R O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E T o m X X I, z e s z y t 2 — 1973
HIERONIM FOKCINSKI
W SPRAW IE ODTW ORZENIA ŚREDNIOW IECZNEJ SIECI PA R A FIA LN EJ
W D IECEZJI PO ZN A Ń SK IEJ
Na przestrzen i o statn ich k ilk u n a stu la t ukazało się sporo p rac m ono graficznych pośw ięconych problem atyce średniow iecznej organizacji pa rafialnej. N ajdokładniej z tego okresu znan a jest sieć p a ra fia ln a diecezji k ra k o w sk ie j1. Dzięki pracy ks. J. Nowackiego także diecezja poznańska zaliczana jest do lepiej zbadanych 2. D latego w próbie w stęp n ej syn tezy przeprow adzonych dotychczas badań, p o djętej przez środow isko nau k o we KUL, u stalen ia z te re n u poznańskiego służyły n ieje d n o k ro tn ie za pod staw ę do szerszych w niosków i uogólnień. Zw rócono jed n a k uw agę, że stw ierdzenia Nowackiego nie zawsze budzą pełne zaufanie 3. T ak ogólnie tylko zasygnalizow ana spraw a zasługuje z w ielu rac ji n a dokładne zba danie.
Cel niniejszych uw ag jest skrom niejszy. P ragniem y przede w szyst kim potw ierdzić konieczność pełnej w ery fik acji przedstaw ionych przez Nowackiego w yników i n a podstaw ie zebranego przezeń m ateriału podać nową próbę liczbowego ujęcia rozw oju sieci p arafialnej w om aw ianym okresie. K onkretnie, zam ierzeniem tej pracy jest: 1. n a przykładzie w y branych d ekanatów w skazać na typow e i najczęściej pow tarzające się rozbieżności, błędy i b rak i w sposobie u stalan ia czasu pow stania poszcze gólnych p arafii; 2. podać odm ienne w ujęciu, ale bardziej odpow iadające rzeczyw istym ustaleniom autora, zestaw ienie statysty czne p a ra fii diece zji poznańskiej do r. 1510.
1 W oparciu o bogatą literaturę i w łasne badania najpełniej powyższe zagad nienie opracował E. W iśniowski (R ozwój organizacji parafialnej w Polsce do cza
sów reformacji. W : Kościół w Polsce. T. 1 : Średniowiecze. Studia nad historią K o ś cioła katolickiego w Polsce. Pod red. J. Kłoczowskiego. Kraków 1968).
3 Dzieje archidiecezji poznańskiej. T. 2: Archidiecezja poznańska w granicach
historycznych i je j ustrój. Poznań 1964.
3 W i ś n i o w s k i , jw. s. 271; S. L i t a k. Struktura i funkcje parafii w Pol
120 H IE R O N IM F O K C IN S K I
1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OPRACOWANIA NOWACKIEGO
O bszerny, liczący ponad 250 stron, rozdz. X II — „Kościoły p arafial n e” — w y p ełn iający znaczną część tom u Archidiecezja poznańska w gra
nicach h isto ryczn ych i je j ustrój — u rasta do rozm iarów osobnej roz
praw y 4. Tem atycznie łączą się z nim ściśle: rozdz. X III — „K olegiaty", XIV — „ P rep o zy tu ry i m an sjo n arie”, a zwłaszcza rozdz. XV — „Ko ścioły su k u rsa ln e i kaplice — kapelan ie grodowe — kościoły szpitalne” N adto szereg rozproszonych uw ag n a tem at poszczególnych kościołów m ożna spotkać w rozdziałach wcześniejszych, om aw iających granice die cezji, organizację dekanaln ą i archidiakonalną.
Rozdz. X II rozpoczyna ogólny w stęp zatytułow any — „Zagadnienia praw n o -h isto ry czn e” . Bardzo szkicowo została tu om ówiona geneza orga nizacji p arafialnej w Kościele i jej recepcja n a ziem iach polskich. Wspo m inając różnice zdań n a ten tem at sam au tor opow iada się zdecydowanie za w czesnym i początkam i p arafii w Polsce. Jego zdaniem nieliczne po czątkow o kościoły „były niew ątpliw ie już w X i w początkach XI w. kościołam i p ara fia ln y m i” 5. Z astrzega się jednak, że wszelkie ustalenia dla okresu najw cześniejszego m ają c h arak ter w dużym stopniu hipote tyczny 6. N iezw ykle fragm en tary czn a i pobieżna jest także ch arak tery sty k a podstaw y źródłow ej, uzupełn ian a niek iedy w uw agach w prow adza jący ch do poszczególnych d ek an atów 7. Ze w zględu na to, że w całokształ cie dalszych rozw ażań znajom ość bazy źródłowej m a rozstrzygające zna czenie, spraw ie tej pośw ięcim y nieco więcej uwagi.
D w a najstarsze, znane autorow i, przyw ileje erekcyjne pochodzą
z końca X III i początku XIV w ieku 8. P rzyznaje też, że tego rodzaju do kum entów zachow ało się w ogóle bardzo niew iele 9. Pierw szy, pełniejszy
obraz sieci p a ra fia ln ej diecezji daje dopiero Liher beneficiorum , czyli
Księga uposażeń z roku 1510. Sporządzona w kon kretnym celu rów no
m iernego obciążenia finansow ego w szystkich dóbr kościelnych, podaje uposażenie poszczególnych kościołów, a tym sam ym pozwala zoriento wać się w ich liczbie i charakterze. W edług Nowackiego Księga uposażeń zaw iera opis 210 kościołów p arafialnych, a 158 w ym ienia tylko z naz wy 10. Nie zaw iera, niestety, żadnych m ateriałów dla znacznych terenów
4 Rozdz. XII — „Kościoły parafialne” (s. 336-589). - -w -- . 6 S. 336.
6 S. 340, 350; to samo zastrzeżenie powtarza Nowacki często także we w pro wadzeniu do tabeli statystycznej na s. 588 n.
7 Szczegółowiej om awia m ateriał źródłowy dla dekanatów: Kalisz Pomorski— Wałcz (s. 385), Międzyrzecz (s. 468), Świebodzin (s. 481 n.).
8 S. 340. 8 Tamże oraz s. 342.
10 Księga uposażeń diecezji poznańskiej z roku 1510. Wyd. J. Nowacki. Poznań 1950 s. 20.
Ś R E D N IO W IE C Z N A S IE C P A R A F IA L N A W D IE C E Z J I P O Z N A Ń S K I E J 121
nie podlegających opodatkow aniu, jak: cały d e k a n at W ałcz — K alisz Po m orski, dek anat św iebodziński, leżący ponadto poza granicam i państw a, a także bardzo rozległy arch id iak o nat w arszaw ski. D la znacznej części wyżej w ym ienionych terenów podstaw ow ym źródłem , na k tó ry m auto r mógł oprzeć sw oje wnioski, są dopiero ak ta w izytacji z poł. X V II w ieku. Stosunkowo późny i bardzo nieko m pletny m ateriał zaw ierają częściowo zachowane ak ta biskupie i k o n sy sto rsk ie n . D la obszarów północnych i zachodnich diecezji, zwłaszcza tych znaj duj ąych się poza granicam i Polski, n a w e t tego rodzaju źródła są rzadkie i zupełnie przypadkow e. W szelkie spraw y —• jak sądzi a u to r — załatw iano w osobnych oficjala- tach, któ ry ch dokum enty są dzisiaj nie z n a n e t2. Ponadto ta część die cezji uległa szybko całkow itej protestanty zacji, co niejed n o k ro tn ie z atar ło wszelki ślad w cześniej istniejących stosunków .
Pojedyncze akty praw ne, jak : dok u m ent bpa A n drzeja Zarem by z r. 1298, o podziale w ielkopolskiej części diecezji na arch id iak o n aty , do kum ent z r. 1308, dotyczący spornego odcinka graniczącego z diecezją lu buską, czy wreszcie re je s tr z la t 1488-92, obejm ujący d ek a n aty M iędzy rzecz i Ś w ie b o d z in 13, oraz podobne im fragm entaryczne zapisy dają w praw dzie pew ną orientację, ale dalece n iew ystarczającą. W sum ie trz e ba więc stw ierdzić, że baza źródłow a dla odtw orzenia sieci p arafialn ej
11 Acta causarum Consistorii Posnaniensis 1403-1832; Acta Episcopalia l - X L V l l l
1439-1824.
12 Informację powyższą podaje Nowacki przy opisie poszczególnych dekana tów: Kalisz Pomorski (s. 386), Międzyrzecz (s. 468), Świebodzin (s. 482).
53 W dokumencie bpa Zaremby z r. 1298, określającym granice nowych archi diakonatów regionalnych, wym ieniono szereg kościołów parafialnych (s. 290-292, 349-350). Rejestr z lat 1488-1492 om awia Nowacki na s. 19-20, 481. W r. 1308 biskup lubuski Fryderyk oświadczył, że m iejscowości leżące w basenie rzek Pilszy i Odry nie należą do jego diecezji (Kodeks dyplom atyczn y Wielkopolski II nr 916 s. 260). Szczególnie ten ostatni dokument wymaga pełniejszej i poprawnej analizy, gdyż założenie Nowackiego, że każda z wym ienionych tam m iejscowości miała kościół parafialny, jest zupełnie dowolne. Na s. 19 słowo parafia użyte jest w nawiasie, lecz na s. 482 autor jest już pewny, że były to parafie: „W dokumencie biskupa lubuskiego Fryderyka z r. 1308, wym ieniającym 19 m iejscowości południowej i za chodniej strefy dekanatu świebodzińskiego, jako przynależne do diecezji poznań skiej, nie powiedziano co prawda, że były to już w ówczas ośrodki parafii. Ponieważ jednak każda z nich miała w św ietle źródeł z XV wieku kościół parafialny, funk cję ich można bez zastrzeżeń odnieść do XIII wieku (przed 1308), zwłaszcza że pominięto w dokumencie miejscowości, które później kościołów nie miały. Wobec tego upraszcza się tu w alnie zagadnienie rozwoju sieci parafii”.
Niestety, zaledwie dla 5 z wyżej wymienionych 19 m iejscowości zdołał Nowacki znaleźć jakieś wzmianki w źródłach (Bytnica — s. 489, Drzeniów — s. 490, Drzew ce — s. 490, Gęstowice — s. 490, Korczyców — s. 490). O pozostałych twierdzi, że powstały „najpóźniej w XIII wieku. Poza tym brak bliższych o nich wiadomości. Utracone w okresie reformacji”.
122 H IE R O N IM F O K C IŃ S K I
w skali całej diecezji jest w yjątkow o szczupła. N ajw ażniejsze dokum en ty, jak : K sięga uposażeń i ak ta w izytacji, są ta k późnego pochodzenia, że w nioskow anie n a ich podstaw ie o stosunkach w XI, X II czy naw et X III w. je s t siłą rzeczy bardzo problem atyczne. Ze w zm ianki źródeł pisa nych, ja k stw ierd za sam autor, m ożna przyjąć, że istniało „aż do schyłku X II w iek u ty lk o 15 kościołów w w ielkopolskiej części diecezji, a żaden w m azow ieckiej” 14. W tej sy tu acji cały ciężar dow odzenia spoczął na przesłankach pośrednich. W ylicza je Nowacki, choć bliżej n ie omawia, na s. 352: „D la hipotetycznego u stalen ia czasu fundacji kościoła parafialne go należy w ziąć pod uw agę tak że — wcześniej w spom ina o znajomości „geofizycznego o b raz u ” — rozm iary jego okręgu jurysdykcyjnego, upo sażenie beneficjum , nieraz w znaczny m ajątek ziem ski i naw et regalia (cło, m yto), sto su n k i dziesięcinne, głów ne ośrodki w ielkiej własności ro dowej, daw nych opoli i kasztelan ii”. Nieco dalej podkreśla jeszcze zna czenie, jak ie imają dla tego rodzaju b adań „w ezw ania i ty tu ły kościo łów ” 15.
J a k ju ż w spom inaliśm y najw ięcej m iejsca przeznacza Nowacki na przedstaw ienie rozw oju sieci p arafialn ej do r. 1510. Szczegółowy opis pa rafii poprzedza schem atycznym w yliczeniem kościołów, których począt ki d a tu je n a pierw sze trz y w i e k i 16. Do tego zestaw ienia będziem y się często odw oływ ali w dalszej części arty ku łu . Je d n a k oprócz oczywistych błędów ra c h u n k o w y c h 17 zaw iera ono także szereg ustaleń sprzecznych z n ieje d n y m tw ierd zen iem a u to ra w części szczegółowej, w k tó rej zbiera i om aw ia dla każdego ze znan y ch kościołów — niekoniecznie parafial nych — cały d o stęp n y m ate ria ł źródłowy. Zazwyczaj dużo m iejsca po św ięca stosunkom w łasnościow ym i dziesięcinnym , rodzajow i p a tro n atu -i w ielkości uposażenia. Często p odaje też pierw szą w zm iankę o kościele, jego w ezw anie, w ylicza pierw szych zn an ych plebanów . W w ielu w ypad kach w y k racza daleko poza p rzy ję ty w ty tu le r. 1510.
D alsze d zieje organizacji p arafialn ej — po r. 1510 — tra k tu je już bardzo skrótow o, w yodrębn iając trz y g ru p y zagadnień: stra ty w okresie reform acji, u nie i k asacje p a ra fii o raz now e p arafie pow stałe w latach 1510-1962.
C ennym uzup ełnieniem całości opracow ania jest końcow a tabela sta tystyczn a i załączone do tom u m apy. Trzy pierw sze o b ejm u ją w ielko polską część diecezji: m ap a I — okres od X -X I w., m apa II — stan z r. 1300, a III — z r. 1510. Oprócz zarysu granic całej diecezji naniesione
u S. 350. » s , 351, 16 s . 350-353.
17 Dla w ielkopolskiej części diecezji w ylicza im iennie w w. X — 12 parafii, w w. XI — 38. Kończy podsumowanie takim jednak stwierdzeniem : „Miałaby więc diecezja poznańska na sw ym pierwotnym obszarze w W ielkopolsce w X wieku około 12 kościołów, w XI w ieku około 60 kościołów parafialnych [...]” (s. 352).
Ś R E D N IO W IE C Z N A STEC P A R A F IA L N A W D IE C E Z J I P O Z N A Ń S K I E J 123
zostały kościoły parafialne, filialne i klasztorne. Na ostatniej z w ym ie nionych m ap uw zględnione zostały także g ranice niższych jed n o stek or ganizacji tery to rialn ej —- archidiakonatów i dekanatów . O dpow iednio dla części m azow ieckiej — m ap a VII ilu stru je okres od X -X III w., a m apa VIII sta n z r. 1510«.
2. KWESTIA DOKŁADNOŚCI USTALEŃ NA PRZYKŁADZIE WYBRANYCH DEKANATÓW
Nie zam ierzam y w tym. m iejscu przeprow adzać pełnej analizy cyto w anych przez au to ra źródeł ani, ściśle rzecz biorąc, poddaw ać ocenie po szczególne elem enty p rzy ję te j m etody badaw czej. O graniczam y się ra czej do zestaw ienia w ażniejszych dostrzeżonych niezgodności w tw ier dzeniach autora, rozbieżności podaw anych n a różnych m iejscach liczb, a wreszcie, do w skazania n a oczyw iste błędy i pom yłki.
Jako przykład w y braliśm y 3 d e k a n aty : poznański, pyzdrski i stęszew - ski. Pierw sze dw a graniczyły z archidiecezją gnieźnieńską n a odcinku podlegającym tylko niew ielkim przesunięciom w b ad a n y m okresie. De kanat stęszew ski, położony centralnie, niew ielki obszarem i liczbą p a ra fii, należy ja k i poprzednio w ym ienione do obszaru stosunkow o dobrze poświadczonego w źródłach. Te m. in. elem enty zadecydow ały o doko nanym wyborze.
a) D E K A N A T P O Z N A Ń S K I
Po opisie kościołów m iasta Poznania podaje Now acki zw ięzłą cha rak tery sty kę dek an atu poznańskiego. „Na obszarze ty m — pisze n a s, 356 — w y d ają się n a m najd aw n iejszy m i ośrodkam i p arafialn y m i z X i X I w. Giecz i Grodziszczko, Bnin, K ostrzyń i Środa, n a n a stę p n e s tu
lecia, X II-X IV , p rzypada założenie dalszych p a ra fii w łącznej liczbie 34, a z parafiam i Poznania i Strzeszyna razem 41”.
Stw ierdzenie powyższe zaw iera k ilk a nieścisłości. Po pierw sze, na w. X I d atu je a u to r n a inn y m m iejscu jeszcze p arafię w C zerlejnie 1811. Po wtóre, w ym ienione kolejno „Giecz i Grodziszczko” — podobnie ja k „Ko strzyń i Środa”, należałoby rozum ieć jako oddzielnie istn iejące parafie. Tymczasem, jeszcze na tej sam ej stronie, podając szczegółowy zarys dziejów kościoła w Gieczu i Grodziszczku, n a w. X d a tu je a u to r budow ę sam ych św iątyń. P raw a p arafialn e p rzy p isu je tylko kościołowi w
Gie-18 Ustalenia naniesione na mapy dość często odbiegają od ustaleń w tekście, np. dla mapy III zauważono ok. 30 poważniejszych odchyleń.
124 H IE R O N IM F O K C IN S K I
czu. Na pytanie, od kied y podobne fu n k cje pełnił kościł w Grodziszczku n a jp ie rw odpow iada — „nie w iadom o” 19, ale kilka w ierszy dalej doda je: „po założeniu w ciągu X II-X IV w. dalszych p arafii i utw orzeniu mo że w X III w . (przed 1359 czy n a w e t ju ż daw no przed 1250) osobnej
w Grodziszczku Jeszcze czterokrotnie w śród kościołów parafialnych
pochodzących z X I w. podaje a u to r Giecz, a o Grodziszczku w spom ina co najw yżej — „z czasem rów nież p a ra fia ln y ” 20. K onsekw entnie zatem na leży p rzy jąć — w b re w w yżej podanej inform acji — że Grodziszczko nie posiadało odrębnego ośrodka parafialnego w X czy XI, ale n aw et w X II w., lecz tylko w łasną św iątyn ię lub raczej kaplicę zamkową.
N ieścisła je s t także liczba 34 nowo pow stałych p arafii w okresie od X II do XIV w ieku. W liczone tu zostały nie ty lko ośrodki w cześniejsze z X i X I w., ale i późniejsze, jak K órnik — fund acja XV -w ieczna (1437) 21 oraz kościół w Chłapowie, k tó ry p arafialn y m nigdy nie b y ł 22.
Rów nież liczba 41 p arafii, pow tórzona także w końcow ym zestaw ie niu dla r. 1510, stoi w oczywistej sprzeczności z tw ierdzeniem podsum o w ującym opis d ek a n atu poznańskiego, gdzie czytam y: „z powyższej licz by 41 p a ra fii [...] u padła przed rokiem 1510 p arafia Strzeszyn” 2:). D odaj my, że w yłączyć należy i kościół w Chłapowie, o czym będzie jeszcze m ow a niżej. W ydaje się, że N ow acki w żadnym z zestaw ień, podanych na początku lub n a końcu opisyw anego dekanatu, nie bierze pod uwagę parafii, k tó re w ty m czasie uległy likw idacji.
Po tych uw agach ogólnych przejdźm y do om ów ienia w ażniejszych rozbieżności w tw ierd zen iach odnośnie do poszczególnych parafii.
B ł a ż e j e w o — P a rafia Błażej ewo pow stała, zdaniem autora, w 1. poł. XIV w., a w r. 1513 bp J. L u b rań sk i „inkorporow ał plebanię” do p rep o z y tu ry bniń skiej, do k tó re j należały, jak pisze, „w roku 1510 B nin m iasto i folw ark, Błażejewo (niegdyś osobna parafia) [...]25.
Skoro in k o rp o racja m iała m iejsce dopiero w r. 1513, dlaczego już w 1510 w licza Now acki Błażejewo do m iejscowości stanow iących okręg p arafialn y B nina? Być może w ten sposób uregulow ano stan praw n y sy tu acji de facto od daw n a już istniejącej. Nigdzie jedn ak au to r o ty m nie w spom ina. N atom iast uw aga dodana w naw iasie — „niegdyś osobna pa ra fia ” — n astręcza dodatkow ą trudność. W skazuje w yraźnie na stan
19 S. 356.
20 O parafii w Gieczu, jako fundacji z XI w., wspom ina autor na s. 340 n., 350 n.
21 Por. s. 359.
22 Sam Nowacki pisze na s. 644: „Nie było tam kościoła parafialnego, chyba tylko sukursalny lub kaplica, może jednak usiłowano zdobyć dla niej prawa para fialn e”.
23 S. 362.
Ś R E D N IO W IE C Z N A S IE C P A R A F IA L N A W D IE C E Z J I P O Z N A Ń S K I E J 125
istniejący od dłuższego czasu. Na m apie ilu stru jącej sieć p arafialn ą w r. 1510 kościół w B łażejew ie zaznaczony jest jako p arafialn y . Dopiero n a następnej — r. 1602 — fig u ru je tam kościół pom ocniczy. W Liber be-
neficiorum z roku 1510 mówi się jed n a k w y raźn ie o uposażeniu plebana
błażejew sk ieg o26, P arafię tę w naszym zestaw ieniu p rzy jm u jem y jako istniejącą w r. 1510 „pew nie”.
C h ł a p o w o — Całość inform acji o tej p arafii zam knął au to r w trzech zdaniach. „W początkach XVI w iek u i m oże już w cześniej był tam kościół sukursalny. W ro k u 1506 w y stę p u je tam tejszy „pleban ” Mi kołaj, w 1533 k lery k (m inister ecclesiae) — Łukasz. W późniejszych źródłach b rak wiadomości o ty m kościele” 27. Na ogół jednej w zm ianki o ¡plebanie, przy b rak u dalszych w iadom ości p o tw ierd zających istnienie parafii, nie uw aża a u to r za dowód w y starczający 2S. W przytoczonym w y żej opisie potw ierdza to użycie cudzysłow u przy o kreśleniu „p leb an ”. Dalej, miejscowość tę odnajd u jem y w zestaw ieniu kościołów su k u rsal- nych i kaplic z dopiskiem : „Nie było tam kościoła parafialnego, chyba tylko suk ursalny lu b kaplica, m oże jed n a k usiłow ano zdobyć dla niej praw a p arafialn e” 29. W Liber beneficiorum Chłapow o zaliczone je s t w y raźnie do p arafii G ro d z isk o 29a. Z atem , m im o trz y k ro tn e g o zaliczenia przez Nowackiego powyższej m iejscow ości do rzędu parafialnego, należy uznać to za pom yłkę. N iesłusznie też opis tego kościoła znalazł się w czę ści zatytułow anej Rozwój sieci p a ra fii do r. 1510.
G r o d z i s z c z k o — J a k stw ierdziliśm y poprzednio n ie m a podstaw do przyjęcia tu ta j ośrodka parafialnego w X I czy X II w ieku. W p rzy to
czonym już raz fragm encie: „po założeniu w ciągu X II-X IV w. dalszych parafii i utw o rzen iu może w X III w. (przed 1359 czy już daw no przed 1250) osobnej w G rodziszczku” a u to r opow iada się niedw uznacznie za X III stuleciem . Możliwości pow stania p a ra fii przed 1250 zaprzecza jed nak sam na k ilk u m iejscach, gdzie w y raźn ie stw ierdza, iż kościół ten w r. 1298 n ie by ł jeszcze p a ra fia ln y m 31. W rozdziale tra k tu ją c y m o or
26 „Ecclesia in villa Blozeyevo habet decem marcas census annui pro p le bano [...]” (s. 59). W indeksie m iejscowości podaje Nowacki: Błażejewo, eccl. par., dec. Poznań (s. 294).
27 S. 356.
28 Wspominając kościół w Karminie (s. 433), pisze: „Znany jest z akt konsys torskich 1408-1409 tylko pleban Piotr ze sporów z plebanem bojanowskim Andrze jem. Poza tym nie ma żadnych wiadomości o tamtejszym kościele. N iew ątpliw ie był tam kościół, może jednak tylko sukursalny niewiadom ego tytułu. Że Piotra tytułowano plebanem, nie przesądza jeszcze niczego’'. Por. Drzeczkowo (s. 431), Więckowice (s. 370).
29 S. 644. **<• S. 62 n. *» S. 356.
31 Omawiając podział diecezji poznańskiej na archidiakonaty regionalne w ro ku 1298, Nowacki pisze: „Tymczasem otrzymał archidiakon [...] — nie kościół pa
1 2 6 H IE R O N IM F O K C IÏÏS K I
ganizacji archidiakonalnej, pew ne o kreślenia zdają się w prost przenosić erek cję p a ra fii n a w . XIV. Na s. 310 czytam y: „D okum ent z ro k u 1298 pozw ala n a w niosek, że kościół św. J a n a w Grodziszczku był już lub zo stał wówczas ink orpo ro w an y do p reb en d y archidiakona w raz z całym sw ym uposażeniem . Może dopiero później utw orzono tam osobną parâ-' fię z w łasn ym p lebanem [...]” . W ty m sensie m ożna też rozum ieć dalsze sform u ło w ania au to ra: „Po w yposażeniu p lebanii w Grodziszczku nie za trz y m ał arch idiak o n poznański w obrębie tejże p arafii żadnej ziemi i zda-6*’ je się żadnych dziesięcin, chyba tylk o w nieznanych dziś w siach Ostrów' i Żabiee, o k tó ry c h nie w iadom o, czy należały wówczas do tejże p a ra - fii, czy raczej do g u łtow skiej” 32. W yraźnie jest m owa o parafii, ale uży te pojęcie „w yposażenie”, w przeciw ieństw ie do redotacji, w skazuje r ą czej n a sam m om ent 'tw orzenia parafii. Zestaw ienie czasowe tego faktu z istn ieniem p a ra fii G ułtow y jest pew n ą osobliwością, bo przecież „ko ściół gułtow ski w połowie XIV w ieku jeszcze nie istn iał” 33. Pozostałe w zm ianki o kościele w Grodziszczku n ie wnoszą już nic nowego, N a nia- pie II — r. 1300 — w Grodziszczku zaznaczony jest kościół parafialny. Z uw agi jed n a k n a liczne błędy i odchylenia w stosunku do tekstu nie pozw ala to na w yciąganie jakichś dalej idących wniosków. W tej sy tu a cji bardziej uzasadniony w y d aje się w niosek um ieszczenia kościoła w G rodziszczku w rzędzie p a ra fii czternastow iecznych.
P i e r z c h n o W latach 1495-1498 wcielono plebanię w Pierzchnie
do now o pow stałej kolegiaty w K ó r n ik u 34. A utor nie precyzuje bliżej rodzaju dokonanej unii, stąd n ie je st pew ne, czy kościół te n n adal pełnił fu nkcję ośrodka parafialnego, czy też został zam ieniony n a kościół po
m ocniczy. Za pew ną w skazów kę m ożna p rzyjąć dalszą wiadomość, że „po w łączeniu plebaniii do p rep o zy tu ry kórnickiej utrzym ała parafia, jeszcze sw ą odrębność, w siąkła jed n a k z czasem w k órnicką” 3S.
J a k długo trw a ł ten stan rzeczy? Nowacki przesuw a go aż poza r. 1510, gdy pisze: „Jeszcze w Liber beneficiorum z roku 1510 nazwano tę p a ra fię : K ó rnik —Pierzchno. N astępnie b rak o kościele w Pierzchnie w szelkich w iadom ości” 36. N ie w y d aje się jednak, by nazw a K órnik—, P ierzchno oznaczała dw ie odrębne parafie, jest to raczej ślad połączenia dw u ośrodków w jeden przy czasow ym zachow aniu w ty tu le obu nazw.
rafialny W niebowzięcia NMP, lecz św. Jana Chrzciciela w grodzie Gieckim czy Grodiszczku [...]” (s. 288; podobnie s. 309).
32 S. 310. 33 S. 357. 33 S. 359. 35 Tamże.
38 S. 570. Tekst w Liber beneficiorum: „Oppidum Curnyk continet unum man -sum pro plebano et m ensalia. Est autem parrochia videlicet Pyrzkno annexa eccle-siae collegiate in Curnyk tamquam mater filie” (s. 60).
Ś R E D N IO W IE C Z N A S IE C P A R A F IA L N A W D IE C E Z J I P O Z N A Ń S K I E J 127
O kreślenie więc .,z czasem ” obejm ow ałoby co najw yżej okres przed r. 1510.
Na niew y raźn ą sytu ację tego kościoła w skazuje nadto fakt, że w ty m że Liber beneficiorum Pierzchno w ym ienione je s t także w śród w si p a rafii N ietrzanow o — o czym zresztą in form u je sam N o w a c k i37. Czyni przy tym n astępującą uw agę: „Uderza, że w ym ieniono tu w 1510 jak i 1580 Pierzchno, k tó re m iało w łasny kościół parafialn y , złączony z ko- legiackim w K ó rn ik u ” 38. O kreślenia „kościół p a ra fia ln y ” używ a Nowacki jeszcze kilka razy dla la t późniejszych w b rew zapew nieniu, że „następ nie brak o kościele w Pierzchnie w szelkich w iadom ości” 39.
Z powyższych uwag w ynika, że Pierzchno uw aża a u to r jeszcze długo po r. 1510 za ośrodek p arafialny, chociaż na m apie III — r. 1510 — za znacza kościół filialny. W naszym zestaw ieniu wliczym y ten kościół ja ko ośrodek p arafialny istniejący „praw dopodobnie” .
S t r z e s z y n — P arafia bardzo słabo poświadczona w źródłach. P le ban ze Strzeszyna W ielkiego w y stęp u je tylko jeden raz, jako św iadek pew nej spraw y w r. 13 9 7 40. W iadomo też, że „w r. 1510 S trzeszy n (Strżć- szynek?) należy do parafii Kiekrz, a w ro k u 1580 do p arafii św. W ojcie cha w Poznaniu” 41. Zrozum iała jest zatem oględność sform ułow ania a u tora: „Strzeszyn m iał może aż do początków XV w. w łasną parafię, Wy jętą z pierw otnej w C hojnicy” 42. W yrażenie „aż do początków XV w ie k u ” suponow ałoby jakieś dłuższe trw anie. Zaprzecza tem u in n a in fo r m acja: „Strzeszyn z kościołem p arafialn y m z około 1400 r. w spom inaliś my już wyżej pod p arafią św. W ojciecha, do k tórej jeszcze w XV w ieku został inkorporow any” 43.
W sum ie z powyższych w ypow iedzi w ynikałoby, że ośrodek p a ra fia l ny w Strzeszynie istn iał bardzo kró tk o —■ od około r. 1400 do początków XV w. — czyli zaledw ie kilkanaście lat. N iezgodna je s t przy ty m data jego inkorporacji do parafii św. W ojciecha w Poznaniu 44. W końcowym
37 Księga uposażeń s. 76. W wykazie osób i m iejscowości na s. 334 podaje Nowacki: Pierzchno (Pierzchno — par. Nietrzanowo); Pyrzchno ę c c l. par. matrix, anexa filie in Kórnik.
38 S. 366.
59 O kościele parafialnym w Pierzchnie mówi Nowacki w r. 1521 (s. 667). 1590 (s. 325), 1602 (s. 356).
79 S. 355.
41 Tak informuje autor na s. 355, trzykrotnie jednak podaje przynależność do parafii św. Wojciecha już w XV w. (s. 355, 375, 571).
42 S. 355. Przy opisie par. Chojnica (s. 374) nie czyni żadnej wzm ianki o Strze szynie.
43 W kolejności om awianych parafii w tym miejscu przypada szczegółowy opis tego kościoła (s. 375).
128 H IE R O N IM F O K C IŃ S K I
zestaw ieniu Strzeszyn m ylnie został w liczony do liczby parafii w r. 1510. B ezpodstaw nie też fig u ru je n a m ap ie II — 1300 r. — jako ośrodek p a rafialn y, a zniknął zupełnie z m ap y III — r. 1510.
K o s t r z y ń — K ostrzyń zalicza Now acki „do wcześniejszych ośrod ków p a ra fia ln y ch z X II czy n aw et XI w .” 45. W takim sform ułow aniu w iększy stopień pew ności p rzy p isu je a u to r raczej pow staniu parafii w XII w ieku. Jed n ak że w ogólnej c h a ra k te ry sty c e dek an atu poznańskiego w y m ienia K ostrzy ń w śród parafii z X -X I w ie k u 46. Na m apie I zaznacza ten kościół rów nież jako jedenastow ieczny. Nie znajdujem y go jednak w żad nym z zestaw ień kościołów X I- czy X II-w iecznych podanych w e w stępie rozdziału. Pierw sza w zm ianka o plebanie pochodzi z poł. X III w. w k ró t ce po lokacji m iasta. Z uw agi jed n ak n a to, że K ostrzyń był grodem ka sztelańskim oraz czołem opola i jako tak i jest pośw iadczony źródłowo już w 1191 r . 47, istn ien ie tam ośrodka parafialnego w X II w. jest bardzo praw dopodobne.
T u l c e — P rzy szczegółow ym opisie p arafii zgadza się au to r z prze kazem Długosza określającym czas jej pow stania n a X II s tu le c ie 48. W cześniej jed n a k w ym ienia Tulce w śród kościołów założonych w do b rach p ry w a tn y c h już w X I w .49, lecz n ie podaje tej m iejscowości w cy tow anym ju ż k ilk ak ro tn ie zestaw ien iu n a s. 356. Podobnie n ie figuruje w nim i Czerlejno. Z reg u ły też, jak się jeszcze o ty m przekonam y nie raz, w szelkie zestaw ienia i podsum ow ania d la poszczególnych dekanatów są zazw yczaj dalece niek o m p letne i sprzeczne w n iejed n y m z samym opracow aniem .
N a m ąpie I T ulce w y raźn ie są zaznaczone jako p arafia dw unasto- wieczna. Z. Sw iechow ski, n a podstaw ie b adań archeologicznych, ustala pow stanie kościoła m urow anego w Tulcach n a 1. poł. X III w ieku 30. Już w cześniej ten sam zespół zabytkow y datow ał na 2. poł. w X II lub 1. poł. X III S. W iliń s k i51. Z pow yższych rac ji istnienie kościoła parafial nego w T ulcach już w X II w. jest wysoce praw dopodobne.
U w zględniając w yżej poczynione uw agi podam y obecnie zestaw ienie liczbowe, do jakiego u p raw n ia zebrany przez Nowackiego m ateriał źró- dłoiwy i p rz y ję te k ry te ria . Stosując te sam e przedziały czasowe, zmie niam y jed n a k układ tabeli. Uw ażam y za rzecz isto tn ą w y raźnie określić
« s . 357. 48 S . 356.
47 Kostrzyń jako czoło opola jest odnotowany w Kodeksie dyplomatycznym
Wielkopolski pod nr 29. Lokacja m iasta m iała m iejsce w r. 1251, a pierwsza
wzmianka o plebanie pochodzi z r. 1257. 4S S. 360. 48 S. 352.
*r|t Budownictwo romańskie w Polsce. Katalog zabytk ów. Wrocław 1963 s. 297 51 Granitowe kościoły wiejskie w Wielkopolsce. „Przegląd Zachodni” R. 8:1952 nr 11-12 s. 417-432.
Ś R E D N IO W IE C Z N A S IE C P A R A F IA L N A W D IE C E Z J I P O Z N A Ń S K I E J 129
stopień pewności istn ien ia danego ośrodka parafialnego w przy jęty m okresie czasu. O pew ności m ów im y wówczas, gdy czas pow stania dan e go ośrodka m ożem y określić bezpośrednio, n a podstaw ie w iarygodnych źródeł pisanych, bądź też w o p arciu o w yniki badań archeologicznych i architektonicznych.
K onsekw entnie za ośrodki istniejące „praw dopodobnie” p rzy jm u je m y te, których czas pow stania m ożem y określić pośrednio, na podstaw ie elem entów pomocniczych, jak : sy tu acja osadnicza, stosunki dziesięcinne, w ezw ania czy jeszcze częściej uw zględniane przez Nowackiego stosunki własnościowe. W w ypadku, gdy przytoczona racja jest m ało praw dopo dobna lub a u to r w ogóle n ie podaje szczegółowego uzasadnienia, a tylko kontekst każe się dom yślać jakiegoś ogólnego założenia ty p u : stre fa o dużym nasileniu kolonizacji n a p raw ie niem ieckim , gdzie przew ażała zasada parafii jedno wioskowych, zatem [...] — ośrodki te ujm ujem y, um ownie, jako „hipotetyczne” .
W ostatniej ru b ry ce — dla p orów nania — podajem y obliczenia No wackiego z końcowego zestaw ienia n a s. 588 n. Osobno też zostanie po dany u by tek parafii, ale tylko w tedy, gdy w któ ry m ś z p rzy ję ty c h prze działów czasowych w ystępow ała d a n a p arafia jako potw ierdzona „pew nie”, a n astęp nie uległa likw idacji.
Tab. 1. Rozwój sieci parafialnej dekanatu poznańskiego do r. 1510
Okres
Liczba parafii potwierdzonych
Ubyło Zestawienie Nowackiego pewnie prawdopodobnie hipotetycznie
X -X I 2 5 9 XII 3 10 6 — 15 XIII 16 11 4 — 31 XIV 27 12 — — 38 1510 39 1 — — 41 b ) D E K A N A T P Y Z D R S K I
Rozwój sieci parafialnej d ek an atu P yzd ry do r. 1510 zilustro w ał No wacki dwom a —■ dodajm y od ra z u — zupełnie nie pok ryw ającym i się z sobą zestaw ieniam i. Pierw sze z nich, n a s. 367, stano w i podsum ow anie szczegółowego opisu parafii dekanatu, drugie zn ajd u jem y w tab eli sta tystycznej n a s. 588 n.
X -X I XII XIII XIV 1510
s. 367 2 4 9 23-24 25
130 H IE R O N IM F O K C IŃ S K I
Różnice są oczyw iste, lecz ich genezy nie sposób się domyślić. Liczby zaczerpnięte z tab eli (s. 588 n.) całkow icie odbiegają od ustaleń w tek ście, lecz i to pierw sze zestaw ienie (s. 367) porów nane z opisem nie jest w olne od błędów. I tak : w X III w. p rzy jm u je Nowacki pow stanie 5 no w ych p arafii, a w tekście stw ierdza pow stanie tylko trzech: M urzynowo, Bardo, Szam arzew o 52. O dw rotnie m a się rzecz w w. X II: w tekście usta la początek 4 now ych parafii, a w tabeli uw zględnia tylko dwie. D odaj m y jeszcze, że na s. 363 do n a jsta rsz y ch „środow isk kościelnych z X -XI w iek u ” zaliczył: Pyzdry, Biechowo, Ciążeń, Opatówko, Targow ą Górkę, a także N ietrzanow o i M iłosław — w sum ie 7 kościołów — w tabeli (s. 588 n.) podaje 4, a w zestaw ieniu n a s. 367 znów 6.
Rozbieżności w w yżej cytow anych m iejscach są — jak m ożna sądzić
—■ przede w szystkim odbiciem w ątpliw ości i niepew ności samego autora.
Św iadczy o tym często używ ane określenie ty p u — „kościół p arafialny założono zapew ne w XIV lu b XV w ie k u ” 53, czy też fakt, gdy dla XIV w. dopuszcza m ożliwość p rzyjęcia 23 lu b 24 ośrodków parafialnych. Nie rzadkie są też w ypadki, gdy N ow acki w ogóle nie w yraża swej opinii i dlatego nie da się rozstrzygnąć, gdzie zaliczył om aw iany kościół.
Prześledźm y w ażniejsze przypadki.
C z e s z e w o — Dwie k olejne inform acje o tej miejscowości podają in n y czas pow stania w niej kościoła parafialnego. Bezpośrednio pod h a słem Czeszewo czytam y: „kościół p arafialn y św. M ikołaja założył tam zapew ne dopiero w początkach XV w ieku kan on ik gnieźnieński i archi diakon k aliski M ikołaj Z arem ba z Czeszew a” 54. Nieco wcześniej, opisując p arafię Pyzdry, czyni uw agę: „[...] w ydzielono z niej w X III i XIV w ie k u n iek tó re okoliczne parafie: Czeszewo, M ikuszewo [...]” 53.
Dalej podw aża jed n a k w iarygodność zapiski o plebanie czeszewskim W ojciechu z r. 1407 podkreślając fa k t kanonicznej erekcji dopiero w r. 142 5 36. W ta k im w y p ad k u Czeszewo należy uznać za parafię XV- wieczną.
G a ł ę z e w o — W r. 1446 k a p itu ła poznańska w yraziła zgodę bpowi A. B nińskiem u na złączenie kościoła gałęzewskiego, jako filialnego, z Szam arzew skim . D ekret u n ii nie jest znany. W ro k u 1478 Gałęzewo
52 M urzynowo (s. 366), Bardo (s. 367), Szamarzewo (s. 364).
53 przykładem m oże być opis parafii Gozdowo (s. 365): „[...] otrzymało kościół parafialny św. Filipa i Jakuba najpóźniej w XIII w., m oże już w XII wieku [...]”; podobnie Sokolniki (s. 364), Wszembórze (s. 363), Opatówko (s. 365).
54 S. 363. 55 Tamże.
56 Pod r. 1407 rzekomo zapisany jest w aktach tam tejszy pleban Wojciech
(Sch em atyzm gnieźnieński s. 30). „Lecz przywilej kanonicznej erekcji kościoła w y
staw ił dopiero 4 V I I 1425 biskup Andrzej Gosławski z kapitułą poznańską. Tenor przyw ileju nie jest znany, są o nim wzm ianki [...]” (s. 363).
Ś R E D N IO W IE C Z N A S IE C P A R A F IA L N A W D IE C E Z J I P O Z N A Ń S K I E J 131
miało własnego plebana —• W incentego. W 1510 kościół b ył pod zarzą dem plebana Szamarzewskiego, później jed n a k m iał znow u osobnych
plebanów, a w r. 1540 bp A. B ranicki „uznał jego niezależność jako osobnego parafialnego z chrzcielnicą, a nie tylko jako kaplicę, przeciw ko uroszczeniom plebana Szamarzewskiego i stw ierdził, iż ten n ie zdołał dowieść zjednoczenia obu kościołów” 57. Tyle podaje Nowacki. Do roz strzygnięcia pozostaje, czy w okresie sporządzania K sięgi uposażeń — r. 1510 —■ był to „aktualn ie działający ośrodek p a ra fia ln y ”. Tylko tak ie bowiem kościoły, zgodnie z zapow iedzią autora, m iały być b ran e pod uwagę w tabeli statystycznej.
W K siędze uposażeń, na k tó rą pow ołuje się Nowacki, tek st zapisany pod „G alanzow o”, czyli Gałęzewo, rozpoczyna się od relacji o S zam arze- wie i na niej się kończy. W ieś Gałęzewo w ym ieniona jest jako jed n a z m iejscowości należących do p arafii szam arzew skiej bez jakiejkolw iek uwagi. Je st to o ty le charakterystyczne, że osoba sporządzająca tę część
Księgi w ym ieniając np. Now ąwieś zaznacza -— „ e x tra p arro ch iam ” S8.
Bezpośrednio przed Galanzowo zaznaczone jest Szam arzew o, lecz bez tekstu. Jakkolw iek powyższy zapis K sięgi uposażeń nie je s t w stan ie przesądzić ostatecznie kw estii, o k tó rą tu chodzi, to jed n ak staw ia ją jako problem otw arty. O kreślenie Nowackiego „było pod zarządem pleb an a Szamarzewskiego” — też sp raw y nie w yjaśnia. W tabeli, n a końcu tych
uw ag parafię tę w liczam y do istn iejący ch „praw dopodobnie”.
G o z d o w o — Z w cześniejszych przekazów w iem y, że w r. 1136 Gozdowo należało do posiadłości abpa gnieźnieńskiego, a n astęp n ie p re- pozytury w G n ie ź n ie 5fl. Kościół ten przyłączono do diecezji poznańskiej dopiero po dłuższym sporze w r. 1364 60. Nie w iadom o bliżej, n a jakiej podstaw ie dokonano wówczas rozgraniczenia obszaru obu diecezji, czy wprowadzono jakieś zm iany, czy też zatw ierdzono stan poprzednio już istniejący. Nowacki uw zględnia Gozdowo i drugą przyłączoną wówczas
parafię, Opatówko, w tab eli staty sty czn ej już w X II w ieku 81.
K a c z a n o w o — W r. 1303 bp A ndrzej Z arem ba n ad ał kustodii k a ted raln ej K aczanowo w zam ian za Buk i W ielkąw ieś. W dokum encie zam iany, jak i w now ym przyw ileju lokacyjnym z r. 1351, n ie w spom niano ani o kościele, ani o patronacie. Pom im o tego N ow acki w ysuw a
przypuszczenie, że „kościół p a ra fia ln y św. M arcina założyła i uposażyła tam, sądząc z jego ty tu łu , zapew ne dopiero po 1303 r. k a p itu ła poznań ska (kustosz)”62. W ydaje się, że czas fundacji kościoła należy przesunąć naw et poza r. 1351. B rak w zm ianki o kościele w dokum encie
lokacyj-57 S. 364. 58 Księga uposażeń s. 74. S9 S. 365. 80 S. 34, 365. «i Kodeks dyplom atyczn y Wielkopolski nr 7 Opatówko dwukrotnie wylicza w rzędzie parafii X II-wiecznych (s. 352, 363).
132 H IE R O N IM F O K C IN S K I
n y m n ie jest bow iem chyba przypadkow y. Kościół stanow ił jeden z ta kich elem entów , który, gdyby istniał, byłby zapew ne w ym ieniony.
M u r z y n o w o K o ś c i e l n e — Bp Stanisław Ciołek inkorporo- w ał w r. 1426 plebanię w M urzynow ie do kościoła kolegiackiego w Śro dzie. Z uposażenia w cielonej plebanii udotow ano n astępnie dw a kanoni k a ty 63. N ow acki n ie określa bliżej ro d zaju dokonanej unii. W tabeli końcow ej pod r. 1510 zaznaczył jed en kościół d ekan atu pyzdrskiego jako f ilia ln y 64. T rudno w szakże rozstrzygnąć, k tó ry mógł mieć n a m yśli — m oże p a ra fię w G ałęzew ie? W K siędze uposażeń tek st pod M urzynow em zapisany jest, zd aniem Nowackiego, in n ą ręk ą niż całość i w ym ienia pleban a J a k u b a 65. W tym czasie Jacobus de P isdri w y stępu je wr kolegia cie średzkiej jako k an o n ik i a ltarzy sta 66. Praw dopodobnie jest to ta sa m a osoba, zatem kościół w M urzynow ie pozostałby nadal sam odzielnym ośrodkiem p arafialn y m . P rzem aw ia za ty m także dość znaczna odległość m iędzy ty m i m iejscow ościam i — około 12 km. W zestaw ieniu podamy ten kościół w r. 1510 jako „praw dopodobnie” parafialny.
Tab. 2. Rozwój sieci parafialnej dekanatu pyzdrskiego do r. 1510
Okres
Liczba parafii potwierdzonych
Ubyło Zestawienie Nowackiego p ew nie prawdopo dobnie hipotetycznie X -X I 1 2 _ 1 XII — 5 1 — 3 XIII 2 6 1 — 7 X IV 15 9 — — 19 1510 23 2 — - 19 c) D E K A N A T S T Ę S Z E W S K I
W ogólnym w prow adzeniu do opisu dek an atu podaje autor, że liczył on tylko 15 p arafii w XV w .67, po czym w ym ienia w szystkie w układzie chronologicznym , w edług stuleci, w któ ry ch pow stały. Co do połowy z nich zm ieni sw e zdanie zaraz na następ n y ch stronach. Poza tym p rzy w yliczaniu mówi o 16, a w zestaw ieniu końcow ym już o 18 parafiach. Oto ja k w y g ląd ają oby dw a zestaw ienia:
63 S. 366, 605.
64 Rocznik archidiecezji poznańskiej na rok tysiąclecia. Poznań 1968 s. 452: „od roku 1428 kościół był filialnym Środy”.
65 Księga uposażeń s. 75: „Jacobus plebanus ad ecclesiam parrochialem in Murzinowo habet proventus
Ś R E D N I O W I E C Z N A S I E C P A R A F I A L N A W D I E C E Z J I P O Z N A Ń S K I E J 133
X -X I X II X III X IV 1510
s. 367 1 5 10 15 16
s. 588 n. 1 5 11 16 18
Liczba 16 parafii odpow iada faktycznym ustaleniom autora, lecz chronologia ich pow stania jest w dużym stopniu niezgodna. P arafie ta om ówimy dokładniej.
D r u ż y n — We w stępnej ch arak tery sty ce d ek an atu oraz przy
szczegółowym opisie parafii au to r opow iada się zdecydow anie za erekcją w X III w ie k u 68. Raz jed nak um ieszcza ją w w ykazie p arafii dw unasto- wiecznych, ale nie zaznacza na m apie 1 68.
G ó r k a l ub G ó r a — M iała to być p arafia jedno w ioskow a z XIV wieku. K iedy wieś opustoszała i role km iece włączono do folw arku, k apituła poznańska zw róciła się w r. 1514 z prośbą o w łączenie Górki do parafii Trzebaw 69a. A k tu unii n ie znam y. W tej sy tu acji rodzi się p y tanie, czy w r. 1510 był to „ak tu aln ie działający ośrodek p a ra fia ln y ” . W y daje się to mało praw dopodobne, ty m bardziej że jej plebanów znam y z akt konsystorskich tylko do poi. XV w ieku. W spom niano ją jeszcze w w ykazie k on tryb ucji z la t 1539-40 jako „G órka d e s e rta ” 70.
K o n a r z e w o — W ypadek szczególny — a u to r trz y k ro tn ie ustala w iek parafii i za każdym razem inny. P rzy szczegółowym opisie p arafii skłania się do przyjęcia w. X I I 71. W ogólnej ch arak tery sty ce d e k a n atu zalicza K onarzew o do parafii pow stałych w X III w .72, a z pom inięcia tej miejscowości w dokum encie z r. 1298, rozgraniczającym zasięg archid ia konatów, w nioskuje, że parafia pow stała dopiero w ciągu X IV w ie k u 73. Tu należy zauważyć, iż w praw dzie przyw ilej z 1298 r . . n a odcinku m ię
dzy O brzyckiem , W ronkam i, Śrem em i K siążem w ym ienia w yjątkow o dużą grupę 22 parafii, to w cale nie jest pew ne, czy w ym ienia w szystkie, zwłaszcza że chodzi tu o dość szeroki pas pograniczny.
Powyższe w nioskow anie au to ra zaw iera ponadto jeszcze inne nie ścisłości, np. w ylicza on im iennie 10 m iejscowości, k tó ry ch n ie w ym ie nia w zm iankow any dokum ent, a k tó re istn ieją już około 1400 r., z cze go w yprow adza w niosek: „na odcinku pow yższym doszło więc w ciągu XIV w ieku jeszcze 9 now ych p arafii [...]” 74. C ztery z w ym ienionych — nie licząc K onarzew a — uzna gdzie indziej za w cześniejsze lub później sze, podając naw et dokładne d a t y 7S.
Inną w ątpliw ość nasuw a opis uposażenia plebanii konarzew skiej
f,s S. 367, 369. 69 S. 3 5 2 . 09:1 S. 368.
70 Ostatnim znanym plebanem jest Maciej; w ystępuje w źródłach w r. 1455, 1457 i być może w 1565 (s. 368).
71 S. 370. 72 S. 367. 13 S. 350. 7J Tamże.
75 Są to następujące parafie: Bytyń, czas powstania: 1267-1278 (s. 460), Żabno 1436 (s. 425), Jasżkowo 1463 (s. 425).
134 H IE R O N IM F O K C IŃ S K I
w r. 1510. N ow acki w ym ienia tu d w a m ają tk i kap itu ln e: Trzcielinek i Gołuski (Gołuszyce) „pierw otnie obszar późniejszej p arafii Skórzew o” 7S. Jeśli p a ra fia w K onarzew ie pow stała w X II lub X III w. „p ierw otn ie” obydw ie m iejscow ości nie m ogły należeć do Skórzewa, gdzie parafia pow stała dopiero w 1300 r o k u 77. N a m apie I fig u ru je Konarzew o jako p a ra fia X II-w ieczna. P ierw sza w zm ianka o kościele pochodzi z ok. 1370 r., dlatego w zestaw ieniu, k tó re podam y niżej, w. XIV przy jm ujem y jako pew ny, a X III — z ty tu łu in nych przesłanek przytoczonych przez a u to ra — jako praw dopodobny czas fun d acji p arafii w Konarzew ie.
Ł ó d ź — D w ukro tn ie początku tej parafii a u to r u p a tru je w X II w .78, ta k też oznaczona je st n a m apie I. Raz jed n ak spotykam y ją w w ykazie p arafii z X I w ie k u 79.
M o s i n a — P rz y opisie p arafii au to r n ie rozstrzyga ostatecznie 0 czasie p ow stania m iędzy X II a X III w., w yraźnie jednak skłania się do X II stulecia 80. W ogólnych zestaw ieniach raz podaje w. X II to znów X III 8i. N a m apie I w idn ieje jako p arafia z X II w ieku. Jako „pew nie” po tw ierd zan ą w liczym y ją dopiero do rzęd u p arafii XIII-wiecz;nych.
S k ó r z e w o —■ K rótk i przegląd stosunków w łasnościow ych tej
m iejscow ości N ow acki kończy zdaniem : „T rudno więc przesądzić, kto 1 kied y założył tam tejszy kościół” 82. K ilka w ierszy wcześniej odrzuca w iadom ość podaną przez J. Łukaszew icza o erekcji parafii w r. 1300. W ydaje się, że XV stulecie podane w ogólnej ch arakterystyce dekanatu jest bardzo praw dopodobnym czasem fu n d acji tej parafii.
S ł u p i a — D okładna d a ta erekcji n ie jest znana, praw dopodobnie m iała m iejsce w X II w. — talk u stala a u to r pod hasłem na m apie 1 8?. Je d n ak w e w stępie do om aw ianego d ek an atu w ym ienia ją w rzędzie p a rafii X III-w iecznyeh 84. P a ra fia potw ierdzona źródłowo w końcu X III w. m ogła istnieć już w cześniej.
S t ę s z e w — W zestaw ieniu w stęp n ym ¡na s. 367 fig uruje jako pa ra fia z X II w., lecz nie m a jej w sum arycznym w ykazie parafii X II- w iecznych n a s. 352 ani n a m apie I. Pod hasłem natom iast Nowacki zde cydow anie opow iada się za X III s tu le c ie m 83. Ten w iek m ożna przyjąć jako rzeczyw iście praw dopodobny, potw ierdzone źródłowo jest istnienie tego kościoła dopiero w n astęp n y m w ieku 80.
78 S. 370. « Tamże. 78 S. 367 n. 73 S. 352.
80 „Kościół parafialny, pierwotnie zapewne św. Wawrzyńca [...] jest fundacją z XII czy XIII wieku. Według dokumentu z r. 1302 miasto lokowane było na pra w ie niem ieckim w sąsiedniej Niwce, a w 1302 zostało ponownie lokowane na daw nym'’.
81 S. 352 — „parafia z XII w iek u ” ; s. 367 —• „parafia z XIII w .”. 82 S. 370. 83 S. 369. 84 S. 3 57 . 85 S. 369.
86 Po raz pierwszy pleban Andrzej wspom niany jest w r. 1315 (Kodeks d yplo
Ś r e d n i o w i e c z n a s i e c p a r a f i a l n a w d i e c e z j i p o z n a ń s k i e j 135
W i r y — I znow u info rm acja z ogólnej c h a ra k te ry sty k i d ek a n atu — W iry p arafią z XIV w. — stoi w sprzeczności z danym i szczegółowego opisu p arafii: „Kościół p arafialn y założony został [...] zapew ne dopiero w X III w iek u ” 87. To ostatnie datow anie jest praw dopodobne, lecz o pew ności m ożna mówić dopiero dla w. XV 88.
Tab. 3. Rozwój sieci parafialnej dekanatu stęszew skiego do r. 1510
Okres
Liczba parafii potwiei prawdopo- pew nie | dobnie
•dzonych hipotetycznie Ubyło Zestawńenie Nowackiego X -X I 1 _ _ 1 :XII -- 4 3 — 5 XIII 8 3 1 — 11 XIV 11 4 — — 16 1510 15 — __ — 18
3. ROZWÓJ SIECI PARAFIALNEJ W DIECEZJI DO ROKU 1510. PRÓBA NOWEGO ZESTAWIENIA LICZBOWEGO
Przechodzim y z kolei do bliższego om ów ienia statystycznego sieci parafialnej diecezji, jakie podał Now acki n a zakończenie swego opraco wania. Przytaczaliśm y już kilk akro tn ie podaw ane ta m liczby stw ierd za jąc, że nie p o k ry w ają się one z ustalen iam i tek stu . Sam układ tab eli jest prosty i przejrzysty, niem niej m oże być pow odem zasadniczego niep oro zumienia. Pom im o zastrzeżeń, że „dane z okresu X -X IV w. są oczywiście wielce hipotetyczne” 89, okres ten ujm u je au to r w identyczny sposób jak następne przedziały czasowe do r. 1963 włącznie. Oczywiście, w ielkości przyjęte w zestaw ieniu n ie są jednorodne i nie m ożna ich w ten sposób traktow ać. Tyle razy w yrażan e w ątpliw ości m usiał a u to r w ta k p rzy ję tym układzie tabeli rozstrzygać jednoznacznie.
K rótkie w prow adzenie do tab eli n ie zaw iera w ielu koniecznych ele m entów, a podane n ie zawsze są dostatecznie i precyzyjnie sform ułow a ne. Przede w szystkim nie wiadomo, co rozum ie a u to r przez „aktualnie działające ośrodki p arafialn e” 90, a pojęcie to m a zasadnicze znaczenie,
87 S. 367, 371.
88 Najwcześniejsze wiadomości o lej parafii (1420, 1441) odnoszą się do uposa żenia plebanii.
88 Por. przyp. 6.
80 Nowacki nigdzie nie definiuje wprost, co rozumie pod pojęciem „parafia”. Pew ne elem enty podaje na s. 566 n., om awiając unie i kasacje kościołów parafial nych.
136 H I E R O N I M F O K C I Ń S K I
gdyż u ję te w tab eli liczby o b ejm u ją tylko te jednostki. W idoczna w ca łym opracow aniu te n d e n c ja do ujęć czysto praw nych oraz konkretne, analizow ane p rzy pad ki budzą uzasadnione w ątpliw ości. To samo należy odnieść do inform acji um ieszczonej bezpośrednio nad tabelą: „w ykład niki oznaczają liczbę kościołów filialnych (m atri adiunctae)” 91. P rzyjęte założenia n ie zaw sze są n a stęp n ie k o nsekw entnie stosowane. I tak, autor pisze: „za podstaw ę tery to rialn eg o u stro ju adm inistracyjnego diecezji w zięliśm y jej podział n a arch id iak on aty i dekanaty z ro k u 1510” 92. Prze glądając tabelę m ożna by n a tej podstaw ie dojść do wniosku, że archi diakon at w arszaw ski m iał w e w spom nianym ro k u 10 dekanatów , tym cza sem istniało ich w ów czas tylko 5 93. Now acki odstąpił w tym w ypadku od p rzy jętej reguły, podając liczbę p arafii dla okresu przed ich pow sta niem .
Obecnie, opierając się n a ty ch sam ych założeniach, które szczegółowo om ów iliśm y p rzy tab. 1 —■ dla d ek an atu poznańskiego — podajem y pró bę now ego zestaw ienia dla całej diecezji.
W zestaw ieniu (na s. 135) pom inięta została p rep o zy tu ra w Sontoku, u tra c o n a n a rzecz diecezji poznańskiej pod koniec X III w ieku. Nowacki bliżej jej nie om aw iał, ale uw zględnił w tabeli końcowej.
P rzedstaw ione zestaw ienie odbiega znacznie od ustaleń Nowackiego zebranych w końcow ej tab eli statystycznej. Nie w szystko da się w y tłu m aczyć odm iennym k ry te riu m m etodologicznym , w ty m bow iem w y pad k u po zsum ow aniu p arafii: w y raźn ie potw ierdzonych w źródłach, praw dopodobnych i hipotetycznych w danym okresie, liczby końcowe pow inny się pokryw ać. N iestety, ani w jednym w ypadku zgodność taka nie zachodzi. Jeśli w eźm iem y pod uw agę fa k t dużych rozbieżności w sa m ym opracow aniu Nowackiego pom iędzy tabelą końcową, zestaw ieniam i dla poszczególnych dekanatów i faktycznym i ustaleniam i w szczegóło w ym opisie poszczególnych kościołów, taki w łaśnie w ynik nie może spe cjalnie dziwić.
Om ówione w yżej trzy d ek anaty nie były w yjątkiem . Na ogólną liczbę 15 dekanatów , przy opisie k tó ry c h podaje N ow acki chronologiczne zesta w ienie p arafii, tylko w jed n y m przypadku, w dekanacie B ło n ie 94, po dane liczby są zgodne z tabelą n a końcu opracow ania. Nie sposób ustalić przy ty m jak iejś praw idłow ości tych odchyleń. W ydaje się, że najczęściej jest to zw ykły błąd rachunkow y. Bardzo typow y jest np. passus:
„Deka-91 Tamże.
92 S. 588; por. rozdz. XI — „Dekanaty i dziekani” (s. 322-325).
93 Najstarszy znany w ykaz dekanatów pochodzi z r. 1535 i podaje ich tylko 5. Dalsze powstały — jak przypuszcza sam Nowacki — w latach 1601-1607 za rządów diecezją bpa Goślickiego (por. s. 328).
Ś R E D N I O W I E C Z N A S I E C P A R A F I A L N A W D I E C E Z J I P O Z N A Ń S K I E J 137
Archidiakonat Okres
Liczba parafii potwierdzonych
U było
K ońcow e zestaw ie
nie N o wackiego pew nie praw do
podobnie h ip o te tycznie X -X I 2 3 12 — 16 XII 3 29 24 — 38 poznański XIII 36 44 17 — 128 XIV 125 51 5 — 218 1510 182 27 38 7 229 X -X I 2 2 4 __ 11 XII 3 13 22 — 26 śremski XIII 28 38 21 — 101 XIV 74 68 13 2 170 1 1510 148 8 6 9 167 X -X I — 2 7 _ 7 XII 1 14 19 — 26 pszczewski XIII 18 44 38 — 129 XIV 48 83 35 2 169 1 1510 O CO 13 26 — 176 X -X I _ 3 11 _ 12 XII _ 19 10 — 29 warszawski XIII 13 57 5 — 79 XIV 33 54 13 — 102 1510 122 3 5 — 140 X -XI 4 10 34 _ 46 diecezja XII 7 75 75 — 119 o g ó ł e m XIII 95 183 81 — 437 XIV 280 256 66 4 659 1510 582 51 75 16 712 |
n at sochaczewski liczył u schyłku w ieków średnich 16 kościołów p a ra fialnych. Praw dopodobnie do X I w. należy odnieść fundację kościoła w Sochaczewie, do X II w ieku w W iskitkach, Brochow ie i Kozłowie Bis kupim , do X III w. — 6 kościołów, a pozostałych 4 do XIV i XV w ie k u ” 95. W sum ie w ym ienionych jest 14 kościołów, choć zaczął a u to r od generalnego stw ierdzenia „liczył u schyłku w ieków średnich 16 W tabeli końcowej 14 parafii podanych jest już dla XIV w., a do r. 1510 przybył tylko jeden kościół filialny.
Szczególnie niezrozum iałe są duże rozbieżności w obliczeniach dla
138 H I E R O N I M F O K C I N S K I
okresów późniejszych, ja k w XIV, a przede w szystkim r. 1510, stosun kowo dobrze pośw iadczonych w źródłach. Zw racano już uw agę n a braki w analizie zebranego przez Nowackiego m ateriału, to zagadnienie w y m aga jed n a k pełnego przepracow ania n a gruncie dzisiaj w ypracow anej m etody badaw czej
Z estaw iając n a now o tab elę zam ierzaliśm y przede w szystkim w yeli m inow ać dostrzeżone błędy i niezgodności oraz wskazać, w jakim stopniu w yniki b adań dla diecezji poznańskiej m ogą uchodzić za ustalone. Rzecz jest o ty le aktualna, że w łaśnie om aw iane tu zestaw ienie służyło już nie jed n o k ro tn ie za podstaw ę do daleko idących w niosków i uogólnień. Dla p rzy k ład u przytoczym y jedno: „N a to, że sieć parafialn a podobnie jak w M ałopolsce rozw ijała się rów nież w Wielkopolsce, zdaje się w skazy w ać fakt, że w diecezji poznańskiej, z w y jątk iem w ysuniętego n a wschód arch id iak o n atu czerskiego, do końca XIV w. dokonała się niem al całko w ita jej stabilizacji. W końcu XIV w ieku było tu 557 parafii, a w 1510 zaledw ie o 15 w ięcej, przy czym w jed n ym z archidiakonatów , w śrem - skim, w XV w. liczba p arafii m aleje: w XIV było ich 170, a w r. 1510 — 167” 96. Na tej m. in. podstaw ie su g eru je dalej au to r cytow anego stu dium , że liczba 500 p arafii w X II w. jest mocno zaniżona i bardziej p raw dopodobna je s t cy fra 800-1000 p arafii 97.
Otóż w edług przedstaw ionych wyżej obliczeń, uw zględniając także kościoły potw ierdzone tylko z pew nym praw dopodobieństw em , w końcu XIV w. było w diecezji poznańskiej —- w yłączając archidiakonat w ar szaw ski, czyli czerski —- nie 557, lecz 449 parafii. K onsekw entnie, w r. 1510 liczba ich zw iększyła się n ie o 15, lecz o 59, a w archidiakona cie śrem skim nie tylko, że sieć p arafialn a nie zmalała, ale n aw et zwięk szyła się o 14 ośrodków parafialn ych .
N a koniec w arto chyba w rócić raz jeszcze do dawno staw ianej kw e stii: czy uzasadnione są p róby chronologicznego rozw arstw ienia fundacji p arafii w okresach o ta k fragm entarycznej i niepew nej podstaw ie źród łowej. O statecznie, poza pojedynczym i w ypadkam i, ustalenia m ają co najw yżej c h a ra k te r m niej lub bardziej uzasadnionych hipotez, nie dają cych się jed n a k zw eryfikow ać przy obecnym stanie źródeł.
ETUDE SUR LES PAROISSES MÉDIÉVALES DU DIOCÈSE DE POZNAN Résumé
Au chapitre XII du tom e II de la monographie sur L’histoire du diocèse de
Poznań, le Père Nowacki a analysé le développem ent des paroisses dans ce diocèse
au Moyen Age.
Ś r e d n i o w i e c z n a s i e ć p a r a f i a l n a w d i e c e z j i p o z n a ń s k i e j 139
En raison du peu d'esprit critique dans l’analyse du m atériel recueilli, les con clusions de l’auteur ne peuvent être acceptées qu’avec réserve. En utilisant l ’exem ple des décanats choisis, nous voulons d'abord relever dans cet article les divergences et carences caractéristiques les plus fréquemment rencontrées chez l'auteur dans sa manière de définir les cadres chronologiques des origines des paroisses. Ensuite, nous proposons une formule différente d’élaborer les statistiques concernant le réseau des paroisses dans le diocèse de Poznan jusqu'en 1510.
Dans notre tableau de statistiques, nous avons surtout essayé de supprimer les erreurs et les divergences et de démontrer que nous jugeons les conclusions de cette recherche uniquement dans la m esure où nous sommes à m êm e de les prouver.
Tout en suivant les mêmes critères chronologiques que l’auteur, nous faisons une distinction entre les m ilieux chronologiquement sûrs et les m ilieux dont l ’ori gine de la fondation ne peut pas s’établir de façon certaine. Nos résultats diffèrent des conclusions tirées par le Père Nowacki. Nous devons constater de grandes d if férences dans l’élaboration entre la statistique générale, les statistiques de chaque décanat et la description des églises dans chaque cas particulier. Il m ’apparaît impossible d’établir une constante de ces divergences. Une analyse critique de ce très riche m atériel s’impose comme un urgent prérequis scientifique.
