Kościół a przemiany kulturowe globalizacji

Tom 4(59) — 2012

KS. KRZYSZTOF JEZ YNA

KOS´CIÓ A PRZEMIANY KULTUROWE GLOBALIZACJI

Zjawisko globalizacji jest procesem niezmiernie dynamicznym i rozwija sie gównie dzieki mechanizmom rynkowym i technologii informacyjnej. Niemal wszyscy uwazaj a, ze globalizacja stwarza nowe uwarunkowania i wy-ciska pietno na ludzkiej s´wiadomos´ci, wartos´ciowaniu i przezywaniu egzys-tencji, a takze ksztatuje nowe wymiary kultury. W nastepstwie procesów globalizacji i nasilenia migracji ludnos´ci tworz a sie nowe relacje i wymiana miedzykulturowa.

Jednakze kwesti a centraln a globalizacji uczyniono jej aspekt ekonomiczny, problemy przemian kulturowych uznano pocz atkowo za drugoplanowe. Rów-niez dokumenty nauczania spoecznego Kos´cioa w pocz atkowej fazie skon-centrowane byy na sferze ekonomicznej, przemiany kulturowe analizuj ac w mniejszym zakresie. Z czasem analityczna obserwacja przemian, analiza znaków czasu i przyjecie ogólnych zasad postepowania wobec wynikaj acych z globalizacji pozwoliy zauwazyc´ problemy pyn ace z wymiany kulturowej. Dostrzezenie aspektu ekonomicznego i kulturowego zjawiska globalizacji zmusio do podjecia badan´ nad wpywem mechanizmów rynkowych na kultu-re. Niemniej istotnym dla pogebienia aspektu kulturowego globalizacji byo podkres´lenie wymiaru personalistycznego kultury, czyli wartos´ci czowieka jako z´róda wszelkiego adu spoecznego i wartos´ci kultur ludzkich.

Powi azanie globalizacji z przemianami, jakie wywouje w dziedzinie kultu-ry, usprawiedliwia uzywanie okres´lenia „globalizacja kultury”. Okres´lenie to oznacza zarówno wynikaj ace z globalizacji zmiany w mentalnos´ci

wspóczes-Ks. dr hab. KRZYSZTOF JEZ YNA, prof. KUL – kierownik Katedry Teologii Moralnej Szczegóowej KUL; adres do korespondencji: ul. Ogrodowa 14, 20-075 Lublin; e-mail: krzycho@kul.pl

nego czowieka i przezywanie egzystencji, jak równiez domaga sie wskazania jej ambiwalencji i podjecia moralnej oceny tych zjawisk i przemian.

I. GLOBALIZACJA A KULTURA

Kos´ció interesuje sie globalizacj a równiez z tego powodu, ze w niebywale szybkim tempie globalizacja z procesu, który dotyczy wy acznie sfery ekono-mii, przerodzia sie w zjawisko obejmuj ace równiez inne dziedziny zycia i staa sie niew atpliwie faktem kulturowym1. W zdecydowanej mierze kszta-towana jest przez czynniki ekonomiczne, dzieki postepowi technicznemu, przejawia sie obecnie w takich dziedzinach, jak edukacja, stosunki pracy czy mentalnos´c´. Globalizacja wpywa na zycie materialne i duchowe. Wprowadza tak wiele zmian w zycie ludzkie, iz niektórzy, w tym równiez przedstawiciele Kos´cioa, okres´laj a j a mianem „rewolucji”2.

S´wiadomos´c´ ogromnych przemian, jakie wstrz asaj a dzisiejsz a gospodark a i s´wiatem, powoduje powstanie nowych sytuacji politycznych i kulturowych. Zauwazyc´ mozna, ze ludzkos´c´ wesza w now a faze historii, w której gospo-darka rynkowa opanowaa prawie cay s´wiat, a wskutek tego zdecydowanie wzrosa wzajemna zaleznos´c´ systemów gospodarczych i spoecznych. Jan Pawe II z´róda procesu upatrywa w upowszechnieniu na caym globie me-chanizmów rynkowych i globalizacji handlu, lecz dostrzega jednoczes´nie ich wpyw na sfere kultury ludzkiej. Globalizacja handlu jest zjawiskiem zozo-nym i podlegaj acym bardzo szybkim przemianom, a jego najwazniejsz a cech a jest postepuj acy zanik przeszkód utrudniaj acych przemieszczanie sie ludzi, kapitau i towarów. Proces ten jest swoistym triumfem rynku i jego logiki, który jednoczes´nie poci aga za sob a gwatown a ewolucje systemów spoecz-nych i kultur3.

Rynek, jako mechanizm wymiany, sta sie obecnie nos´nikiem kultury w jej nowym wydaniu, zdominowanym przez aspekt ekonomiczny. Ekspansywny, czy wrecz agresywny charakter mechanizmów rynkowych powoduje, ze

zosta-1_{Por. J. O r z e s z y n a. Globalizacja. W: Encyklopedia nauczania spoecznego Jana}

Pawa II. Red. A. Zwolin´ski. Radom 2003 s. 163.

2 _{Por. J a n P a w e  II. Przem. Globalizacja i etyka (Watykan, 27.04.2001) nr 4.} OsRomPol 22:2001 nr 6 s. 42; J. Z y c i n´ s k i. Uniwersalne wartos´ci Królestwa Bozego

w globalnej wiosce. OsRomPol 23:2002 nr 1 s. 20.

3_{Por. J a n P a w e  II. Przem. Globalizacja i etyka nr 2 s. 42; J. G o c k o.}

je zredukowany obszar swobodnego, publicznego dziaania ludzkiej spoecz-nos´ci na wszystkich paszczyznach. Rynek narzuca swój sposób mys´lenia i dziaania, ksztatuje zachowania wedle swojej skali wartos´ci. Ci, którzy podlegaj a jego oddziaywaniu, czesto postrzegaj a globalizacje jako niszczy-cielsk a powódz´, zagrazaj ac a zasadom spoecznym i fundamentom kultury, które dot ad zapewniay bezpieczen´stwo i nadaway kierunek zyciu. Jan Pa-we II mówi, ze globalizacja ekonomiczna spowodowaa rozpowszechnianie sie nowych idei filozoficznych i etycznych, których podozem s a nowe wa-runki pracy i zycia, obecne we wszystkich prawie czes´ciach s´wiata4.

Nie sposób poddawac´ tu szczegóowej analizie ekonomiczne aspekty zja-wiska globalizacji, warto jednak zauwazyc´, iz globalizacja, która spowodowa-a gebokie przemiany w systemach gospodarczych, tworz ac niespodziewane mozliwos´ci wzrostu, sprawia zarazem, ze wiele osób zostao zepchnietych na margines zycia spoecznego. Na skutek bezrobocia w krajach najwyzej rozwi-nietych oraz nedzy w wielu krajach pókuli poudniowej miliony ludzi nie mog a korzystac´ z postepu i dobrobytu, st ad wielu, zwaszcza z grup nieuprzy-wilejowanych, odbiera zachodz ace zmiany jako cos´, co zostao im narzucone, a nie jako proces, w którym mogliby czynnie uczestniczyc´5.

Globalizacja poci aga za sob a niezwykle wazne konsekwencje, dotycz ace egzystencji wielu ludzi. Globalizacja moze zwiekszac´ bogactwo i wspierac´ rozwój, poprzez zwiekszanie wydajnos´ci i produkcji, blizsz a jednos´c´ miedzy narodami i umozliwic´ lepsz a suzbe na rzecz rodziny ludzkiej, ale moze tez wzmacniac´ marginalizacje. Niestety zyski ci agle nie s a dzielone sprawiedli-wie. Pewne jednostki, przedsiewziecia handlowe i kraje nieustannie bogac a sie, podczas gdy inne nie s a w stanie o wasnych siach pokonac´ ci agle po-wiekszaj acej sie przepas´ci miedzy nimi a krajami rozwinietymi. Narody bied-niejsze zostay niemal cakowicie wykluczone z tego procesu, odmówiono im miejsca w s´wiecie, nabieraj acym teraz nowych ksztatów6.

Odkrycia w dziedzinie fizyki, chemii czy informatyki sprawiy, ze w wy-miarach caego globu zmalay nie tylko odlegos´ci kosmiczne, ale takze prze-strzenie miedzyludzkie. Proces globalizacji rozwin a sie dzieki wielu osi 

agnie-4_{Por. tamze.}

5_{Por. Papieska Rada do Spraw S´rodków Spoecznego Przekazu. Etyka w Internecie (22.02.} 2002) nr 4.

6_{Por. J a n P a w e  II. Przesanie papieskie z okazji 25. rocznicy powstania} Miedzy-narodowego Funduszu Rozwoju Rolnictwa. Wszelkimi siami walczcie z nedz a i godem (19.02.

2003) nr 1. OsRomPol 24:2003 nr 4 s. 32; Nota Stolicy Apostolskiej. Kierunki rozwoju

ciom naukowym i technicznym, a ponadto, jak niektórzy przewiduj a, w no-wym tysi acleciu pod wpywem globalizacji i szybko rozwijaj acej sie informa-tyki i biotechnologii zmieni sie sposób mys´lenia i postepowania ludzi. Dlate-go warto zwrócic´ uwage na wpyw aspektu techniczneDlate-go na czowieka w dobie globalizacji. Taka sytuacja rodzi pytanie etyczne, czy przyczynia sie to do autentycznego rozwoju ludzkiego, wspierania jednostek i ludów w byciu wiernym swemu transcendentnemu przeznaczeniu. Etycznej oceny domaga sie równiez nierównos´c´ w dostepie do owoców techniki. Wydaje sie, ze globa-lizacja technologiczna, jak wiele innych zjawisk, niesie zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki7.

Nowe technologie w duzym stopniu napedzaj a i wspieraj a globalizacje. Wspóczesna technika sprawia globalne oddziaywanie w sensie przestrzen-nym i czasowym. Dzis´ niemozliwe jest ograniczenie zastosowania nowego wynalazku do okres´lonej strefy geograficznej, a jego skutków do jednej gene-racji. Nieograniczonos´c´ czasowa i przestrzenna skutków stosowania techniki sprawia, ze wpywaj a one nieodwracalnie na rozwój czowieka. Wspóczesna technika nie ogranicza sie juz tylko do stosowania pojedynczych lub zespolo-nych, mniej lub bardziej skomplikowanych narzedzi. Posiada charakter syste-mowy, co niesie niebezpieczen´stwo zdominowania i uzaleznienia czowieka8. Rozwój nauki i techniki poczyni kolosalny postep. Maym nakadem pracy ludzkiej mozna osi agn ac´ znacznie wiecej niz w przeszos´ci. Nowe technologie powoduj a wzrost automatyzacji produkcji i wydajnos´ci pracy. Czowiek zosta niejako zast apiony przez wyrafinowan a technike i pozbawiony pracy. W kon-sekwencji jego s´rodki do godnego zycia zostay ograniczone. Nowa rzeczy-wistos´c´, zwi azana z tani a produkcj a dóbr, stawia nowe wyzwania w wymiarze spoecznym. Takim wyzwaniem dla wspóczesnego s´wiata jest strukturalne bezrobocie. Wydaje sie, ze mozna je przezwyciezyc´ tylko przez wspólne wysiki, zmierzaj ace do ustalenia nowych zasad dotycz acych zrównowazonego rozwoju w wymiarach s´wiatowych i solidarnego dzielenia sie owocami ziemi i pracy, zarówno w krajach wysoko, jak i sabo rozwinietych9.

7_{Por. tamze.}

8_{Por. J. K o w a l c z y k. Przemówienie nuncjusza apostolskiego. Szczes´c´ Boze Polsce}

XXI wieku (Warszawa, 11.01.2001) s. 47; W. B o  o z. Technika i odpowiedzialnos´c´. W: S´ladami i Boga i czowieka. Ksiega Pami atkowa ku czci ks. Prof. Dr. hab. J. Kowalskiego. Red. J. Orzeszyna. Kraków 2000 s. 222-223; J. M a r i a n´ s k i. Kos´ció a wspóczesne

problemy spoeczno-moralne. Lublin 1992 s. 169-195.

Postep nauki i techniki, rewolucja informatyczna w skali caego s´wiata nabraa takich rozmiarów, ze ojcowie X Zwyczajnego Zgromadzenia Ogólne-go Synodu Biskupów uznali, ze „kaze nam na nowo przezywac´ przyOgólne-gode wiary, i to z energi a, s´miaos´ci a i rozwag a, które cechoway Ojców Kos´cioa, teologów, s´wietych i pasterzy w okresach zametu i przemian, podobnych tym, jakie s a dzis´ naszym udziaem”10. Kos´ció nie moze oczywis´cie proponowac´ zadnych rozwi azan´ technicznych. Jego wkad polega na ewangelicznym s´wia-dectwie i wyraza sie przez goszenie wartos´ci duchowych, które nadaj a sens zyciu i kieruj a konkretnymi wyborami, takze na paszczyz´nie techniki. W obecnym czasie radykalnych przemian kulturowych mamy dawac´ s´wia-dectwo tego, ze Kos´ció jest sakramentem komunii i pojednania z Bogiem i Jego Ludem, a dla s´wieckich miejscem komunii jest s´wiat obfituj acy w dziea techniki11.

Obecna rewolucja technologiczna w znacznej mierze dotyka zwaszcza s´rodków spoecznego przekazu. Jak stwierdza Dokument Papieskiej Rady ds. S´rodków Spoecznego Przekazu „Etyka w Internecie”: „nieustanna dostepnos´c´ obrazów, idei i ich szybki przekaz nawet z kontynentu na kontynent maj a gebokie konsekwencje, zarówno pozytywne jak i negatywne, dla psycho-logicznego, moralnego i spoecznego rozwoju osób, struktur i funkcjonowania spoeczen´stw, komunikacji miedzykulturowej i postrzegania oraz przekazywa-nia wartos´ci, s´wiatopogl adów, ideologii i wierzen´ religijnych”12. Dla spoe-czen´stwa informacyjnego najwiekszym zagrozeniem s a upowszechniane reduk-cyjne koncepcje czowieka, tylko jednostronne, nieuwzgledniaj ace caego bogactwa osoby13.

Do pozytywnych nalezy fakt, iz nowe media wykorzystuj a informacje w celu przyblizenia do siebie róznych kultur, religii i grup etnicznych. S a poteznymi narzedziami edukacji i kulturowego bogactwa, uczestnictwa w po-lityce, dialogu miedzykulturowego i wzajemnego zrozumienia. S´rodki spo-ecznego przekazu sprzyjaj a szybkiemu poznaniu wielu zjawisk w odlegych

10_{Oredzie Ojców Synodu do Ludu Bozego. OsRomPol 23:2002 nr 1 s. 53.}

11_{Por. J a n P a w e  II. Przem. Wobec wyzwan´ globalizacji (Watykan, 8.11.2001) nr 1.} OsRomPol 23:2002 nr 3 s. 44; J a n P a w e  II. Przem. Globalizacja solidarnos´ci wymaga

kultury solidarnos´ci (Watykan, 11.11.2001) nr 4. OsRomPol 22:2001 nr 2 s. 31.

12_{Por. Papieska Rada ds. S´rodków Spoecznego Przekazu. Etyka w Internecie nr 1; J a n} P a w e  II. Przem. Globalizacja i etyka nr 2 s. 42.

13 _{Por. J. N a g ó r n y. Spoeczen´stwo informacyjne – zagrozenie dla integralnos´ci}

osoby? W: Ks. Janusz Nagórny. Wezwanie do uczestnictwa w zyciu spoecznym. [Dziea

zak atkach ziemi i sprawiaj a, ze uwidacznia sie ich wymiar globalny. Techno-logie przekazu informacji zniosy odlegos´c´ miedzy ludz´mi i przyblizyy ich do siebie nawzajem. Nigdy przedtem informacja o wydarzeniach, maj acych wpyw na zycie ludzkie, nie docieraa tak szybko jak obecnie14.

Internet moze suzyc´ ludziom w odpowiedzialnym korzystaniu z wolnos´ci i demokracji, powiekszac´ zakres dostepnych wyborów w róznych sferach zycia, rozszerzac´ horyzonty edukacyjne i kulturowe, znosic´ podziay, promo-wac´ na rózne sposoby rozwój ludzi. Swobodny przepyw obrazów i sów w skali caego s´wiata przeksztaca nie tylko relacje miedzy narodami na pa-szczyz´nie politycznej i ekonomicznej, ale takze rozumienie s´wiata15.

Negatywn a konsekwencj a globalizacji informatyczno-komunikacyjnej jest powstanie tak zwanej cyfrowej przepas´ci – formy dyskryminacji oddzielaj acej bogatych od biednych, zarówno wewn atrz narodów, jak i miedzy nimi, we-dug kryterium dostepu lub tez jego braku do nowej technologii informatycz-nej. W tym sensie jest to nowsza wersja dawnej przepas´ci miedzy „bogatymi w informacje” a „informacyjnie biednymi”. Wyrazenie „przepas´c´ cyfrowa” podkres´la, ze jednostki, grupy i narody musz a miec´ dostep do nowej techno-logii, aby miec´ udzia w dobrodziejstwach globalizacji i rozwoju. Dzis´ prze-pas´c´ miedzy wyposazonymi w nowe s´rodki informacji i wyrazu oraz tymi, którzy nie maj a do nich dostepu, staje sie kolejnym trudnym do pokonania z´ródem nierównos´ci i dyskryminacji16.

Moralnym obowi azkiem powinno byc´ uczynienie Internetu dostepnym dla mniej uprzywilejowanych grup, czy to bezpos´rednio, czy przynajmniej  acz ac go z tan´szymi mediami tradycyjnymi. Cyberprzestrzen´ powinna byc´ z´ródem wszechstronnej informacji i usug dostepnych bezpatnie dla wszystkich i w wielu jezykach. Instytucje publiczne powinny byc´ odpowiedzialne za tworzenie i utrzymywanie usug tego rodzaju17. Koniecznie jednak trzeba stawiac´ pytanie i dociekac´ na ile w spoeczen´stwie informacyjnym przekazy-wana informacja jest prawdziwa?18

Warto zauwazyc´, iz w ci agu minionych dwudziestu lat znacz aco zmieniy sie sposób mys´lenia i obyczaje spoeczen´stw, a postep techniczny oraz zasto-sowanie nowoczesnych technologii w zakresie komunikacji wywary geboki wpyw na stosunek czowieka do przyrody, do siebie samego oraz do innych

14_{Por. tamze nr 18; J. G a n d a. Wobec globalizacji. OsRomPol 23:2002 nr 1 s. 16.} 15_{Por. Papieska Rada do Spraw S´rodków Spoecznego Przekazu. Etyka w Internecie nr 9.} 16_{Por. N a g ó r n y. Spoeczen´stwo informacyjne s. 350.}

17_{Por. Papieska Rada do Spraw S´rodków Spoecznego Przekazu. Etyka w Internecie nr 10.} 18_{Por. Por. N a g ó r n y. Spoeczen´stwo informacyjne s. 342.}

ludzi19. Ten sam Internet pozwala jednostkom bawic´ sie anonimowos´ci a, odgrywac´ rózne role i fantazjowac´, a takze wchodzic´ we wspólnote z innymi i dzielic´ sie z nimi.

Wedug gustów uzytkowników, pozwala zarówno na aktywny udzia, jak i bierne bycie wchanianym przez pozbawiony zewnetrznych odniesien´ s´wiat, poddaj ac sie bodz´com o niemal narkotycznym oddziaywaniu. Moze byc´ wykorzystany dla przeamania izolacji jednostek i grup lub do jej pogebienia. Jego zastosowanie poci aga za sob a fundamentalne przeksztacenie elementów, za pomoc a których ludzie pojmuj a s´wiat wokó siebie oraz sprawdzaj a i wy-razaj a to, co pojmuj a20.

II. MORALNA OCENA GLOBALIZACJI KULTURY

Oprócz wielu korzys´ci s´wiat coraz wyraz´niej dostrzega negatywne zja-wiska, choc´ odnosi sie wrazenie, ze im wyraz´niej je zauwaza, tym bardziej s´wiat jest wobec nich bezsilny21. Niepokój budzi zwaszcza wymiar kulturo-wy zachodz acych przemian. Zjawiska globalizacji, jak zostao powiedziane, umozliwiaj a zacies´nianie wiezi miedzy narodami i kulturami, otwieraj ac kaz-demu dostep do niezliczonych informacji, ale z drugiej strony, nie uatwia to bynajmniej nalezytego rozeznania i dojrzaej syntezy wartos´ci moralnych, czy wrecz ksztatuje postawe relatywizmu, co  jak zauwaza Jan Pawe II  utrudnia przyjecie Chrystusa jako „drogi, prawdy, zycia” (por. J 14, 6) dla kazdego czowieka22.

Nowa technologia informatyczna i Internet przekazuj a zbiory wartos´ci kulturowych  sposoby mys´lenia o relacjach spoecznych, rodzinie, religii, kondycji ludzkiej – które przez sw a nowatorskos´c´ i spektakularnos´c´ podwaza-j a i przytaczaj a kultury tradycyjne. St ad jednym z najbardziej negatywnych aspektów globalizacji, godz acych w Kos´ció, jest wykluczenie z promowanych

19 _{Por. J a n P a w e  II. Przesanie z okazji 20-lecia powstania Papieskiej Rady ds.} Kultury. Idz´cie na „areopagi” wspóczesnej kultury (Watykan, 13.05.2002) nr 1. OsRomPol 23:2002 nr 7-8 s. 9.

20_{Por. Papieska Rada do Spraw S´rodków Spoecznego Przekazu. Etyka w Internecie nr 7.} 21_{Por. G a n d a. Wobec globalizacji nr 1 s. 16.}

22_{Por. J a n P a w e  II. Homilia na zakon´czenie Nadzwyczajnego Konsystorza} Kardy-naów. W naszym dziaaniu liczymy na pomoc Trójcy S´wietej (Watykan, 24.05.2001). OsRomPol 22:2001 nr 7-8 s. 47.

przez ni a wartos´ci zycia mazen´skiego i rodzinnego23. Wydaje sie, ze rodzi-na ponosi dotkliwe skutki regu dyktowanych przez produkcje i rynek24. Globalizacja grozi czesto zniszczeniem pieczoowicie tworzonych struktur, narzucaj ac nowe style pracy, zycia i organizowania wspólnot.

Przesania spoecznych s´rodków przekazu, nabieraj ac zasiegu planetarnego, staj a sie zagrozeniem dla dziedzictw wartos´ci kulturowych i moralnych, sta-nowi acych najwazniejsze bogactwo narodów. Bolesn a ironi a jest równiez fakt, ze to narzedzie komunikacji, maj ace tak olbrzymi potencja zblizania do siebie ludzi, powrócio równiez do swych zimnowojennych pocz atków i stao sie aren a konfliktu miedzynarodowego poprzez zagrazaj acy wielu cyberterro-ryzm25.

Przedstawiciele Episkopatu Polski zaistniae w Polsce zmiany w dziedzinie kultury okres´laj a wrecz jako totalitaryzm kulturowy suz acy interesom finan-sowym. Konsekwencj a tego jest wzrastaj ace poczucie chaosu i zagubienia czowieka, zmniejsza sie d azenie do wyzszych wartos´ci, nasila sie pogon´ za zyskiem, nawet za cene nieuczciwos´ci i krzywdy drugiego czowieka26. Czynniki ekonomiczne dzis´ bardziej niz kiedykolwiek w przeszos´ci wpywaj a na decyzje prawne, polityczne czy bioetyczne, czesto ze szkod a dla czowieka i spoeczen´stwa27.

Nie miejsce tu na omawianie szczegóowo konsekwencji globalizacji w kwestiach ekonomicznych, ale koniecznym wydaje sie spostrzezenie, iz media i ekonomia nie mog a narzucic´ wzorów i tempa rozwoju, zas´ obowi azek zaspokajania potrzeb materialnych nie oznacza, ze mozna deptac´ wartos´ci duchowe. Papiez zdecydowanie podkres´la, iz prawda musi byc´ wazniejsza niz uzytecznos´c´, dobro musi przewazac´ nad dobrobytem, wolnos´c´ nad mod a, osoba nad instytucj a28.

Gówne wyzwanie w kulturowych przemianach globalizacji stanowi faszy-wa antropologia, czyli brak integralnej koncepcji czowieka. W poprzednim

23_{Por. tamze.}

24_{Por. J a n P a w e  II. Przem. Dziejami s´wiata kieruje reka Boga nr 2. OsRomPol} 22:2001 nr 6 s. 15; J a n P a w e  II. Przem. Globalizacja i etyka nr 2 s. 42.

25_{Por. Papieska Rada do Spraw S´rodków Spoecznego Przekazu. Etyka w Internecie nr 9-11.} 26 _{Por. List pasterski Episkopatu Polski na Uroczystos´c´ Objawienia Pan´skiego 2003 r.}

Dialog warunkiem pokoju (Jasna Góra, 28.11.2002). OsRomPol 24:2003 nr 2 s. 57.

27 _{Por. J a n P a w e  II. Przem. W waszej pracy naukowej czerpcie s´wiato z wiary} (Watykan, 5.12.2003) nr 4. OsRomPol 24:2003 nr 2 s. 44.

28_{Por. J a n P a w e  II. Przem. Dziejami s´wiata kieruje reka Boga (Watykan, 9.04.} 2001) nr 2. OsRomPol 22:2001 nr 6 s. 15.

stuleciu inne faszywe antropologie wyday owoc w postaci dwóch systemów totalitarnych. Obecnie w komercyjno-pragmatycznym podejs´ciu, usiuje sie przeksztacic´ wspólnote ludzk a w spoeczen´stwo konsumpcyjne. Chodzi naj-pierw o postawe konsumpcyjn a wywoan a zalewem informacji, bowiem ludzie nieprzygotowani krytycznie do odbioru informacji i nie maj acy was´ciwej hierarchii wartos´ci ulegaj a „zaczadzeniu smogiem informacji”29. Wówczas rodzi sie nastawienie na informacje zbedne i rozrywkowe, które atwo konsu-mowac´.

Jan Pawe II zauwazy, ze „wywoane przez globalizacje gospodarki i s´rod-ków spoecznego przekazu, procesy stopniowo zmierzaj a do uczynienia z czowieka jednego z elementów rynku, towaru wymiennego czy tez czynni-ka pozbawionego znaczenia dla decyduj acych wyborów. W konsekwencji czowiek moze sie poczuc´ unicestwiony przez bezosobowe mechanizmy o zasiegu s´wiatowym i stopniowo utracic´ wasn a tozsamos´c´ godnos´ci oso-by”30. Tymczasem globalizacja winna suzyc´ integralnos´ci osoby ludzkiej i jej penemu rozwojowi.

Procesy globalizacji, wzmacniane przez wyrafinowan a polityke reklamy, tworz a sztuczne potrzeby i generuj a now a hierarchie wartos´ci. atwiej jest manipulowac´ ludz´mi, którzy pragn a zaspokoic´ wywoane sztucznie potrzeby. W tworzeniu nowej mentalnos´ci gówn a role odgrywaj a media. W ich perspektywie to, co istotne, winno byc´ spektakularne31.

Powazne problemy wynikaj a z ogólnej ewolucji kontekstu kulturowego, w którym dominuj a nauki dos´wiadczalne, inspirowane kryteriami naukowej epistemologii. S´wiat wspóczesny, naznaczony globalizacj a, nawet wówczas, jes´li jest wrazliwy na wymiar religijny czy wrecz wydaje sie na nowo go od-krywac´, gotów jest zaakceptowac´ co najwyzej idee Boga Stwórcy, natomiast trudnos´c´ sprawia mu – podobnie jak suchaczom Pawa na aten´skim Areopagu (por. Dz 17, 32-34) – przyjecie scandalum crucis (por. 1 Kor 23), Boga, który z mios´ci wkracza w nasze dzieje i staje sie czowiekiem, umieraj ac i zmar-twychwstaj ac za nas. Zjawiska te s a wielkim wyzwaniem dla katolickich szkó i uniwersytetów, które powinny w zwi azku z tym zapewniac´ formacje kulturo-w a na poziomie odpowiadaj acym obecnej sytuacji w kulturze32.

29_{Por. N a g ó r n y. Spoeczen´stwo informacyjne s. 344-345.}

30_{Por. J a n P a w e  II. Przem. Wobec wyzwan´ globalizacji nr 3 s. 45.} 31_{Por. Z y c i n´ s k i. Uniwersalne wartos´ci Królestwa Bozego s. 20.} 32_{Por. tamze.}

Da sie zauwazyc´, ze rozwojowi spoecznemu i naukowemu czowieka nie towarzyszy dzis´ gebsza refleksja nad znaczeniem i wartos´ci a zycia, które na kazdym etapie jest darem Bozym, ani tez nalezyte uznanie wyj atkowej god-nos´ci czowieka jako istoty stworzonej na obraz i podobien´stwo Stwórcy33. Goszenie przesania Ewangelii we wspóczesnym s´wiecie nastrecza wiele trudnos´ci, przede wszystkim dlatego, ze ludzie zyj a dzis´ w s´rodowiskach kulturowych nierzadko pozbawionych wszelkich odniesien´ do wartos´ci ducho-wych i zycia wewnetrznego czowieka, w rzeczywistos´ci zdominowanej przez materializm34.

Rozwój gospodarczy i techniczny nie jest w równej mierze udziaem caej ludzkos´ci, ale jedynie niewielkiej czes´ci, ponadto polepszenie warunków zycia nie idzie w parze z otwarciem ludzkich serc na bliz´nich, którzy cierpi a gód i nagos´c´. W krajach rozwinietych szerzy sie materialistyczny konsumpcjo-nizm, nazywany przez Jana Pawa II swego rodzaju „kultur a marnotrawstwa”. Zapomina sie o kulturowej kenozie Chrystusa, a celem jest wywyzszenie jednostki i egocentryczne zaspokojenie osobistych pragnien´. Niestety staje sie on powszechnym stylem zycia i przynosi bardzo szkodliwe skutki. Jak stwier-dzi Papiez, nalezy sie przeciwstawic´ jego tendencjom, a wyzwaniem pedago-gicznym powinno stac´ sie ksztatowanie was´ciwego stosunku do dóbr mate-rialnych. Kazdy powinien umiec´ z nich korzystac´ nie zapominaj ac o ograni-czonos´ci dostepnych zasobów ani o ubóstwie innych. Wszyscy powinni rów-niez nagi ac´ swój styl zycia do wymogów braterskiej solidarnos´ci35.

Jan Pawe II ostrzega was´cicieli przedsiebiorstw, ludzi pracy i osoby sprawuj ace odpowiedzialne funkcje polityczne i spoeczne, by nie godzic´ sie na globalizacje opart a wy acznie na kryteriach ekonomicznych i nie poddawac´ sie nieuchronnej logice s´lepych mechanizmów. Apelowa, by wraz ze wszyst-kimi uczestnikami zycia spoecznego, partnerami dialogu i wspópracy podej-mowac´ dziaania pozwalaj ace unikn ac´ szkodliwych skutków globalizacji oraz rozwoju techniki, która niszczy czowieka36. Przyszos´c´ ludzkos´ci w dobie

33 _{Por. Wspólna Deklaracja Papieza Jana Pawa II i Arcybiskupa Aten i caej Grecji} Christodoulosa (Ateny, 4.05.2001). OsRomPol 22:2001 nr 7-8 s. 15.

34 _{Por. J a n P a w e  II. Przem. Znaczenie kultury dla czowieka, spoeczen´stwa}

i ewangelizacji (Watykan, 16.03.2002) nr 3 OsRomPol 23:2002 nr 6 s. 26.

35 _{Por. J a n P a w e  II, Oredzie na S´wiatowy Dzien´ Pokoju (1999). Poszanowanie}

praw czowieka warunkiem prawdziwego pokoju nr 2. OsRomPol 20:1999 nr 1 s. 4; J. Z

y-c i n´ s k i. Fundamenty nadziei. OsRomPol 22:2001 nr 11-12 s. 53; J a n P a w e  II. Przem. Globalizacja solidarnos´ci wymaga kultury solidarnos´ci (Watykan, 11.11.2001) nr 8. OsRomPol 22:2001 nr 2 s. 31.

globalizacji w znacznym stopniu zalezy od pobudzenia powszechnej soli-darnos´ci, wspóodpowiedzialnos´ci miedzyludzkiej, tworzenia odpowiednich struktur, organizacji miedzynarodowych i organów kontrolnych. Wspóza-leznos´c´ i wspóodpowiedzialnos´c´ w procesach globalizacji wymaga odwoania sie do godnos´ci i wolnos´ci osoby ludzkiej, jednos´ci rodziny ludzkiej, d azenia do wspólnego dobra w skali miedzynarodowej, do powszechnego przeznacze-nia dóbr, do wspólnego dobra kazdego narodu oraz imperatywu solidarnos´ci i sprawiedliwos´ci rozdzielczej37.

W obliczu wyzwan´ spowodowanych przez przemiany procesu globalizacji chrzes´cijanie, a zwaszcza biskupi, powinni poszukiwac´ nowych s´rodków ewangelizacji, a w „globaln a wioske” wnosic´ uniwersalne wartos´ci Królestwa Bozego, do których nalez a: solidarnos´c´ i s´wietos´c´, przebaczenie i pojednanie, prawda i wolnos´c´38. Cale spoeczen´stwo musi zmierzyc´ sie z nieatwymi pytaniami dotycz acymi czowieka i jego przyszos´ci, zwaszcza w takich dziedzinach, jak bioetyka, wykorzystanie zasobów naturalnych ziemi, decyzje ekonomiczne i polityczne. Celem tej spoecznej refleksji powinno byc´ pene uznanie godnos´ci czowieka, który odgrywa najwazniejsz a role w spoeczen´-stwie i musi byc´ podstawowym kryterium spoecznych decyzji39.

Nowe wyzwania stoj a takze przed biskupami „globalnej wioski”. W sercu gebokich przemian kulturowych biskup, zyj acy mios´ci a Boga i realistycznie otwarty na s´wiat, pozostaje nauczycielem ewangelicznej nadziei. Nie mozna zapomniec´, ze rewolucja kulturowa wymaga odpowiedzi duszpasterskiej. Naszym zadaniem jest nies´c´ chrzes´cijan´ski optymizm s´rodowiskom dotknietym przez frustracje i zniechecenie40. Miedzy wolnym rynkiem a nowymi zastosowaniami techniki trzeba szukac´ wspóczesnych areopagów, na których catolica electronica – katolicyzm korzystaj acy z osi agniec´ najnowszej technologii – stanie sie normal-n a form a goszenia prawdy o mios´ci Boga do czowieka41.

Ruchu Chrzes´cijan´skich Ludzi Pracy. Kultura ludzi pracy musi pozostac´ kultur a solidarn a nr

3. OsRomPol 21:2000 nr 9 s. 10.

37_{Por. J. G o c k o. Globalizacja. W: Jan Pawe II. Encyklopedia nauczania moralnego.} Red. J. Nagórny, K. Jezyna. Radom 2005 s. 216; t e n z e. Potrzeba nowej solidarnos´ci. Moralno-spoeczne implikacje globalizacji. W: Wezwanie do pojednania w perspektywie Jubi-leuszu Roku 2000. Red. J. Nagórny, K. Jezyna. Lublin 2000 s. 242-243.

38 _{Por. O r z e s z y n a. Globalizacja s. 164; Z y c i n´ s k i. Uniwersalne wartos´ci}

Królestwa Bozego s. 20.

39 _{Por. J a n P a w e  II. Przem. Znaczenie kultury dla czowieka, spoeczen´stwa}

i ewangelizacji nr 3 s. 26.

40_{Por. Z y c i n´ s k i. Uniwersalne wartos´ci Królestwa Bozego s. 20.} 41_{Por. t e n z e. Fundamenty nadziei s. 53.}

Jan Pawe II nie zapomina o konsekwencjach globalizacji dotykaj acych modego pokolenia. Przekonywa, ze warto inwestowac´ w modziez, pomaga-j ac jej przezwyciezyc´ rozdz´wiek miedzy wiedz a zdobyt a w szkole a rzeczy-wistymi wymogami przedsiebiorstw produkcyjnych. Koniecznie trzeba rów-niez umozliwic´ nowym pokoleniom udzia w tworzeniu s´wiata pracy coraz bardziej odpowiadaj acego potrzebom czowieka, m.in. dzieki gebszemu poznaniu dziedzictwa wartos´ci ludzkich i chrzes´cijan´skich42.

Trzeba zauwazyc´ równiez, ze dzisiaj bardziej niz w jakimkolwiek innym okresie historii uleg przerwaniu proces przekazywania wartos´ci moralnych i duchowych z pokolenia na pokolenie. To w konsekwencji prowadzi do swoistego rozdz´wieku miedzy Kos´cioem i s´wiatem wspóczesnym43. Szkoy i inne instytucje wychowawcze oraz programy dla dzieci i dorosych powinny zapewniac´ ksztacenie do krytycznego wykorzystania Internetu jako czes´ci ogólnego wyksztacenia medialnego, a nie jedynie rozwijania umiejetnos´ci technicznych –„alfabetyzmu komputerowego” i tym podobnych. Ostatecznie chodzi o ksztacenie zdolnos´ci do s´wiadomej, krytycznej oceny tres´ci44.

Jak widac´, globalizacje kulturow a trzeba ujmowac´ w caej jej zozonos´ci i dostrzegac´, ze choc´ procesy globalizacyjne stwarzaj a pewne zagrozenia, otwieraj a tez niezwyke i wiele obiecuj ace mozliwos´ci, was´nie z punktu widzenia celu, jakim jest przeksztacenie ludzkos´ci w jedn a rodzine opart a na wartos´ciach sprawiedliwos´ci, równos´ci i solidarnos´ci45.

BIBLIOGRAFIA

J a n P a w e  II: Przem. Globalizacja i etyka (Watykan, 27.04.2001). OsRomPol 22:2001 nr 6 s. 42-43.

J a n P a w e  II: Przem. Wobec wyzwan´ globalizacji (Watykan, 8.11.2001). OsRomPol 23:2002 nr 3 s. 44-45.

J a n P a w e  II: Przem. Globalizacja solidarnos´ci wymaga kultury solidarnos´ci (Watykan, 11.11.2001). OsRomPol 22:2001 nr 2 s. 30-31.

42_{Por. J a n P a w e  II Przem. B adz´cie obron´cami czowieka i jego praw (Watykan,} 22.02.2003) nr 3. OsRomPol 24:2003 nr 4 s. 54.

43 _{Por. J a n P a w e  II. Przem. Znaczenie kultury dla czowieka, spoeczen´stwa}

i ewangelizacji s. 26.

44_{Por. Papieska Rada do Spraw S´rodków Spoecznego Przekazu. Etyka w Internecie nr 15.} 45_{Por. J. G o w i n. Globalizacja. „Wiez´” 54:2003 nr 4(575) s. 11.}

J a n P a w e  II: Przem. Znaczenie kultury dla czowieka, spoeczen´stwa i ewangelizacji (Watykan, 16.03.2002). OsRomPol 23:2002 nr 6 s. 20-25.

J a n P a w e  II: Przesanie z okazji 20-lecia powstania Papieskiej Rady do Spraw Kultury.

Idz´cie na „areopagi” wspóczesnej kultury (Watykan, 13.05.2002). OsRomPol 23:2002

nr 7-8 s. 9-10.

Papieska Rada do Spraw S´rodków Spoecznego Przekazu. Etyka w Internecie (22.02.2002). B o  o z W.: Technika i odpowiedzialnos´c´. W: S´ladami i Boga i czowieka. Ksiega Pami atkowa

ku czci ks. Prof. Dr. hab. J. Kowalskiego. Red. J. Orzeszyna. Kraków: Wyd. Naukowe PAT 2000 s. 219-227.

G o c k o J.: Ekonomia a moralnos´c´. Poszukiwania teologicznomoralne. Lublin: RW KUL 1996. G o c k o J.: Globalizacja. W: Jan Pawe II. Encyklopedia nauczania moralnego. Red. J.

Na-górny, K. Jezyna. Radom: POLWEN 2005 s. 214-217.

G o c k o J.: Potrzeba nowej solidarnos´ci. Moralno-spoeczne implikacje globalizacji. W: Wezwanie do pojednania w perspektywie Jubileuszu Roku 2000. Red. J. Nagórny, K. Jezy-na. Lublin: RW KUL 2000 s. 237-250.

G o w i n J.: Globalizacja. „Wiez´” 54:2003 nr 4(575) s. 9-11.

M a r i a n´ s k i J.: Kos´ció a wspóczesne problemy spoeczno-moralne. Lublin: TN KUL 1992. N a g ó r n y J.: Spoeczen´stwo informacyjne – zagrozenie dla integralnos´ci osoby? W: Ks. Ja-nusz Nagórny. Wezwanie do uczestnictwa w zyciu spoecznym. [Dziea Wybrane]. Red. K. Jezyna, J. Gocko, W. Rzepa. Lublin: Wyd. KUL 2010 s. 337-351.

O r z e s z y n a J.: Globalizacja. W: Encyklopedia nauczania spoecznego Jana Pawa II. Red. A. Zwolin´ski. Radom: POLWEN 2003 s. 159-167.

Z y c i n´ s k i J.: Uniwersalne wartos´ci Królestwa Bozego w globalnej wiosce. OsRomPol 23:2002 nr 1 s. 20-21.

THE CHURCH AND THE CULTURAL CHANGES IN THE WAKE OF GLOBALIZATION

S u m m a r y

The phenomenon of globalisation is dynamic, and develops mostly through market-related mechanisms and information technology. Globalization creates new social circumstances and influences all aspects of culture. Globalization processes and population migrations bring about new relationships and enable intercultural exchange. At first, the economic issues were considered central for globalization processes. In time, cultural change was acknowledged as equally impor-tant. Recognizing the economic and the cultural aspects of the globalization phenomena made the researchers launch studies on the influence of the market-related mechanisms on culture. The deeper insight into the cultural aspect of globalization enabled highlighting the personalistic aspect of culture, that is the value of the human being as a source of any social order and the foundation of each cultural system. Considering the phenomenon of globalization together with the impact it has on culture justifies the use of the concept of „globalization of culture.”

Translated by Konrad Klimkowski Sowa kluczowe: globalizacja, kultura, moralnos´c´.