m , G ö tti n g e n2 1968, 131. 3N . L o h f i n k , D er B u n d e s s c h lu ß im L a n d МоаЪ, B Z N F 6 (1962) 41, p rz y p is 40. 4 P o r. w . 1.2.3.8.9.10. 6 H. W o l f f , D as K e r y g m a d e s d e u te r o n o m is tis c h e n G e s c h ic h ts w e r k e s , Z A W 73 (1961) 181— 183.

• P o d o b n e b rz m ie n ie c z a so w n ik ó w sza b a („ p ro w a d z ić do n ie w o li” ) i szu b („w ró cić z p o w r o te m ”) w y k o rz y s ta n o w c e la c h re to ry c z n y c h . A. G a m p e r,

D ie h e ils g e s c h ic h tlic h e B e d e u tu n g d e s sa lo m o n is c h e n T e m p e lw e ih g e b e ts , Z K T

34 k s. N O R B E R T M E N D E C K I

W 3. rozpoczyna form uła szub ’et szebut (odmienić los). Owa form uła z czasownikiem szub Qal w ystępuje 18 razy w Starym Testamencie. Oprócz P w t 30,3 znajduje się w J r 29,14; 30,3.18; 31,23; 48,47; Ez 16,53; 29,14; Oz 6,11; Am 9,14; Sf 2,7; 3,20; Ps 14,7; 53,7; 85,2; 126,1.4; Jb 42,10. J r 29,10— 14 jest przepowiednią pro­ rocką, której autentyczność jest podw ażana7. Perykopa 30,1—-4 po­ chodzi z deuteronomickiej tradycji (szkoły)8. Teksty J r 30,18—20 i J r 31,23 pow stały w okresie niewoli babilońskiej9. J r 48,47 nosi ślady pracy redaktorskiej, gdyż obietnica zbawcza dotycząca Moabu (Jr 48,47) wychodzi poza ram y kontekstu (poprzedni w. 46 jest groź­ bą, skierow aną przeciwko M oabowi)10. Oz 6,11 jest glosą judejską z językiem okresu niewoli u . Podobnie Am 9,14 pochodzi z okresu w y g n an ia12. Sf 2,7ac13; 3,2014 dołączono do tekstu głównego w okresie po niewoli babilońskiej. Zarówno psalm y 14,7; 53,7; 85,2; 126,1.4 1S, jak i Jb 42,10 zaw ierają form uły typowe dla okresu po n ie w o li16. Ez 16,53 i Ez 29,14 przypisuje się poezechielowskiej tr a ­ dycji (szkole), k tó ra pracowała w duchu Wielkiego Proroka, konty­ nuując jego dzieło 17. Tradycji tej zawdzięczamy powstanie form uły „odmienić los”, prawdopodobnie w oparciu o ezechielowski obraz rozproszonych owiec, które Jahw e na powrót gromadzi (Ez 34,4.16).

Odmiana losu w dziejach Izraela oznacza koniec gniewu Jahwe, czyli jego wielkie zlitowanie się nad narodem. Owo zlitowanie Boże wyraża czasownik rhm Pi, w ystępujący często w okresie niewoli babilońskiej18, szczególnie u Deuteroizajasza 19, a także w Księdze Jerem iasza20. Deuteroizajasz obdarza naw et Boga tytułem merahem (rzeczownik utw orzony od czasownika „litować się” = ten, który

7 P o r. S. B ö h m e r , H e im k e h r u n d n e u e r B u n d . S tu d i e n z u J e r e m ia

30—31, G ö ttin g e n 1976, 120, p rz y p is 57; p o r. te ż W . T h i e 1, D ie d e u te r o n o - m is tis c h e R e d a k tio n v o n J e r e m ia 26— 15. M it e in e r G e s a m tb e u r te ilu n g d er d e u te r o n o m is tis c h e n R e d a k tio n d e s B u c h e s J e r e m ia , N e u k ir c h e n 1981, 14— 16 8 W. T h i e l , d z. c y t., 20— 21; p o r. te z S. B ö h m e r , d z. c y t., 47— 49. 8 S. B ö h m e r , d z . c y t., 65 i 72. 10 W . 47a d o łącz o n o w p ó ź n ie js z y m o k re s ie ze w z g lę d ó w h is to ry c z n y c h , W . R u d o l p h , J e r e m ia T ü b i n g e n8 1968, 283—284. 11 H . W o l f f , D o d e k a p r o p h e to n 1: H o sea , N e u k ir c h e n3 1976, 157. 12 P o r. A . W e i s e r , D as B u c h d e r z w ö lf K le in e n P r o p h e te n 1: Die

P r o p h e te n H o sea , J o e l, A rn o s, O b a d ja , J o n a , M ich a , G ö tti n g e n · 1974, 203.

13 W e d łu g W . R u d o l p h , M ich a , N a h u m , H a b a k u k , Z e p h a n ja , G ü te r ­ slo h 1975, 280. 14 P o r. W . R u d o l p h , M ich a , N a h u m , H a b a k u k , Z e p h a n ja , d z. c y t., 293 15 H . J . K r a u s , P s a lm e n , N e u k i r c h e n5 1978, 247, 556, 755, 1033. 18 G. F o h r e r , D as B u c h H io b , G ü te r s lo h 1963, 42. 17 W. Z i m m e r l i , E ze c h ie l, N e u k ir c h e n 1969, 371, 715. 38 P o r. J r 12,15; 30,18; 33, 26; 42,12; Z a c h 10, 6 i in n e. 19 P o r. Iz 49,10.13.15; 54,8.10 i in n e . 20 N ie k tó r e te k s ty w K się d z e J e r e m ia s z a z c z a s o w n ik ie m r h m P i s ą n i e ­ a u te n ty c z n e , j a k n a p r z y k ła d J r 12,15; 30,18; 31,20; 33,26 i in n e , p o r. S. B ö h ­ m e r , d z. c y t., 42, 64, 44— 45.

lituje się) w tekstach Iz 49,10 i 54,10 21. Czasownik rhm P i w ystę­ puje w naszym tekście wspólnie z formułą, „odmienić los”. Podob­ ne zestawienie m am y w całym S tarym Testamencie, oprócz naszego tekstu, jedynie w J r 30,18 22; 33,26 23 i Ez 39,25, przy czym odmiana losu w yrażona jak zawsze na pierwszym miejscu przed Bożym zli­ towaniem. W ymienione teksty z Księgi Jerem iasza (Jr 30,18; 33,26) stanowią interpolacje (późniejsze uzupełnienia, dodatki do tekstu głównego). Ez 39,23—29 jest podsumowaniem całego ezechielow- skiego orędzia. Przypisać je należy pracy red ak to rsk iej24. W po­ wyższym kontekście trudno rozstrzygnąć, kto jest twórcą paraleliz- mu „odmienić los — zlitować się”.

Zebranie „z narodów ” i „z krajów ” należy do języka Ezechiela i jego tradycji (szkoły) 2S. Obydwa w yrażenia w ystępują w Księdze Ezechiela najczęściej p ara leln ie26. Tam gdzie brakuje paralelizmu (por. Ez 28,25; 29,13) m am y tylko w yrażenie „z narodów” (w licz­ bie mnogiej), podobnie jak w naszym tekście. Ponadto na uwagę za­ sługuje używanie przez Ezechiela 27 sufikskoniugacji czasownika qbs Pi, podobnie jak w P w t 30,3 28. Owe spostrzeżenia przekonyw ują nas, że zdanie „(Jahwe, twój Bóg) zgromadzi cię na nowo spośród wszystkich narodów ” pod względem języka i treści pokrewne jest Księdze Ezechiela.

Ostatnie wyrażenie w w. 3 naw iązuje do tem atu rozproszenia, które Jahw e sam dopuścił. Motyw rozproszenia w zdaniu względ­ nym znajduje się w J r 23,3; 29,14; 32,37; Ez 11,17; 20,34.41; 28,25; 34,12. Powyższe trzy teksty z Księgi Jerem iasza należą do później­ szej w arstw y Księgi i tym samym nie pochodzą od Jerem iasza29. W tekstach tych, jak i w Ez 11,17; 20,34.41; 28,25; 34,12 rozproszenie należy do przeszłości30. W podobny sposób mówi J r 30,11 i Neh 1.8 o rozproszeniu z czasownikiem pus Hi, z tym , że czasownik ten w Neh 1,8 nie w ystępuje w zdaniu względnym. J r 30,11 pochodzi

21 P o r. P s 116,5. 22 O d n o śn ie p o w s ta n ia te k s tu w o k re s ie n ie w o li b a b ilo ń s k ie j p o r. S. B ö h ­ m e r , d z. c y t., 65. 23 P rz e c iw k o je r e m ia s z o w e m u a u to r s tw u o p o w ia d a s ię A . W e i s e r , D as B u c h J e r e m ia , G ö t t i n g e n8 1969, 306. 24 W. Z i m m e r l i , dz. c y t., 968—971. 23 P o r. Ez 20,34.41; 34,13 i in n e . 28 P o r. Ez 11,17; 20,34.41; 34,13 i in n e . 27 P r e f ik s k o m u g a c ja c z a s o w n ik a q b s P i w y s tę p u je ty lk o u Ez 29,13. T e k s t te n p rz y p is a ć n a le ż y p o e z e c h ie lo w s k ie j tr a d y c ji, W . Z i m m e r l i , d z. c y t., 715. 28 P o r. p re f ik s k o n iu g a c ję c z a so w n ik a q b s P i u D e u te ro iz a ja s z a i T rito iz a - ja s z a w I z 43,5; 54,7; 56,8. 28 P o r. W. T h i e l , D ie d e u te r o n o m is tis c h e R e d a k tio n v o n J e r e m ia 1—25, N e u k ir c h e n 1973, 246— 247; t e n ż e , D ie d e u te r o n o m is tis c h e R e d a k tio n v o n J e r e m ia 26— 45, d z. c y t., 15— 16, 35; S. B ö h m e r , d z. c y t., 33— 37, 43. 30 P o r. te ż P w t 4,27; 28,64; J r 9,15; 13,24; 18,17 i in n e .

36 k s. N O R B E R T M E N D E C K I

z okresu niewoli i stanowi echo przepowiadania deuteroizajaszowe- go 31. Neh 1,8 cytuje nasz te k s t32.

Uwzględniwszy powyższą analizę trzeba przyjąć, że „rozpro­ szenie” w P w t 30,3 należy do przeszłości, a tym samym zakłada sytuację, w jakiej znaleźli się Żydzi po r. 587. „Rozproszenie” w zdaniu względnym zdradza język Ezechiela i jego tradycji (szko­ ły) w tekstach z q bs P i 33

W. 4 naw iązuje do poprzedniego wiersza „choćby twoi w ygnań­ cy byli na krańcu nieba”. W edług Iz 11,12; 56,8; Neh 1,9; Ps 147,2 Jahw e zbiera wygnańców (niddah). Iz 11,12 pochodzi z okresu po niewoli babilońskiej, najprawdopodobniej z końca 5 w. przed n. Chr., gdyż w tym czasie spór pomiędzy Izraelem a Sam arią osiągnął pu nkt szczytow y34. Neh 1,9 datuje się na czasy po r. 445 przed n. Chr., gdyż w ty m roku Nehemiasz rozpoczął działalność w J e ro ­ zolimie 35. Ps 147 zakłada budowę m urów Jerozolim y przez Nehe- miasza w r. 445 36, a więc pochodzi z tego okresu albo jeszcze z póź­ niejszych czasów s7. Z powyższego wynika, że Tritoizajasz (Iz 56,8) po raz pierw szy użył słówka niddah w wyżej wymienionym zna­ czeniu. Jego działalność przypada prawdopodobnie na lata 537—531 przed n. Chr.38, powstanie zaś Iz 56—66 datuje się na wczesny okres po niewoli babilońskiej м. Nie wyklucza się możliwości, że Tritoiza­ jasz posłużył się, w użyciu słówka „w ygnańcy” ezechielowskim obrazem rozproszonych owiec (Ez 34).

Gromadzenie rozproszonych m a ch arak ter powszechny — do­ konuje się naw et z najdalszego krańca nieba. Księga Powtórzonego Praw a używa wprawdzie wyrażenia: „kraniec nieba” i „kraniec zie­ m i” 40, ale tylko w naszym tekście chodzi o zebranie rozproszonych z krańca nieba. Zebranie „z krańca ziemi” należy do orędzia deu- teroizajaszow ego41. Chwała Jahw e m a dotrzeć aż na kraniec ziemi (Iz 42,10). W Iz 43,6—7 Jahw e zbiera rozproszonych „z krańca zie­

31 S. B ö h m e r , d z. c y t., 61. 32 P o r. U. K e l l e r m a n n , N e h e m ia . Q u e lle n , Ü b e r lie fe r u n g u n d G ę- s c h ic h te , B e rlin 1967, 8— 11, szczeg. 9, p rz y p is 18. 33 M o ty w ro z p r o s z e n ia w z d a n iu w z g lę d n y m n ie w y s tę p u je w ż a d n y m te k ś c ie u D e u te ro iz a ja s z a . 34 P o r. w . 13 z a k ła d a ją c y o w ą s y tu a c ję , H. W i l d b e r g e r , J e sa ja , 1. J e s a ja 1— 12, N e u k ir c h e n 1972, 466—467. 35 U . К e 11 e r m a η n , d z. c y t., 152— 153. 33 H . J . K r a u s , d z. c y t., 1136. 37 U. K e l l e r m a n n , d z. c y t., 152— 153. 38 C. W e s t e r m a n n , D as B u c h J e sa ja . K a p ite l 40— 66, G ö ttin g e n 1970, 237. 39 W e d łu g C. W e s t e r m a η n a, dz. c y t., 237 p ó ź n ie jsz e w a r s t w y K się - g i (ro z d z ia ły 56— 66) z o s ta ły s p is a n e w k r ó tk im c z a s ie p o z a k o ń c z e n iu d z ia ła ł n o śc i T r ito iz a ja s z a .

49 P o r. P w t 4,32; 13,8; 28,49.64.

m i” 42. Oprócz P w t 30,3; Neh 1,9 43 i Iz 43,6—7 44 nie mamy w S ta­ rym Testamencie żadnego innego tekstu mówiącego o zebraniu roz­ proszonych przez Jahw e „z krańca ziemi”, względnie „z krańca nieba” 45.

Ostatnie wyrażenie w w. 4 brzmi „i stam tąd cię sprowadzi”. Czasownik lqh Q odpowiada poprzedniemu paralelnem u w yrażeniu „zgromadzi cię stam tąd Jahw e, twój Bóg”. Bez paralelizm u w ystę­ puje to wyrażenie także w J e r 3,14, które nie pochodzi od Proroka Jerem iasza 46. P w t 4,20 używa lqh Q jako paralele, do js ’ Hi. Wiersz ten mówi jednak o wyjściu z Egiptu (pierwszy Exodus), chociaż w kontekście owo wyjście rozumie się jako wzór dla drugiego Exo- dusu, z niewoli babilońskiej 47. Na uwagę zasługuje fakt, że tylko w Ez 36,24; 37,21 48 lqh Q stanowi paralelę do qbs P i 49. Dlatego też należy stwierdzić pew ną zależność słowną od Księgi Ezechiela.

Podsumowywując całą analizę tekstu P w t 30,3—4 należy stwierdzić, że w. 3 pokrew ny jest Księdze Ezechiela. Szczególną zależność w ykazuje w. 3 od Ez 39,23—29. W tekście tym znajduje się w yrażenie „odmienić los” połączone z czasownikiem rhm Q, w następującej kolejności: najpierw „odmienić los”, a następnie czasownik rh m Q. Te same wyrażenia i w tej samej kolejności mamy w naszym tekście P w t 30,3. Oprócz tego form uła „odmienić los” z szub Q w ystępuje jeszcze w Ez 16,53; 29,14. Sufikskoniugacji czasownika qbs Pi, którą mamy w w. 3, używa Prorok Ezechiel i jego szkoła. Także motyw rozproszenia w zdaniu względnym („gdzie cię Jahw e, twój Bóg rozproszył” w w. 3) pokrew ny jest słownictwu Księgi Ezechiela. Do tego dorzucić należy wyrażenie „z narodów ” (w. 3), typowe dla Proroka Ezechiela i jego tradycji.

Natomiast w. 4 spokrewniony jest głównie ze słownictwem Deu­ teroizajasza i Tritoizajasza. U Iz 43,6—7 zbiera Jahw e rozproszo­ nych „z krańca ziemi”, w 30,3 „z krańca nieba”. W tekstach tra k ­ tujących o zebraniu rozproszonego narodu u Deuteroizajasza i T rito­ izajasza dominuje prefikskoniugacja czasownika qbs Pi. Form a ta znajduje się w w. 4. Form uła „w ygnańcy” (rozproszeni) w w. 4 na­

42 P o r. Iz 42,10; 48,20; 49,6 i in n e .

43 N e h 1,9 c y tu je P w t 30,3, U. K e l l e r m a n n , dz. c y t., 9, p rz y p is 18. 44 Iz 49,12 w y m ie n ia tr z y s tr o n y ś w ia ta , z k tó r y c h d o k o n a się z e b ra n ie , b ez u ż y c ia w y ra ż e ń : „ k r a n ie c n ie b a ”, czy „ k r a n ie c z ie m i”.

45 J e r e m ia s z p o s łu g u je s ię ty m w y ra ż e n ie m w 10,13 i w 51,16 („i z k r a ń c a zie m i w z w y ż w ie d z ie / J a h w e / o b ło k i”) i w 12,12; 25,31.33 (sąd n a d n a ro d e m się g a aż n a k r a n ie c ziem i).

48 P o r. A. W e i s e r , dz. c y t., 29; S. B ö h m e r , d z. c y t., 37. 47 P o r. G. В r a u 1 i k, D ie M itte l d e u te r o n o m is c h e r R h e to r i k e r h o b e n aus D e u te r o n o m iu m 4,1— 40, R o m 1978, 50—60. 48 P ra w d o p o d o b n ie o b y d w a te k s ty n ie p o c h o d z ą od P ro r o k a , ra c z e j p r z y ­ p is a ć je n a le ż y p o e z e c h ie lo w sk ie j tr a d y c ji, W . Z i m m e r l i , dz. c y t., 874,912. 42 O w p a ra le liz m n ie w y s tę p u je u D e u te ro iz a ja s z a , j a k i c z a so w n ik lą h Q w o p isie d ru g ie g o w y jś c ia

38 k s. N O R B E R T M E N D E C K I

wiązuje najprawdopodobniej do słownictwa tritoizajaszowego (Iz 56,8). Jedynie czasownik lqh Q spokrewniony jest z Księgą Eze­ chiela, ponieważ czasownik ten w ystępuje u Ez 36,24; 37,21 w para- leliźmie do qbs Pi, podobnie jak w P w t 30,4.

W tekście P w t 30,3—4 znajdujem y słownictwo Ezechiela, Deu- teroizajasza i Tritoizajasza. Pow staje więc pytanie, czy owi prorocy okresu niewoli oparli się na tym jedynym tekście z Księgi Powtó­ rzonego Praw a, trak tu jącym o zebraniu rozproszonego narodu, uzu­ pełniając go i umieszczając na planie pierwszym we własnym prze­ powiadaniu 50, albo autor P w t 30,3—4 przejął słownictwo wymienio­ nych proroków okresu wygnania? Wszystkie inne miejsca w Starym Testamencie trak tu jące o zebraniu rozproszonego narodu z qbs Pi i ’sp Q naw iązują do słownictwa Ezechiela i Deuteroizajasza 51. P eł­ ną odpowiedź rozstrzygającą powyższy problem otrzym am y dopiero wtedy, kiedy kolejne m otywy w P w t 30,1—10 zostaną przeanalizo­ wane. D T N 30,3— 4 N A C H E X ILISC H ? I n D tn 30,3— 4 is t d ie S p ra c h e E z e c h ie ls, D e u te ro - u n d T r it o je s a ja z u f i n ­ d e n . V. 3 w e is t e in e N ä h e z u m B u c h E z e c h ie l a u f. B e so n d e rs n a h e v e r w a n d t is t E z 39,23— 29. D ie s e r T e x t v e r b i n d e t „ d a s S c h ic k s a l w e n d e n ” so m i t r h m Q, d a ß d ie S c h ic k s a ls w e n d e d e m E r b a r m e n v o r a u s g e h t (Ez 39,25). D ie se lb e n W e n ­ d u n g e n u n d e in e ä h n lic h e R e ih e n fo lg e t r e t e n in D tn 30,3 a u f. A u ß e rd e m f i n ­ d e t s ic h d e r in D tn 30,3 v o rk o m m e n d e A u s d r u c k „ d a s S c h ic k s a l w e n d e n ” m it sc h u b Q n o c h in Ez 16,53; 29,14. D ie S u f f ix k o n ju g a tio n v o n q b s P i, so w ie sie in V. 3 v o rlie g t, g e h t a u f E z e c h ie l z u rü c k . A u c h d a s M o tiv d e r Z e r s tr e u u n g in F o rm e in e s R e la tiv s a tz e s ( „ u n te r d ie d ic h J a h w e , d e in G o tt, z e r s tr e u t h a t ” V. 3) s t e h t d e r S p ra c h e E z e c h ie ls u n d s e in e r S c h u le n a h e . D ie S a m m lu n g „ au s d e n V ö lk e rn ” (V. 3) k o m m t e in ig e M a le im B u c h E z e c h ie l v o r. V. 4 s t e h t d a g e g e n d e r S p ra c h e D e u te ro - u n d T r it o je s a ja n a h e . I n J e s 43,6— 7 s a m m e lt J a h w e d ie Z e r s tr e u t e n „ v o m E n d e d e r E r d e ”, in D tn 30,4 „ v o m E n d e des H im m e ls ”. I n d e n „ S a m m lu n g s s te lle n ” b e i D e u te r o je s a ja u n d T r ito je s a ja w i r d d ie P r ä f ix k o n ju g a t io n v e r w e n d e t. D iese F o r m k o m m t in D tn 30,4 v o r . D e r A u s d ru c k „ d ie V e r s p r e n g te n ” (V. 4) i s t w a h rs c h e in lic h a u f T r it o je s a ja (Je s 56,8) z u rü c k z u f ü h re n . N u r d a s V e rb Iq h Q i s t m i t d e m B u c h E z e c h ie l v e r w a n d t, d a d ieses V e rb in E z 36,24; 37,21 p a r a l le l z u m V e rb q b s P i (w ie a n u n s e r e r S te lle 30,4) s te h t. D tn 30,3— 4 s t e h t d e r S p ra c h e E z e c h ie ls, D e u te ro - u n d T r ito je s a ja n a h e . H a b e n d ie g ro ß e n E x ils p r o p h e te n d ie s e d e u te r o n o m is c h e S te lle ü b e rn o m m e n , e r g ä n z t u n d z u r M itte i h r e r B o ts c h a f t g e m a c h t? A lle a n d e r e n B eleg e im A lte n T e s ta m e n t, d ie v o n d e r S a m m lu n g d e r Z e r s tr e u t e n h a n d e ln (m it q b s P I u n d ’sp Q), g e h e n v o rw ie g e n d a u f d ie S p r a c h e E z e c h ie ls u n d D e u te ro je s a ja s z u rü c k . D e s h a lb k a n n m a n w o h l a n n e h m e n , d a ß a u c h d ie se d e u te ro n o m is c h e S te lle a u f E z e c h ie l, D e u te ro - u n d T r ito je s ja z u rü c k g e h t. D ie v o lle A n tw o r t k a n n a b e r e r s t f a lle n , w e n n a lle a n d e r e M o tiv e i n D tn 30,1— 10 u n te r s u c h t w e rd e n .

so P o w s z e c h n ie u w a ż a się, że P w t 30,1— 10 p o c h o d z i z p ó ź n e g o o k re s u n ie ­ w o li b a b ilo ń s k ie j, p o r. H . D. P r e u s s, d z. c y t., 159— 161.

51 P o r. N. M e n d e c k i , D ie S a m m lu n g d e s z e r s tr e u te n V o lk e s (ro zp r. do k t.), W ie n 1980, 22—23, 34— 35, 42—43, 47, 60—61, 69— 70 i in n e.