W stęp
Książka ta jest owocem konferencji zatytułow anej „K raków i Lwów w cyw iliza cji europejskiej” , która odbyła się w listopadzie 2002 roku. Stanow iła ona kolej ny krok w aktyw ności M iędzynarodow ego C entrum K ultury w Krakow ie na ni w ie polsko-ukraińskiego dialogu. Od w ielu lat Lwów obecny je st w program ach C entrum . Przypom nę tu jed ynie w ystaw y pośw ięcone architekturze i urbanistyce Lw ow a w XIX wieku oraz nasze publikacje'. W ynika to nie tylko z pola zaintere sowań C entrum , które koncentruje się w okół cyw ilizacji Europy Środkowej, fe nom enu m iast historycznych, problem ów dziedzictw a kulturow ego, lecz także z badań prow adzonych przez nas nad historią sztuki, a zw łaszcza sztuki XIX i XX w ieku. M yślę, że wynika to rów nież z misji krakow skiego C entrum , jakim je st dialog z naszym i sąsiadam i i, często, odbudow yw anie spalonych mostów. W jej realizacji dialog polsko-ukraiński zajm uje szczególne miejsce. O piera się na głębokim przekonaniu, iż w spółpraca pom iędzy Krakowem i Lwowem - m ia stami, które połączyła historia - winna być jednym z fundam entów naszego są siedztw a, zw łaszcza iż Lwów na swój sposób zdom inow ał dialog polsko-ukraiń ski. Czy słusznie?
O tw ierając konferencję, w yraziłem nadzieję, że będziem y rozm awiali nie tylko o K rakow ie i nie tylko o Lwowie, o ukraińsko-polskim sąsiedztw ie, o historii, ale rów nież o m iejscu starych stolic w cyw ilizacji europejskiej oraz o m ożliwościach współpracy w przyszłości. Celem konferencji było prześledzenie w zajem nych relacji pom iędzy Krakowem i Lw ow em oraz pokazanie w kładu obu m etropolii w tw orzenie kultury Europy Środkow ej. N aszym zam ierzeniem było rów nież spojrzenie na przyszłość K rakow a i Lw ow a w jednoczącej się Europie.
1 M iędzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie zorganizow ało wystawy: „Lwow ska W ystawa Krajowa 1894” (1994), „Architektura Lw ow a XIX w ieku” (1997), „P ocztów ka lw ow ska 1 8 9 0 -1 9 4 5 ” (2 0 0 2 ) oraz w ydało towarzyszące tym ekspozycjom książki:
Architektura L w ow a X IX w ieku, red. J. Purchla, Kraków 1997; I. Kotlobułatowa, L w ów na daw n ej p o c ztó w ce / Льв'ш на давнш n o u m ieifi, Kraków 2002.
M iasto to owoc procesów dhigiego trw ania, w ypadkow a splotu bardzo różnych zjaw isk, zw ierciadło cyw ilizacji. Form a m iasta, jeg o kształt - to sw oista sum a rozwoju cyw ilizacyjnego. D latego często przyw oływ anym sym bolem eu ropejskiego dorobku kulturalnego jest w łaśnie zjaw isko urbanizacji. Szczególnym w yrazem jej trium fu są m iasta, które A nglicy określają m ianem creative cities - m iasta, które w niosły swój w kład w tw orzenie uniw ersalnych wartości naszej cy w ilizacji ponad tyranią tożsam ości narodow ej, zachow ując przy tym w łasną lo- kalność, osobow ość, osobność. K raków i Lw ów n ależą w łaśnie do takich miast. Są one nierozerw alnie zw iązane z pojęciem civitas oraz ze specyfiką g enius loci Europy Środkowej. Na konferencji m ów iono więc nie tylko o Krakowie i Lw o wie, lecz także o fenom enie urbanizacji, o m ieście rozum ianym jako: proces - idea - etnos - funkcja - forma.
O sobną kwestię stanowi złożoność symboliki obu miast, zm ienność treści podkładanych pod mury K rakow a i Lw ow a w historii, w ielość historycznych nar racji. Często decydow ał o tym i ciągle jeszcze decyduje czynnik polityczny. Poli tyka łączyła i dzieliła oba m iasta, a sam oczynny rozwój Krakowa i Lwowa spla tał się z ich św iadom ą kreacją. Na podkreślenie zasługuje kom plem entam ość Lwo w a i K rakow a na m apie śro dkow ej Europy. Nie p rzyp adk iem w ięc K raków i Lwów w tak pełny sposób w yrażają cyw ilizację Europy Środkowej.
K onferencja była zatem próbą spojrzenia na zm ienność losów i zm ien ność relacji obu m etropolii, ich w ielofunkcyjność, w ieloetniczność i otw artość (przecież nie ma m etropolii złożonej tylko z autochtonów ), ich siłę oddziaływ a nia, kreatyw ność i tzw. conditions o f excellence. W dyskusjach na tem at najw aż niejszych faz rozw oju obu m iast oraz dotyczących znaczenia Krakowa i Lwowa w sieci osadniczej Europy pojaw ił się rów nież problem relacji pom iędzy centrum a peryferiam i. K siążka ta je st próbą syntezy w pew nym sensie opartej na poszu kiwaniu innej perspektyw y niż w iele w ażnych spotkań i publikacji, które w ostat niej dekadzie zostały obu m iastom pośw ięcone2. C hciałbym w tym m iejscu pod kreślić znaczenie i dorobek środow iska krakow skiego w badaniach nie tylko nad losami w łasnego m iasta, ale rów nież nad historią i dziejam i Lwowa'.
K raków i Lwów to także m iejsca naszej w spólnej pam ięci, rów nież tej tragicznej. W dw udziestym wieku Lwów stał się nie tylko ofiarą krw aw ego terro ru okupantów i holocaustu, ale - w odróżnieniu od K rakow a - ofiarą pow ojen
2 W trakcie przygotow yw ania tej publikacji, w iosn ą roku 2003 ukazała się drukiem ob szerna praca zbiorowa: Lviv. A C ity in the C rosscurren ts o f Culture, wyd. J. Czaplicka, Harvard Ukrainian Studies, t. 24: 2000 [!], Cambridge. Mass.
3 Trzeba tutaj przede w szystkim w ym ienić badania nad X lX -w iecznym L w ow em pro w adzone przez Profesor H elenę M adurowicz-Urbańską i jej zespół na U niw ersytecie Jagiellońskim oraz liczne inicjatyw y podejm ow ane przez historyków krakowskiej Aka dem ii Pedagogicznej, w tym cykl konferencji i serię prac zbiorow ych pod w spólnym tytułem Lwów. M iasto, społeczeń stw o, kultura. Studia z d zie jó w Lwowa.
W stęp
nych czystek etnicznych. Tragedia m iasta nad Pełtw ią czytelna je st w jeg o w spół czesnej historiografii. Jest bowiem Lwów dzisiaj zbyt często przedm iotem inte lektualnych czystek etnicznych, w idocznych w rów noległych interpretacjach jego polskiej i ukraińskiej historii. Fakt ten oraz przekonanie, że nie ma pojednania bez prawdy, dodatkowo uzasadniają potrzebę kom paratystyki w badaniach nad dziejam i naszych miast, a także pow stanie tej książki.
* * *
W ażnym uzupełnieniem referatów stały się dw ie dyskusje panelow e, które zam y kały obrady - 15 i 16 listopada 2002 roku. U m ieszczenie ich stenograficznego zapisu na końcu książki w istotny sposób w zbogaca - w m oim przekonaniu - ow oce naszej konferencji. D otyczy to zw łaszcza dziejów Lwowa po roku 1945 oraz sytuacji obu m iast po upadku kom unizm u. W w yniku II w ojny światowej oba m iasta na długo rozdzielił kordon. Co charakterystyczne, oba stały się na swój sposób centram i kontestacji sowieckiej rzeczyw istości. U krainizacja Lwowa po roku 1945 odbywała się w opozycji do rusyfikacji Ukrainy. Nie przypadkiem więc Lwów jak o „centrum U kraińskiej Ukrainy” ju ż w latach siedem dziesiątych stal się m iejscem , w którym podjęto próbę rozw oju ukraińskiej kultury narodow ej, jak o lekarstw a na postępującą sowietyzację. Co także charakterystyczne, niepod
ległość lat dziew ięćdziesiątych XX wieku przyniosła rów nież wyraźny kryzys toż samości Lwowa, a w pew nym sensie rów nież Krakowa. K luczow ą kw estią w roz woju obu m iast stał się znow u balast historii i stosunek do dziedzictw a, zw łasz cza iż tkanka historyczna Krakowa i Lwowa, tak dobrze przechow ana w czasie wojny i w okresie kom unizm u, poddaw ana je st dzisiaj coraz większej presji zja wisk zw iązanych z gw ałtow ną transform acją system ow ą. O ba m iasta poszukują dziś sw ego nowego m iejsca w sieci osadniczej Europy. Podobieństw a i różnice w rozwoju Krakowa i Lw ow a dzisiaj to także stosunek do nowych w yzw ań i za grożeń, ja k ie niosą ze sobą wzrost gospodarczy i gospodarka w olnorynkow a, sła bość państw a, wreszcie dialog ponad „schengeńską E uropą” . To jednak tem at na osobną konferencję.
Jak w każdej pracy zbiorowej w yzw aniem dla redaktora stała się ko nieczność ujednolicenia wielu pojęć używ anych przez różnych autorów w odnie sieniu do tych sam ych zjawisk. Tłum acząc, redagując i przygotow ując teksty do druku, staraliśm y się zachow ać język i styl referentów.
Jacek Purchla D yrektor
