A rch eo lo g ia P olski Ś rodkow ow schodniej, t. III, 1998
Ma rta Po l a ń s k a
B a d a n i a r a t o w n i c z e c m e n t a r z y s k k u l t u r y s t r z y ż o w s k i e j w H r e b e n n e m, w o j. z a m o j s k i e
W roku 1997 z ram ienia M uzeum Lubelskiego w Lu blinie prow adzono badania ratow nicze na terenie G rzę dy H orodelskiej, w m iejscow ości H rebenne, gm. H oro dło. Podjęto prace na trzech stanow iskach oznaczonych num eram i 10, 31 i 34. Inform acje o ich postępującym n iszczen iu p o ch o d ziły od m iejscow ego kolekcjonera zabytków pana A ndrzeja G osiew skiego. Stanow iska te, znajdujące się w obrębie obszaru 85-95, zostały odkryte i zarejestrow ane w 1984 r. przez S. Jastrzębskiego pod czas badań pow ierzchniow ych AZP.
Pochów ki kultury strzyżow skiej odsłonięto na w ie lokulturow ych stanow iskach 10 i 34.
Hr e b e n n e, s t a n. 1 0
Stanowisko usytuow ane je st w południowej części strefy krawędziowej Grzędy Horodelskiej, na w ierzcho w inie lessow ej, na S od m ałego, bezim iennego cieku (ryc. 1). Badania podjęto w celu w yeksplorowania nisz czonych obiektów (w SW partii stanow iska orka wynio
sła na pow ierzchnię pola fragm enty czaszki ludzkiej, w części NE w idoczne były zaciem nienia wskazujące na rozoraný obiekt) oraz rozpoznania sytuacji w okolicy gro bu kultury strzyżowskiej odkrytego w 1992 r. (W. Koman
1992). Łącznie przebadano obszar o powierzchni ok. 151 m2 odsłaniając 12 obiektów. Oprócz dwóch poniżej prezento wanych pochówków kultury strzyżowskiej i obiektu no wożytnego, odkryto jam ę osadow ą kultury mierzanowic kiej (ob. 12/97), praw dopodobnie tej kulturze przypisać należy także obiekt 10/97 z niekom pletnym szkieletem zw ierzęcym . D o czasu uzyskania dat radiow ęglow ych otwarta pozostaje kw estia pozycji chronologicznej i przy należności kulturowej obiektu 3/97 będącego jam ą osa dow ą zaw ierającą zbiorow y pochów ek dziecięcy oraz szczątki zwierzęce. Pozostałe, niedatowane obiekty nie zawierały materiału zabytkowego. Stanowisko dostarczyło ponadto niewielkiej ilości zabytków głównie w postaci drobnych ułam ków naczyń kultur: wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej, pucharów lejkowatych i łużyckiej.
Ba d a n ia r a t o w n i c z ec m e n t a r z y s kk u l t u r ys t r z y ż o w s k ie j w Hr e b e n n e m 7 9
Ryc. 2. Hrebenne, stan. 10: A - plan grobu 1/97; В - plan grobu 2/97; stan. 34: С - plan grobu 2/97: 1 - zarys na głębokości 26 cm, 2 -zarys na poziomie odkrycia szczątków kostnych, 3 - kości zwierzęce, 4 - fragmenty ceramiki kultury strzyżowskiej, 5 - kości ze śladami patyny. Oznaczenia literowe odnoszą się do zabytków przedstawionych na ryc. 3 - 5 .
80 Ma r t a Po l a ń s k a
Ba d a n iar a t o w n i c z ec m e n t a r z y s kk u l t u r ys t r z y ż o w s k ie jw Hr e b e n n e m 81
Grób 1/97
Ciemnobrunatny zarys ja m y grobow ej zaobserw o wano bezpośrednio p o d hum usem , na głębokości 26 cm. Na poziomie odkrycia rysow ał się ja k o prostokąt z za okrąglonymi narożnikam i o w ym iarach 330 x 154 cm (ryc. 2: A). D łuższą o sią zorientow any był w kierunku E - W. W m iarę pogłębiania zarys w zachodniej partii grobu stopniowo rozjaśniał się, natom iast w e w schod niej, nieco głębszej części, utrzym yw ało się ciem nobru natne wypełnisko w planie zbliżone do kw adratu o boku ok. 140 cm. D no sięgało głębokości 61-68 cm od p o wierzchni. W N W n arożniku ja m y grobow ej odkryto czterouchą am forę zd o b io n ą rozbudow anym ornam en tem sznurowym (ryc. 3: a), z zachodniej połow y grobu pochodzi także fragm ent odłupka krzem iennego (ryc. 3: c). W szystkie szczątki kostne oraz pozostały inw en tarz grobowy znaleziono w obrębie kw adratow ego za głębienia. W znikom ym stopniu zachow ane drobne, p o kruszone i rozproszone kości ludzkie nie pozw alają na odtworzenie o rien tacji i sp o so b u u łożenia zm arłego. Wśród szczątków kostnych natrafiono na uszkodzony sierp z krzem ienia w ołyńskiego (ryc. 3: b), 3 ozdoby metalowe (ryc. 3: d-f) a ponadto 2 paciorki fajansow e (w tym jeden w ew nątrz skrętu m iedzianego - ryc. 3: g, h). W różnych m iejscach ow ego zaciem nienia w ystąpił tak że drobny zw ierzęcy m ateriał osteologiczny.
Grób 2/97
Odkryty ok. 6 m na zachód od grobu 1/97, tuż pod humusem, na głębokości 30 cm. R ysow ał się ja k o p ro stokąt z zaokrąglonym i narożnikam i, zorientow any dłuż szą osią w kierunku E - W (ryc. 2: B). W ym iary na p o ziomie odkrycia w ynosiły 280 x 146 cm. W ypełnisko stanowiła ciem nobrunatna ziem ia silnie rozryta kretow i- nami. W centralnej części jam y, na głębokości 40-51 cm, natrafiono na niekompletny, źle zachow any szkielet w po rządku anatom icznym . Z m arły znajdow ał się w pozycji wyprostowanej na w znak, ułożony zgodnie z o sią jam y grobowej, głow ą ku zachodow i. Praw a ręka w yciągnię ta była wzdłuż ciała, lew a praw dopodobnie zgięta w ło k ciu, przedramię - zachow ane tylko w postaci niew ielkie go ułamka kości - ułożone w pasie. Praw a noga w ypro stowana, lewa lekko ugięta w kolanie. C zaszka zgnie ciona, brak kręgów i kości tułow ia z w yjątkiem nielicz nych ułamków żeber; fragm entarycznie zachow ane k o ści kończyn górnych. N ie natrafiono na dary grobow e.
Hr e b e n n e, s t a n. 3 4
Stanowisko, odległe ok. 300 m na N W od stanow i ska 10, zlokalizow ane je s t na stoku w ybitnego cypla eks ponowanego ok. 15 m ponad dno doliny bezim iennego cieku (ryc. 1). B a d an ia ra to w n icz e p rzep ro w ad zo n o w części w schodniej zakładając dw a w ykopy o łącznej powierzchni 24 m 2, w m iejscach, gdzie na polu ornym wystąpiły fragm enty kości ludzkich i ułam ki ceram iki kultury strzyżowskiej. O dkryto pozostałości dw óch gro
bów należących do tej kultury oraz częściow o w yeks- plorow ano trzy ja m y osadow e kultury łużyckiej z okre su halsztackiego.
G ró b 1/97
N ie zaobserw ow ano zarysu ja m y grobow ej. N a głę bokości 17-21 cm , w zachodniej partii w ykopu 1, natra fiono na szczątki ludzkie (ryc. 2: C). Z m arłego ułożono w pozycji w yprostow anej na w znak. P raw ą rękę m iał w yciągniętą w zdłuż tułow ia, przedram ię lewej, zgiętej w łokciu, spoczyw ało na m iednicy (?). Z orientow any w kierunku E-W głow ą na W. Szkielet był niekom plet ny (brak m.in. w iększości kości klatki piersiow ej, kości podudzia, stóp), częściow o uszkodzony (rozbita czasz ka, „ścięte” kości m iednicy, brak dolnych nasad kości udowych). N iektóre szczątki uległy przem ieszczeniu, np. praw y obojczyk, kość łokciowa. Pochów ek zawierał dość bogate w yposażenie. O koło 90 cm na SE od częściow o zachow anych kości udow ych natrafiono na fragm enty dużego naczynia (najpraw dopodobniej am fora - ryc. 4: a-c), które znajdow ało się zapew ne n a w ysokości stóp zm arłego. Jeden z trzech odkrytych grocików krzem ien nych zarejestrow ano w pobliżu praw ego uda zaś dw a kolejne w ystąpiły przy praw ym łokciu (ryc. 4: d-f). M ie dziana (?) b ransoleta (ryc. 4: g) oraz fragm ent kości przedram ienia pokryty zieloną patyną, przem ieszczone zostały około 40 cm na S od szkieletu (znajdując się in
situ ozdoba ta spow odow ała zabarw ienie górnej nasady
prawej kości udow ej i dw u leżących w jej pobliżu ułam ków kostnych). Śladem istnienia kolejnej ozdoby m eta lowej je s t zazielenienie w idoczne na lewej kości skro niowej. W śród kości klatki piersiowej w ystąpiła zaw iesz ka z m uszli (ryc. 4: h) zaś przy praw ym łokciu znalezio no zaw ieszkę z szabli dzika (ryc. 4: i). Fragm enty p o dobnych przedm iotów odkryto pod p raw ą k ością p ro m ieniow ą i na w ysokości pasa (ryc. 4: j, k). Przy pra w ym ram ieniu oraz w pobliżu klatki piersiow ej natrafio no na ułam ki p łytek z szabli dzika (ryc. 4: 1, ł). Po je d nym paciorku fajansow ym odsłonięto w okolicy praw e go łokcia, prawej dłoni i kości krzyżow ej (ryc. 4: m -o).
G ró b 2/97
O koło 15 m na SW od grobu 1/97 znajdow ał się kolejny, niem al całkow icie zniszczony pochów ek. M a teriał zabytkow y zarejestrow ano na pow ierzchni, w w ar stw ie ornej i w podglebiu (do głębokości 32 cm). W zni kom ym stopniu zachow ane, znacznie rozdrobnione ko ści ludzkie wystąpiły w rozproszeniu na obszarze ok. 2 m 2 w S części w ykopu 2. N iem ożliw e było odtw orzenie układu i orientacji szkieletu. Znalezione fragm enty ce ram iki (w tym także pochodzące z pow ierzchni) pozw a- lająprzypuszczać, iż pochów kow i tow arzyszyły conajm - niej dw a naczynia: am fora (ryc. 5: a) oraz m niejsze n a czynie nieokreślonego typu (ryc. 5: b). Z innych elem en tów w yposażenia zachow ała się czw oroboczna płytka z szabli dzika (ryc. 5: c).
8 2 Ma r t a Po l a ń s k a
Spośród now o odkrytych grobów jed y n ie obiekt 2/ 97 ze stan. 10 nie zaw ierał inw entarza. C harakterystycz ne w yposażenie tow arzyszące pozostałym pochów kom pozw ala na ich jed n oznaczne przyporządkow anie kultu rze strzyżow skiej. O rientacja i zarys ja m y grobow ej oraz charakter w ypełniska grobu 2/97 zbliżone są do obser w ow anych w sąsiednim obiekcie 1/97, także ułożenie i orientacja szkieletu odpow iadają najczęściej odnotow y w anym w kulturze strzyżow skiej. Takie układy przew a żały na cm entarzysku w R aciborow icach Kol. stan. 2, rejestrow ano je rów nież w G ródku stan. 1C, na stan. IB w H ru b ie sz o w ie -P o d g ó rz u , H u sy n n em K ol. stan. 6, Strzyżow ie stan 28. W praw dzie w grobie 2/97 nie natra fiono na dary grobow e, a pochów ki bezinw entarzow e spotykane s ą w tej kulturze jedynie sporadycznie (Z. Ślu sarski, M. Ś lusarska-Polańska 1989, s. 173-174; B. P ar- gieł, A. K okow ski 1991, s. 130; A. Z akościelna ras 1996, s. 49-50), je d n a k w ydaje się, że ze w zglęu wyżej w ym ienione cechy obiekt 2/97 m ożna przypisać tej je d n o stc e tak so n o m iczn ej. U w zględniając w yniki badań ratow niczych w 1992 r. (W. K om an 1992, s. 22- 23) je st to trzeci pochów ek kultury strzyżow skiej na sta now isku 10.
Z w raca uw agę sytuacja zaobserw ow ana w obrębie w yróżniającej się rozm iaram i, ja m y grobu 1/97 ze stan.
10. S ilnie zd ek o m p le to w an e lu d zk ie szczątki kostne w układzie nieanatom icznym w ystąpiły w yłącznie w jej nieco głębszej, w schodniej partii. O ile rozproszenie ko ści m oże być w ynikiem działalności drobnych zw ierząt (ich szczątki w spółw ystąpiły ze szczątkam i ludzkim i), to niew ątpliw ie in tencjonalnie pogrzebano j e je d y n ie w tej części grobu - w pozostałej, oprócz odkrytych za bytków - być m oże deponując dary nieuchw ytne obec nie m etodam i archeologicznym i.
Trzy z prezentow anych pochów ków były w yposa żone. W w ypadku obu bardzo zniszczonych obiektów ze stanow iska 34 pozyskane zabytki stanow ią zapew ne niepełne zespoły grobow e, zubożone w w yniku proce sów podepozycyjnych przyczyniających się do fragm en tarycznego lub w ręcz śladow ego zachow ania części m a teriału zabytkow ego.
W k ażdym z grobów zaw ierających w yposażenie w ystąpiła ceram ika naczyniow a. T rzy spośród 4 zare jestro w an y c h naczy ń to am fory, czw arte było n iew iel kim naczyniem nieokreślonego typu. Jedyna dobrze za chow ana am fora (grób 1/97, stan. 10) pod w zględem form y najbardziej naw iązuje do odkrytej w grobie 3/5 ze stan. 1C w G ródku (J. G łosik 1958, ryc. 22: 4); ta ostatnia je s t je d n a k dw uucha, m n iejsza i skrom niej or nam entow ana. Interesująco p rzed staw iają się także za bytki innych kategorii. P o zy sk an o 5 artefaktów k rze m iennych poch o d zący ch z dw óch grobów . W szystkie w ykonane s ą z k rzem ien ia w ołyńskiego. W grobie 1 (stan. 10) obok podtrójkątnego sierpa, szczególnie p rzy pom inającego okaz z grobu 11 w H rubieszow ie-P od górzu (E. B anasiew icz 1990, ryc. 6 :1 6 ), w ystąpił uszko
dzony odłupek, który do stał się zapew ne przypadkow o do zasypiska ja m y grobow ej. P ozostałe trzy znaleziska to grociki odkryte w grobie 1 na stan. 34, z których dw a to najpospolitsze w inw entarzach k ultury strzyżow skiej okazy sercow ate (J. M ach n ik 1978, s. 77). W tych sa m ych dw óch pochów kach p ojaw iły się, rów nie licznie rep rezentow ane ozdoby m etalow e. Z m arły z grobu 1 (stan. 10) w yposażony b y ł w kółko z drutu i dw a skręty w form ie obrączki w ykonane z taśm y. Tego ty p u ozdo by z drutu, będące najczęściej zausznicam i, znane są z k ilk u n a stu zesp o łó w g ro b o w y c h , g d zie w y stąp iły w kilku odm ianach. U szkodzenie om aw ianego zabyt ku uniem ożliw ia p rzy porządkow anie go określonej o d m ianie. Skręty nie m a ją sw ego odpow iednika w inw en tarzach strzyżow skich. Z bliżone śred n icą kółka z drutu o d n o to w an o w H u sy n n e m K ol. stan. 6 (B. B argiel, A. K o k o w sk i 1991, ryc. 8: a) i H reb en n em stan. 24 (W. K om an 1992, ryc. 3: A). Jednozw ojow a bransoleta z ta śm y ze ście n io n y m i k o ń cam i nie b y ła je d y n y m przedm iotem m etalow ym zdeponow anym w grobie 1 ze stan. 34, o czym św iad czy obecność zielonkaw ej paty n y n a lew ej sk ro n i p o ch o w an eg o tam osobnika. Jedynie na cm entarzysku w Raciborow icach Kol. stan. 2 odkryto uszkodzoną, w ielo zw o jo w ą b ran so letę z m ie dzianej taśm y, zakolony fragm ent takiej taśm y znalazł się rów nież w śród zabytków p o chodzących ze znisz czonych grobów (Z. Ś lusarski, M. Ślusarska-Polańska 1989, ry c .16: 10). D o rzad k ich znalezisk w inw enta rzach g robow ych k u ltu ry strzyżow skiej n ależą także ozdoby z m uszli. Z aw ieszki analogiczne do odkrytej na stan . 34 w y s tą p iły d o t '" '1- ~zas w d w ó c h g ro b a c h : w G ródku stan. 1C (J. Gic_ . 1958, tabl. 22: 7) i H u synnem K ol. stan. 6 (B. B arg ieł, A. K okow ski 1991, ryc. 15: a). C zw oroboczne płytki z fragm entów szabli d z ik a o d n o to w a n o w k ilk u z e s p o ła c h g ro b o w y c h (Z. Ślusarski, M. Ślusarska-Polańska 1989, ryc.: 4: 1-14, 9: 16-20; E. B anasiew icz 1990, ryc. 3: 5, 6, 8; W. K o m an 1992, ryc. 2: A; W. P an a sie w ic z 1995, ryc. 2: 4-14,). Taki zabytek z grobu 2 na stan. 34 b y ł zapew ne je d n y m z w ielu podobnych elem entów w ja k ie w ypo
sażono poch o w an eg o tam osobnika. D la trójkątnych zaw ieszek w yciętych z szabli dzika znajdujem y analo gie w R aciborow icach Kol. stan. 1 (Z. Ślusarski, M. Ślu sarska-P olańska 1989, ryc. 4: 15-16). P ochów ki ozna czone na obu stan. n r 1/97 d ostarczyły ponadto kilku p a c io rk ó w fa ja n s o w y c h s ta n o w ią c y c h d o ść c z ęsty składnik inw entarzy grobow ych k ultury strzyżow skiej (np. E. B anasiew icz 1990, s. 226).
O d k ry cia d o k o n an e w 1997 r. n a stan o w isk u 10 o raz na n iezn an y m do ty ch czas cm en tarzy sk u kultury strzy żo w sk iej ze stan o w isk a 34 w z b o g aciły dane do re k o n s tru k c ji o b rz ą d k u p o g rz e b o w e g o tej k u ltu ry . W zaprezen to w an y m , in teresu jący m i zróżnicow anym m ateriale zab y tk o w y m zn a la z ły się tak że form y d o ty ch czas nie n o to w an e o raz sp o ty k an e je d y n ie sp o ra dycznie.
Ba d a n iar a t o w n ic z ec m e n t a r z y s kk u l t u r ys t r z y ż o w s k ie jw Hr e b e n n e m 83
Ryc. 4. Hrebenne, stan. 34. Inwentarz grobu 1/97: ceramika (a-c), zabytki z krzemienia (d-f), metalu (g), muszli (h), kości (i-ł) oraz fajansu (m-o).
Ryc. 5. Hrebenne, stan. 34. Ceramika (a-b) i zabytek kościany (c) z grobu 2/97.
Ba d a n iar a t o w n i c z ec m e n t a r z y s kk u l t u r ys t r z y ż o w s k ie jw Hr e b e n n e m 8 5
Względy m erytoryczne p rzem aw iają za konieczno ścią kontynuow ania bad ań w ykop alisk o w y ch n a obu wstępnie rozpoznanych nekropolach zlokalizow anych w obrębie G rzędzie H orodeł skiej, będącej regionem zin
tensyfikow anego osadnictw a kultury strzyżow skiej. Sto pień ich destrukcji jedn o zn aczn ie w skazuje, iż to ostatni m om ent na uratow anie i w m iarę m ożliw ości kom plek sow e rozpoznanie tych cm entarzysk.
Lit e r a t u r a B a n a s i e w i c z E.
1990 Badania na cmentarzysku kultury strzyżowskiej
w Hrubieszowie-Podgórzu, woj. Zamość w la tach 1983-1986, Spr. Arch., t. 42, s. 213-226. B a r g i e l В., К о к o w s к i A.
1991 Nowe groby kultury ceramiki sznurowej i kul
tury strzyżowskiej ze wschodniej części Wyży ny Lubelskiej, Spr. Arch., t. 43, s. 127-145. G ł o s i k J.
1958 Groby kultury ceramiki sznurowej w miejsco
wości Gródek Nadbużny, pow. Hrubieszów, WA, t. 25, s. 160-164.
K o m a n W.
1992 Badania ratownicze na Grzędzie Horodelskiej,
Spr. zam., s. 22-26.
M a c h n i k J.
1978 Wczesny okres epoki brązu, PZ Pol., t. 3, s. 9-136.
P a n a s i e w i c z W.
1995 Grób kultury strzyżowskiej z Gródka nad Bu
giem, gm. Hrubieszów, Spr. zam., s. 6-7. Ś l u s a r s k i Z., Ś l u s a r s k a - P o l a ń s k a M.
1989 Badania stanowisk kultury strzyżowskiej w Ra
ciborowicach Kolonii, woj. Chełm w latach 1956,1958 i 1959, Spr. Arch., t. 40, s. 167-196. Z a k o ś c i e l n a A., T a r a s H.
1996 Badania ratownicze cmentarzysk kultury strzy
żowskiej na Grzędzie Horodelskiej, APŚ, t. 1, s. 49-57.
Marta Po l a ń s k a
Re s c u e Ex c a v a t i o n so f C e m e t e r i e s o f t h e St r z y ż ó w C u l t u r e i n H r e b e n n e, Za m o ś ć Vo i v o d s h i p
In 1997, excavations of three multicultural sites were car ried out in Hrebenne (Horodło commune, Zamość voivodship) at the territory of Grzęda Horodelska. Burials of the Strzyżów culture were uncovered at sites 10 and 34.
Two graves were explored at site 10. Grave 1/97 conta ined numerous human bone remains, an amphora with four handles, a flint flake, three pieces of copper (?) ornament as well as two faience beads. Grave 2/97 bore a badly preserved skeleton around which there were no burial gifts.
The excavation o f site 34 yielded remnants of two graves of the above mentioned culture. In grave 1/97 a skeleton was discovered which was furnished with a partly preserved am phora, three flint points, a metal bracelet, a pendant with a shell, three triangular pendants, two fragments of undetermined or naments made of wild boar's tusk, and three faience beads. Grave 2/97 contained scattered human bones, fragments o f an amphora and another, smaller vessel, as well as a four-sided plate made of wild boar's tusk.
