"A Dictionary of Judaism and Christianity", Dan Cohn-Sherbok, London 1991 : [recenzja]

Michał Horoszewicz

"A Dictionary of Judaism and

Christianity", Dan Cohn-Sherbok,

London 1991 : [recenzja]

Collectanea Theologica 63/2, 189-193

b lik a c ji) : t r u d w ło ż o n y b y ł b a rd z o d u ży , a r e z u l ta t o k a z u je się n ie z a p r z e ­ c z a ln ie im p o n u ją c y . G o d z i się w ię c p rz y p o m n ie ć , że re a liz o w a n a p rz e z A T K

(p rz y w s p ó łp r a c y z K o m is ją E p is k o p a tu P o ls k i do D ia lo g u z Ju d a iz m e m ) s e r ia K o śc ió ł a Ż y d z i i ju d a i z m o b ję ła ju ż to m y k o le jn o z l a t 1990 i 1991: Ż y d z i i ju d a i z m w d o k u m e n ta c h K o śc io ła i n a u c z a n iu J a n a P a w ła I I (1965— 1989) (o m ó w io n y n a ty c h ła m a c h 61 [1991] 3, s 191— 196) o ra z D z ie c i j e d ­ n e g o B oga. P ra c a z b io r o w a u c z e s tn ik ó w s e m in a r iu m n a u k o w e g o w S p e r tu s C o lleg e o f J u d a ic a w C h ica g o (1989) (o m ó w io n y 62 [1992] 2, s. 179— 187); ja k o c z w a r ta p o z y c ja u k a ż e się — z a p e w n e w 1993 r. — p r z e k ła d T r a k ta tu o Ż y d a c h F r a n z a M u s s n e ra . W id a ć s k o n k r e ty z o w a n y z a m y s ł e d y to r s k i i lo ­

g ik ę u k ła d u . T y m w y ra z is ts z a s t a je się celo w o ść p o s ia d a n ia całości.

M ic h a ł H o r o s z e w ic z , W a r s z a w a

D a n C O H N -S H E R B O K , A D ic tio n a r y o f J u d a is m a n d C h r is tia n ity , L o n ­ d o n 1991, S o c ie ty f o r P r o m o tin g C h r is tia n K n o w le d g e (S P C K ), s. 10 n lb , 181. R a b in C o h n -S h e rb o k , u p rz e d n io p e łn ią c y f u n k c j e r e lig ijn e n a c z te re c h k o n ty n e n ta c h , a k tu a l n ie w y k ła d o w c a te o lo g ii w U n iv e rs ity o f K e n t w b r y ­ ty j s k i m C a n te rb u r y , a u to r m o n o g r a fii z w ią z a n y c h m i n . z p r o b le m a ty k ą j u - d e o - c h r z e ś c ija ń s k ą (np. O n E a r th a s i t is in H e a v e n — J e w s , C h r is tia n s a n d

L ib e r a tio n T h e o lo g y , 1987; H o lo c a u s t T h e o lo g y , 1989), o p ra c o w a ł m a ły sło w ­

n ik p o d s ta w o w y c h p o ję ć z o b s z a r u o b u „ re lig ii A b r a h a m a ” , p o z w a la ją c y d o g o d n ie u c h w y c ić z a c h o d z ą c e z ró ż n ic o w a n ia i u tr z y m a n e p o d o b ie ń s tw a w o p a rc iu o w s p ó ln e p ie r w o tn ie z a k o rz e n ie n ia . T o m z a w ie r a 255 h a s e ł w y ło ­ ż o n y c h b a rd z o z w ię ź le (ty lk o n ie lic z n e o b ję to śc io w o z b liż a ją się d o p ó łto re j s tro n y ) o ra z 200 h a s e ł „ p u s ty c h -o d s y ła ją c y c h ” . S c h e m a te m j e s t tr ó js to p n io - w o ść : u ję c ie ju d a is ty c z n e z n a k r e ś le n ie m e w o lu c ji h is to ry c z n e j; a n a lo g ic z ­ n e u ję c ie c h rz e ś c ija ń s k ie (w sz a k ż e z w y ra ź n ie js z y m a k c e n to w a n ie m c h rz e ś ­ c ij a ń s t w a z a c h o d n ie g o p o k r e s ś re d n io w ie c z a , a k a to lic y z m u d la e p o k i p o - s tr e f o r m a c y jn e j) — c z a se m w y n ik a ją c o - r o z w ija ją c e , k ie d y in d z ie j b a rd z ie j p r z e c iw s ta w n o - k o n tr a s tu ją c e ; w re s z c ie — s y n te ty c z n e w y z n a c z e n ie o d m ie n ­ n o śc i i a n a lo g ii.

D la p r z y k ła d u : F u n e r a l r ite s , n ie m a l p ó łto re j s tro n y . N a p o c z ą tk u w y ­ m ie n io n o a ż sześć h a s e ł „ p u s ty c h ” k o le jn o o d s y ła ją c y c h d o o b rz ę d ó w p o ­ g rz e b o w y c h : B u r ia l, C r e m a tio n , K a d d is h , M o u r n in g , S h iv a , Y a h r z e it. W s k a ­ z a n o , że ju ż w s ta r o ż y tn y m ju d a iz m ie p rz e s trz e g a n o c h o w a n ia z w ło k w p ie ­ c z a ra c h czy g ro b a c h ; sto p n io w o p rz y ję ły się c m e n ta rz e . O d p o w ie d z ia ln o ś ć za p o c h ó w e k sp o c z y w a n a n a jb liż s z y c h k re w n y c h , a w ic h b r a k u — n a w sp ó ln o c ie . S zczeg ó ło w o s c h a r a k te r y z o w a n o o b rz ę d o w o ść (z a z n a c z a ją c d o ­ p u s z c z a ln o ść sp o p ie le n ia ), re g u ły o d m a w ia n ia m o d litw y k a d is z i z a c h o w y ­ w a n ie p a m ię c i o ro c z n ic y z g o n u . D o p o c z ą tk o w y c h o b rz ę d ó w c h r z e ś c ija ń ­ stw o w łą c z y ło e le m e n t p o z y ty w n y : p o jm o w a n ie ś m ie rc i ja k o w s tę p u d o z m a r tw y c h w s ta n ia — s tą d o d IV w . u c z e stn ic y p o c h ó w k ó w u b ie r a li się n a b ia ło . P o V III w . n a s tą p iło p rz e s u n ię c ie : w k ro c z y ła c z e rń , m o d lo n o się za o c zy szczen ie i w y b a w ie n ie od p ie k ła ; w ś r e d n io w ie c z u d o szło te ż d o s y s te ­ m a ty z a c ji o b rz ę d ó w p o c h ó w k o w y c h i m s z a ln y c h . Z u w a g i n a d o k tr y n ę c ie ­ le s n e g o z m a r tw y c h w s ta n ia k r e m a c ja p o c z ę ła p rz y jm o w a ć s ię d o p ie ro w X X w . (u p ro g u — w p r o te s ta n ty z m ie , u s c h y łk u — w k a to lic y z m ie ). W o b u re lig ia c h o b rz ę d y p o g rz e b o w e o p a r te są n a p o d s ta w a c h b ib lijn y c h . D la c h rz e ś c ija n p u n k te m c e n tr a ln y m r e lig ijn y c h a k ty w n o ś c i n a rz e c z z m a r ły c h je s t C h ry s tu s o w e o sw o b o d z e n ie o d ś m ie rc i i r o z k ła d u ; w ju d a iz m ie — ż a l ż a ło b n ik ó w i d o p e łn ie n ie o b rz ę d o w y c h p o w in n o śc i. W z a k o ń c z e n iu z a b r a k ­ ło s k ie ro w a n ia d o in n e g o h a s ł a „ p e łn e g o ” , j a k g d y b y d o p e łn ia ją c e g o : D e a th , k tó r e — o b o k ro z w a ż a ń n a d d o k ła d n y m o k re ś le n ie m m o m e n tu ś m ie rc i — p rz y n o s i n ie m a ło k w e s tii g ra n ic z n y c h .

D o h a s e ł w y k a z u ją c y c h p e łn ą z g o d n o ść o b u u ję ć n a le ż y — p r z y k ła d o ­ w o — E u th a n a sia . W e d le ju d a iz m u ży cie je s t n a jw ię k s z y m b ło g o s ła w ie ń ­ s tw e m B o g a — p rz y s p ie s z e n ie ś m ie rc i c h o ć b y o m in u tę s t a je się ró w n o ­ z n a c z n e z p rz e le w e m k r w i; w y k lu c z o n a je s t w ię c e u ta n a z ja c z y n n a , t a k z a ­ m ie rz o n a , j a k p rz y p a d k o w a — ty le że n ie k tó r e r e s p o n s a ra b in a c k ie z e z w a ­ l a j ą n a z a n ie c h a n ie sztu c z n e g o p o d tr z y m y w a n ia ż y c ia n ie r o k u ją c e g o n a d z ie i n a o d z y s k a n ie p e łn i. Id e n ty c z n e je s t s ta n o w is k o c h r z e ś c ija ń s tw a : e u ta n a z ję p o tę p ia li p a p ie ż e o ra z z w ie rz c h n ic y a n g lik a ń s k ic h K o ścio łó w W ie lk ie j B r y ­ ta n i i i U SA . O b ie z a te m re lig ie p o d k re ś la ją , ż e lu d z ie m a ją p r a w o do p o d ­ tr z y m a n ia i p r z e d łu ż a n ia życia, le c z n ie do je g o z a p rz e c z a n ia . B a rd z o rz e c z o w o — d la c h r z e ś c ija ń s tw a w y ra z iś c ie j u jm u ją c s ta ro ż y tn o ś ć i ś r e d n io w ie c z e — w y ło ż o n e h a s ło T h e o lo g y w sk a z u je , że w d z ie ja c h o b u tr a d y c ji r e lig ijn y c h r e f le k s ja te o lo g ic z n a p rz e c h o d z iła ró ż n o r o d n e p r z e o b r a ­ ż e n ia . Z a z n a c z o n o , ż e w T a lm u d z ie p o g lą d y te o lo g ic z n e n ie s k ł a d a ją się n a z w a r ty z e s ta w d o g m a tó w , a ju d a is ty c z n e w łą c z a n ie s ię w ’ r o z w a ż a n ia te o lo ­ g ic z n e ro z p o c z y n a się w r a z ze śre d n io w ie c z n y m i k o n ta k ta m i ż y d o w sk im i z k u l t u r ą is la m o - a r a b s k ą . O d rę b n ie o m ó w io n o : N a tu r a l th e o lo g y , z a z n a c z a ją c j e j d ą ż e n ia do „ r a c jo n a ln e g o o b ja ś n ie n ia o b e c n o śc i B o g a o ra z z ła H o lo c a u s ­ t u ” — ja k te ż L ib e r a tio n th e o lo g y . P o d k re ś lo n o p o s z e r z a ją c e się z a się g i te j o s ta tn ie j, w y m ie n io n o je j p o d s ta w o w e p o s ta c ie re g io n a ln e . D o n io słe są u w a ­ g i o śc isły c h je j p o w ią z a n ia c h z m y ś lą ż y d o w s k ą i z B ib lią H e b r a js k ą : t e ­ o lo g o w ie w y z w o le n ia u jm u ją W y jś c ie (E x o d u s) ja k o p r o to ty p w y z w o le n ia z fiz y czn eg o z n ie w o le n ia ; m o c n ie js z e a k c e n to w a n ie „ p r a x is ” n iż te o r ii r ó w ­ n ie ż je s t z b ie ż n e z tr a d y c ją ż y d o w sk ą . J e d n a k ż e a u to r z a u w a ż a , iż w ię k ­ szo ść Ż y d ó w ż y je a k tu a l n ie w d o s ta tn ic h k r a j a c h w y so k o u p rz e m y s ło w io ­ n y c h , m a ło in t e r e s u j e się te o lo g ią w y z w o le n ia i p o z o s ta je w n ie ś w ia d o m o ­ ści p o w ią z a ń je j z tr a d y c ja m i m y ś li ż y d o w sk ie j. T y le że te o lo g ię tę w g łó w ­ n y n u r t ż y d o w sk ie j sp o łe c z n o śc i w p ro w a d z iła n a jp r a w d o p o d o b n ie j f e m in i­ s ty c z n a te o lo g ia ż y d o w sk a .

W a rto ro z w a ż y ć u ję c ia k w e s tii k o b ie ty o p ie r a ją c się n a h a s ła c h F e m i­

n is m , M a r io lo g y o ra z W o m e n , p o s itio n of. W y ja ś n io n o ro lę M a d o n n y w c h rz e ­

ś c ija ń s tw ie , p rz e d e w s z y s tk im w k a to lic y z m ie ; p o d k re ś lo n o o d m ie n n o śc i p r o ­ te s ta n c k ie i z w ła sz c z a fe m in is ty c z n e („ M a ry ja n ie u c h o d z i z a c a łk o w ic ie p o ­ ż ą d a n y m o d e l k o b ie ty : je s t p o tu ln a i p o k o r n a r a c z e j b ie r n a n iż c z y n n a ”). W ju d a iz m ie b r a k p o s ta c i ró w n o z n a c z n e j: r a b i n i n ie p r z y ję li d o k tr y n y u p a d ­ k u c z ło w ie k a , t a k w ię c n ie z a c h o d z iła p o tr z e b a „ o d w ró c e n ia ” n ie p o s łu s z e ń ­ s tw a E w y ; w lu d o w e j r e lig ii ż y d o w sk ie j czci się p o s ta c ie m a t r i a r c h a ln e , j a k S a ra , R e b e k a , R a c h e la , L e a — je d n a k ż e p o jm u je się j e ja k o c n o tliw e is to ty lu d z k ie . W y d a je się, że ju d a iz m m ia ł w y ra ź n ie js z y „ p rz e c h y ł” p a t r i a r - c h a ln y n iż c h rz e ś c ija ń s tw o , a c z k o lw ie k — j a k z n a c z n a a u to r — „ k la s y c z n a te o lo g ia c h r z e ś c ija ń s k a o b e jm o w a ła n e g a ty w n ą a n tr o p o lo g ię k o b ie t, k tó r a o d c is n ę ła się n a c h r z e ś c ija ń s k im n a u c z a n iu o B ogu, g rz e c h u , ła sc e , c h r y s to ­ lo g ii, o d k u p ie n iu i e k le z jo lo g ii” , a „ w c z e ś n i” O jc o w ie K o śc io ła w id z ie li k o ­ b ie ty ja k o b r a m ę p o k u s y ” . M n ie j w ię c e j ró w n o le g le , w p ó ź n y c h la ta c h sz e ść ­ d z ie s ią ty c h , k o b ie ty ż y d o w sk ie i c h rz e ś c ija ń s k ie — w s z a k ż e t e o s ta tn ie z n ie ­ p o ró w n a n ie w ię k s z y m ro z g ło se m — p o c z ę ły w y s tę p o w a ć ze s p e c y fic z n y m i ż ą ­ d a n ia m i o d rz u c e n ia p a tr ia r c h a ln y c h a s o c ja c ji, w y c o fa n ia re lig ijn e g o ję z y k a d y s k r y m in u ją c e g o p łe ć ż e ń sk ą , w y p r a c o w a n ia n o w y c h f o r m o b rz ę d o w y c h i litu rg ic z n y c h . W sp ó łc z e sn y fe m in iz m p o w a ż n ie p rz e o b r a ż a p o jm o w a n ie k o ­ b ie t i ic h p o z y c ję w e w s p ó ln o ta c h o b u re lig ii, z a sa d n ic z o p a tr ia r c h a ln y c h . W c h rz e ś c ija ń s tw ie z m ie rz a d o o d k ry c ia p ra w d z iw e g o s e n s u p o d s ta w o w y c h id e i te o lo g ic z n y c h , b y w y k o rz y s ta ć je ja k o k r y ty k ę d o m in a c ji m ę s k ie j ; z a ­ s t a n a w ia ją c e j e s t p o jm o w a n ie w c z e sn e g o c h r z e ś c ija ń s tw a ja k o „ ru c h u k o n tr - k u ltu ro w e g o r e a g u ją c e g o p rz e o iw tr a d y c y jn y m p o w ią z a n io m h ie r a r c h ic z - c z n y m ” . N ie k tó r e f e m in is tk i p r a g n ą r o z s z e rz e n ia s tr e f y tr a d y c y jn y c h k o b ie ­ cy c h m o ty w ó w w K o śc ie le (K o śc ió ł-M a tk a , M a ry ja ...), in n e s p r z e c iw ia ją się te j sy m b o lice. O ile r a d y k a ln e f e m in is tk i p o s tc h rz e ś c ija ń s k d e d ą ż ą n a w e t do

o d rz u c e n ia w ia r y c h r z e ś c ija ń s k ie j i do n a w r o tu k u p r a d a w n y m fo rm o m r e ­ lig ijn y m , u c ie le ś n ia ją c y m k o b ie c e sy m b o le b o sk o ś c i — o ty le fe m in iz m j u ­ d a is ty c z n y w y d a je s ię b y ć w o ln y o d tego.

H a s ło C a th o lic ism u jm u je p o d k ą te m „ p o w sz e c h n o śc i” p o d s ta w o w y p ie ń c h rz e ś c ija ń s tw a , d la k tó r e g o k a to lic k o ś ć s ta n o w iła c e c h ę p ra w d z iw e g o K o ­ ścio ła, p r z e c iw s ta w n ie d o o d g a łę z ie ń „sch izm aty ck iich ” czy „ h e re ty c k ic h ” . Z k o le i d la w ia r y ju d a is ty c z n e j p o ję c ie „ K ’la l Y is r a e l” p o d o b n ie o z n a c z a c a ­ ło ścio w o p o jm o w a n ą — w ła ś n ie „ p o w s z e c h n ą ” , czy li k a to lic k ą — w s p ó ln o tę ży d o w sk ą , k tó r ą z g o d n ie z tr a d y c ją o b ję c i są w sz y sc y Ż y d z i, b e z w z g lę d u n a ic h p rz e k o n a n ia . W e d le m is ty c z n y c h p is m ż y d o w sk ic h B ó g i w s p ó ln o ta Iz r a e la s ta n o w ią je d n o ś ć p rz y z łą c z e n iu w Z ie m i Ś w ię te j. W św ie c ie w s p ó ł­ cz e sn y m w ię z ią w sz a k ż e je s t r a c z e j w ie rn o ś ć p a ń s tw u Iz r a e l n iż lo ja ln o ś ć w o b e c z a s a d T o ry .

W s z e c h s tro n n ie i n a d e r o b s z e r n ie u ję to h a s ło T h e o d ic y ; w k o n k lu z ji w s k a z a n o : „Ż y d z i ii c h r z e ś c ija n ie b y li g łę b o k o z a a b s o r b o w a n i p ro b le m e m s p r a w ie d liw e g o p a n o w a n ia B oga, je d n a k ż e o b ie re lig ie o s ta te c z n ie u z n a w a ­ ły , że w ie k u is ta n a g r o d a lu b te ż k a r a p r z y d a ją s e n s u c ie r p ie n io m w św ie c ie d o c z e sn y m ” . R o z w a ż a n ia n a d te o d y c e ą c h r z e ś c ija ń s k ą z p o d z ia łe m n a tr z y o d m ie n n e p o d e jś c ia p o z w a la ją u z n a ć to h a s ło z a w a ż k ie d o p e łn ie n ie tr e ś c i z a w a r ty c h — p rz y k ła d o w o — w M a ły m s ło w n ik u te o lo g ic z n y m R a h n e r a i V o r g r im le r a (W a rs z a w a 1987, k o l. 465—466; S ło w n i k te o lo g ic z n y p o d re d . k s. A . Z u b e rb ie ra , t. II, K a to w ic e 1989, n ie u w z g lę d n ia te o d y c e i).

P r z y k r e d la c h rz e ś c ija ń s tw a , a p rz e d e w s z y s tk im d la k a to lic y z m u — z re s z tą , b y n a jm n ie j n ie w y o lb rz y m ia n e — s ą tr e ś c i z a w a r te w h a s ła c h

G h e tto i z w ła sz c z a In q u is itio n . P o d k re ś lić tr z e b a d y s k r e c ję a u to r a , k tó ry

ty lk o w s p o m in a o a b e r r a c y jn y c h o s k a r ż a n ia c h Ż y d ó w w ś re d n io w ie c z u , co z a c h ę c a ło d o „ a n ty s e m ic k ic h p o g ro m ó w ” ; g d z ie in d z ie j n a d m ie n ia w j e d ­ n y m z d a n iu o o d z ie ż o w y c h o z n a c z e n ia c h , ja k i m i p rz e z c a łe s tu le c ia Ż y d zi m u s ie li w y ró ż n ia ć się w k r a j a c h c h rz e ś c ija ń s k ic h — a le k w e s tio m ty m n ie p r z y d a je h a s e ł w y o d rę b n io n y c h . P o d o b n ie w h a ś le M a r ty r o lo g y c h a r a k te r y ­ z u je m ę c z e ń stw o c h r z e ś c ija n i z a z n a c z a c z czen ie m ę c z e n n ik ó w u z n a w a n y c h a o p a trz n o ś c io w y c h o rę d o w n ik ó w , n a to m ia s t p r o b le m ju d a is ty c z n y r e f e r u je n a d e r o g lę d n ie , p o m ija ją c s tr o n ę s p r a w c z ą : „ m ę c z e ń stw o u c h o d z iło za w ła ­ śc iw sz e o d p rz y m u s o w e g o n a w r ó c e n ia ” — ty le ż e p r z y p o m in a o ty s ią c a c h w ie r n y c h , k tó r z y zło ży li ż y c ie d o c h o w u ją c te j z a s a d y i s ą m o d lite w n ie w s p o ­ m in a n i. M oże n a jd o tk liw s z e j e s t h a s ło R a c ism , w k tó r y m z a m k n ię to h is to ­ ry c z n y p rz e g lą d od k r u c j a t p o czasy p o s th o lo c a u s to w e , z r e s z tą z w y e k s p o ­ n o w a n ie m N o s tr a a e ta te . O m a w ia ją c p ro b le m r a s iz m u w o b e c M u rz y n ó w z a ­ z n ac z o n o , ż e Ż y d z i s ą p o s tr o n ie b ia łe j w p o d z ia le „ ra s o w y m ” , t a k w ię c w U S A i w R P A p rz y c z y n ia li się z a ró w n o d o w z m a c n ia n ia p o lity k i s e g re - g a c y jn e j, j a k te ż d o w s p ó łd z ia ła n ia w p ro g r a m a c h a n ty r a s is to w s k ic h . N ie p o m in ię to k ło p o tliw e g o p r o b le m u c z a rn y c h Ż y d ó w z E tio p ii — F a la s z ó w — k tó r y c h n a p ły w do Iz r a e la n a p o ty k a ł fo r m a lis ty c z n e u tr u d n ie n i a w iz r a ­ e ls k ic h u r z ę d a c h ra b in a c k ic h . Z a b r a k ło ja k ie g o ś e le m e n ta r n e g o z e s ta w ie n ia a n ty j u d a iz m u (k tó re g o z re s z tą n ie m a w E n c y k lo p e d ii k a to lic k ie j, t. I, L u ­ b lin 1973, z a ró w n o o d rę b n ie , j a k te ż p o d A n ty s e m i t y z m ) o ra z a n ty s e m ity z m u . P rz y p o m n ia n o o s k a r ż a n ie Ż y d ó w o „ r y tu a ln e m o r d o w a n ie d z ie c i c h rz e ś c i­ ja ń s k ic h ” , je d n a k ż e n ie w p r o w a d z o n o p o w s z e c h n ie w ję z y k u a n g ie ls k im p rz y ję te g o te r m i n u ż y d o w sk ie g o „ b lo o d lib e l” (o szczercze o s k a r ż e n ie o p r z e ­ le w k r w i — „ k rw a w e o sz c z e rstw o ” ).

A u to r s u g e s ty w n ie w ią ż e e le m e n ty o b u re lig ii. U k a z u je n a p r z y k ła d sp o ­ r y w o k ó ł n ie o m y ln o ś c i r e lig ijn e j n ie ty lk o w c h rz e ś c ija ń s tw ie , a le r ó w ­ n ie ż — c h y b a b a r d z ie j z ło ż o n e — w ju d a iz m ie . R e s p o n s a ra b in a c k ie z e s ta ­ w ia z c h rz e ś c ija ń s k ą tr a d y c ją p r a w a k a n o n ic z n e g o . W o d n ie s ie n iu do n ie ­ p ra w e g o p o c h o d z e n ia (Ille g itim a c y ), co w p r o w a d z a u tr u d n ie n i e w p r a w ie cy w iln y m , z a s a d y c h r z e ś c ija ń s k ie s ta w ia w y ż e j od ju d a is ty c z n y c h : d z ie c k o ,n ie p r a w e g o ło ż a ” m o ż e b y ć w p e łn i c h rz e ś c ija n in e m , g d y ż z a s a d n ic z ą n o r ­

m ą b ę d ą w ia r a i c h rz e s t, n ie z aś szczegóły fiz y c z n e g o ro d o w o d u . Z k o le i w n a w ią z a n iu do k a r y g łó w n e j (C a p ita l p u n is h m e n t) , ju d a iz m ze s w y m i z ło ż o n y m i w y m o g a m i ta lm u d y c z n y m i p r a k ty c z n ie u n ie m o ż liw ia ł w y d a n ie w y ro k u śm ie rc i, p o d c z a s g d y c h rz e ś c ija ń s tw o z n a jd o w a ło d la ń u z a s a d n ie n ia b ib lijn e ; dziś, o c zy w iście, K o ścio ły w re s z c ie p rz e s u n ę ły się, n a jo g ó ln ie j b io ­ rą c , w k ie r u n k u a b o lic y jn y m . T r a d y c ja ż y d o w s k a d o p u s z c z a ła n ie w o ln ic tw o (S la v e ry ), a le w p o s ta c ia c h z ró ż n ic o w a n y c h i n a k a z u ją c y c h z a p e w n ia n ie b y ­ to w y c h w a r u n k ó w id e n ty c z n y c h ze s t a n d a r d e m p o s ia d a c z a (te n p r a d a w n y r y g o ry z m ju d a is ty c z n y w a r to k o rz y s tn ie p o ró w n a ć z b e z w z g lę d n o śc ią t r a k ­ to w a n ia n ie w o ln ik ó w w o b u A m e ry k a c h w X V II—X I X w .) ; K o śc ió ł n ie z a ­ b ie g a ł o z n ie s ie n ie in s ty tu c ji n ie w o ln ic tw a „ fiz y c z n e g o ” , a s f o rm u ło w a n ia J e z u s o w e i P a w ło w e w ią z a ły się z „ n ie w o ln ic tw e m d u c h o w y m ” — z re s z tą j a k p rz y p o m in a a u to r , o d IV w . K o śció ł s a m p r z e o b r a z ił się w e w ła ś c ic ie la n ie w o ln ik ó w . O czy w iście, p o cząw szy , od O ś w ie c e n ia c h rz e ś c ija n ie s ta li się n a ­ r a s ta ją c o k ry ty c z n i w o b e c w s z e lk ic h fo r m n ie w o ln ic tw a .

A u to r u w z g lę d n ił p e w n ą lic z b ę h a s e ł „ je d n o u ję c io w y c h ” , n ie m a ją c y c h ż a d n e g o o d b ic ia p o s tr o n ie d ru g ie j re lig ii. O d n o si się to n p . do p a p ie s tw a , m o n a s ty c y z m u (n ie m a l n ie z n a n e g o w ju d a iz m ie ), c e lib a tu ( „ ju d a iz m o d ­ rzuca· c e lib a t, a n ie ż o n a ty c h tr a d y c y jn ie n ie d o p u sz c z a do f u n k c j i p r z y w ó d ­ c z y c h ”). Z k o le i a lf a b e t h e b r a js k i o d g ry w a d o n io s łą r o lę w m y ś li ż y d o w ­ s k ie j, n a to m ia s t w c h r z e ś c ija ń s tw ie b r a k p rz e ś w ia d c z e n ia o p o z a z ie m s k im o b ja w ie n iu p o p rz e z szczeg ó ln y ję z y k i je g o a lf a b e t; c h r z e ś c ija n ie — d a le j — n ie m a ją o d p o w ie d n ik a d la „ p o w ro tu do S y jo n u ” , g d y ż J e r o z o lim ę p o jm u ją w w y m ia r a c h d u c h o w e g o o d k u p ie n ia , n ie z aś e m a n c y p a c ji p o lity c z n o -s p o ­ łe c z n e j. N ie k ie d y d a je się z a u w a ż y ć b r a k p o w ią z a n ia h a s e ł ja k g d y b y k o m p le ­ m e n ta r n y c h . W sk a z a n o , że C o n v e r s io n — n a w r ó c e n ie w s e n s ie p rz e c h o d z e ­ n i a n a w ia r ę u z n a w a n ą za „ p ra w d z iw ą ” , n ie z aś p r z y jm o w a n ia n o w e j o r i e n ­ ta c j i ż y c io w e j — w ju d a iz m ie o d IV w . a k c e p to w a n o z o p o ra m i: Ż y d z i

f

a n o w iło o n o p r o b le m w rę c z c e n tr a ln y : je s z c z e 16 V II 1926 P iu s X I z a ­ tw ie r d z ił s u p lik ę o „ n a w ró c e n ie I z r a e la ” ; d o n ie d a w n a z b a w ie n ie w id z ia n o j e d y n ie w g ra n ic a c h K o ścio ła. J e d n a k ż e z k o le i A p o s ta s y — p o rz u c e n ie w ła ­ s n e j w ia r y i p rz y ję c ie in n e j — m u s i s ta n o w ić o d w r o tn e o d c z y ty w a n ie n a ­ w ra c a n ia . W sz a k te n , k to d la c h r z e ś c ija ń s tw a b y ł k o n w e r ty t ą z ju d a iz m u — d la sa m e g o ju d a iz m u o k a z y w a ł się a p o s ta tą (a c z k o lw ie k w e d le p r a w a ż y ­ d o w sk ie g o p o z o s ta w a ł Ż y d em , ty le że g rz e s z n y m i o d s u n ię ty m ). A u to r s łu s z ­ n ie z a u w a ż a , iż c h rz e ś c ija ń s k ie tr a k to w a n ie Ż y d ó w p rz y m u s o w o ^ n a w ró c o ­ n y c h ” , lecz d o c h o w u ją c y c h w ie rn o ś c i ju d a iz m o w i, „ s ta n o w i tr a g ic z n y e p iz o d w d z ie ja c h s to s u n k ó w ż y d o w s k o -c h rz e ś c ija ń s k ic h ” (ch o d zi p rz e d e w s z y s tk im o H is z p a n ię w X V —X V II I w .).

W a rto z e s ta w ić o m a w ia n y le k s y k o n z in f o r m a to r e m r e lig ijn y m K a to l i­

c y z m A —Z (P o z n a ń 1982, s. 408), p o d r e d a k c ją k s. Z b ig n ie w a P a w la k a

w o p ra c o w a n iu 92 a u to r ó w — d o m in u ją c o k sięży . W p rz e s z ło d w a i p ó ł r a z a w ię k s z e j o b ję to ś c i p rz e lic z e n io w e j d o s ta rc z o n o 199 h a s e ł, o je d n ą p ią tą m n ie j (np. H is to r ia K o śc io ła w y p e łn ia 37 s tro n ). W ie le h a s e ł w y s tę p u je w o b u p u b lik a c ja c h , n p . A b ra h a m , A d a m , a n io ł, a p o k a lip s a , a p o k ry fy , a ry s to te liz m , c e lib a t, czy ściec, d e k a lo g , e k u m e n iz m , g rz e c h , g rz e c h p ie r w o r o d n y , h e re z ja , Je z u s , k a p ła ń s tw o , k a z n o d z ie js tw o , k o b ie ta , M e s ja sz , m isjo lo g ia , m o d litw a , n ie b o , n ie o m y ln o ś ć , o p a trz n o ść , p ie k ło , p la to n iz m , p o b o żn o ść, p o k u ta , p r a w ­ d a , s tw o rz e n ie , s z a ta n , w o ln o ść w o li. W y łą c z n ie w p o ls k im to m ie z n a la z ły s ię — p rz y k ła d o w o — h a s ła : d y s k r y m in a c ja , la ic y z a c ja , m a r k s iz m , M o jżesz, Q u m ra n , to le r a n c ja , u b ó s tw o — i o c z y w iśc ie w ie le ś c iśle z w ią z a n y c h z k a to ­ lic y z m e m . Z k o le i ty lk o C o h n -S h e rb o k u w z g lę d n ił in n e : a p o s ta z ja , in k w i­ z y c ja , J e r o z o lim a , k a r a g łó w n a , m ę c z e ń stw o , n ie w o ln ic tw o , p ie lg rz y m k i, p r z e ­ b a c z e n ie , p rz y m ie r z e , ra s iz m , śm ie rć , te o d y c e a , te o k r a c ja , te o lo g ia w y z w o ­ le n ia .

R e d a k c y jn y m p rz e o c z e n ie m j e s t b r a k w s tę p n ie z a ło ż o n y c h ro z g ra n ic z e ń p rz y h a s ła c h te m a ty c z n ie b a rd z o z b ie ż n y c h ja k : F a stin g — F a s t s ; O r d in a ­

tio n — R a b b in a te ; H o ly W e e k — A to n e m e n t — P a sso v e r ; C a p ita l p u n i ­ s h m e n t — P u n is h m e n t; C h r is to lo g y — M e s sia h — M e s s ia n ic age. W r e z u l ta ­

c ie z a is tn ia ły p o w tó rz e n ia tre ś c io w e , n a w e t d w u - czy tr ó jk r o tn o ś c i je d n a ­ k ic h zd a ń . N ało ży ło się to sz c z e g ó ln ie w c z te ro h a s ło w e j g r u p ie : C o d es o f

la w — L a w — L a w b o o k s — R e s p o n s a lite r a tu r e ; ile ż r a z y p o ja w ia j ą się

ta m S z u lc h a n A r u c h o ra z — z d ru g ie j s tro n y — G r a c ja n ! M o żn a z a s t a n a ­ w ia ć się n a d tr a f n o ś c ią u s y tu o w a n ia n ie k tó r y c h h a s e ł: je s t G od, a ttr ib u te s

o f — n a to m ia s t N a m e s o f G o d , ch o ć n a le ż a ło b y o c z e k iw a ć r a c z e j G o d , n a m e s o f; p r a w d z iw ą m n o g o ść D a ily p ra y e r , E v e n in g p ra y e r , M o r n in g p r a y e r n a ­

le ż a ło b y ra c z e j złąc zy ć p o d P r.ayer (co s a m o is tn ie te ż f ig u r u je ) ; n ie p r z e m a ­ w ia O rig in a l s in — r a c z e j S in , o rig in a l; z re s z tą n ie s ą to w s z y s tk ie p o d o b n e w ą tp liw o ś c i. O d c z u w a się w k a ż d y m ra z ie b r a k d w ó c h h a s e ł : „ to le r a n c ja ” , ch o ć m a ją c a p e w n e o d b ic ie w E c u m e n is m — o ra z „ te o lo g ia H o lo c a u s tu ” , g d y ż o b e c n e p a r o k r o tn e z a z n a c z a n ie p o s z u k iw a ń je s t o w ie le n ie w y s ta r c z a ­ ją c e . W sk a z a n o ju ż p rz y F u n e r a l r ite s b r a k k o ń c o w e g o s k ie r o w a n ia do

D e a th — ta k ic h p rz y p a d k ó w je s t w s z a k ż e w ię c e j. Z a p o z n a ją c się z h a s łe m T h e o lo g y , n ie b ę d z ie się w ie d z ia ło , że s ą p o n a d to d w a sa m o d z ie ln e — lecz

j a k g d y b y sp rz ę ż o n e — h a s ł a te o lo g ic z n e : N a tu r a l th e o lo g y o ra z L ib e r a tio n th e o lo g y ; n ie in a c z e j z W o m e n , p o s itio n o f o ra z F e m in is m . P rz y w o łu ją c ró ż n e a u to r y te ty , w y m ie n io n o d la n ic h je d y n ie s tu le c ia , co w y s ta r c z a d la s ta ro ż y tn o ś c i i ś re d n io w ie c z a , a le p o c z y n a z a w o d z ić d la n o - w o ż y tn o śc i, s ta je się z a ś tr u d n e d o z a a k c e p to w a n ia p rz y d w ó c h o s ta tn ic h w ie k a c h . N ie w ą tp liw ą z a le tą m o n o a u to r s tw a je s t u je d n o lic e n ie tr e ś c io w e j fo r m y n o ta t e k h a sło w y c h , co b a r d z o u s p r a w n ia cz y te ln o ść . T ru d n o ś c i d o p o k o n a ­ n ia to : z a c h o w a n ie ry g o r y s ty c z n e j b e z s tro n n o ś c i w d o b o rz e h a s e ł p rz y r e z y ­ g n o w a n iu z w ła s n y c h u p o d o b a ń ; u tr z y m a n ie „ d w u k o m p e te n tn o ś c i” — ju d a ­ is ty c z n e j o ra z c h r z e ś c ija ń s k ie j — w b a rd z o ro z le g le z a ło ż o n e j p ro b le m a ty c e g lo b a ln e j. W y d a je się, że a u t o r n a og ó ł p o tr a f ił to o sią g n ą ć .

N a le ż y p o d k re ś lić u m ie ję tn o ś ć a u to r a — p rz e z n iż e j p o d p is a n e g o d o ­ s trz e ż o n ą ju ż w z n a n e j m u u p r z e d n io m o n o g r a fii H o lo c a u st T h e o lo g y — z a ­ p is u b a rd z o zw ięzłego, p re c y z y jn e g o , p rz y ty m n ie re z y g n u ją c e g o z b o g a c tw a in f o r m a c ji i z w ła sz c z a r e f le k s ji. C ie k a w y m ó g łb y o k a z a ć się to m to w a rz y s z ą c y („ c o m p a n io n v o lu m e ”): a n a lo g ic z n y le k s y k o n ju d a iz m u i c h rz e ś c ija ń s tw a , w ta k ic h ż e ro z m ia r a c h , z w ła s n y m (choć m o ż liw ie z b liż o n y m ) z e s ta w e m h a s e ł — o p ra c o w a n y r ó w ­ n ie ż p rz e z je d n e g o a u to r a : ty m ra z e m te o lo g a c h rz e ś c ija ń s k ie g o , ra c z e j k a ­ to lic k ie g o , d y s p o n u ją c e g o ro z le g ły m i rz e te ln y m ro z e z n a n ie m ju d a iz m u . P o ­ ró w n y w a n ie o b u to m ó w m o g ło b y z a p e w n ia ć „ w z a je m n ie d o p e łn ia ją c ą się ” — a n a w e t f a s c y n u ją c ą — p e n e tr a c ję o b u relig ii.. K s ią ż k a C o h n a -S h e rb o k a z a p e w n ia ś w ie tn ą , w y so c e p o u c z a ją c ą i n a o g ó ł n ie k o n tr o w e r s y jn ą l e k t u r ę p rz y c ią g ły m c z y ta n iu s y s te m a ty c z n y m — w s z a k ż e n ie to s ta n o w i je j p o d s ta w o w e z ało ż en ie. W ty m u n ik a ln y m le k s y ­ k o n ie k o m p a r a ty s ty c z n y m ju d a iz m u i c h r z e ś c ija ń s tw a n a le ż y w id z ie ć n ie ­ z w y k le p r z y d a tn y „ p o d rę c z n y to m o d n ie s ie n ia ” d la c o ra z lic z n ie js z y c h p o ­ sz u k iw a c z y z b liż e ń m ię d z y re lig ijn y c h . P o d ro b n y c h r e tu s z a c h e d y to r s k ic h , k ilk u d o p e łn ia ją c y c h m o d y f ik a c ja c h i p a r u n ie z b ę d n y c h w y ja ś n ie n ia c h , g łó w ­ n ie o so b o w y c h — p o w in ie n u k a z a ć się o n w p o ls k im p r z e k ła d z ie , z w ie lk ą k o rz y ś c ią d la rz e c z n ik ó w lin ii d ia lo g o w y c h .

M ic h a ł H o r o s z e w ic z , W a r s z a w a