Trzyokienna wieża i 29 złotych górniczych guzików

CUPRUM – Czasopismo Naukowo-Techniczne Górnictwa Rud nr 4 (85) 2017, s. 49-52

___________________________________________________________________________ 49

Trzyokienna wieża i 29 złotych górniczych guzików

Jolanta Litmanowska1), Krzysztof Chudy2)

1)

jolalit@op.pl 2)

KGHM CUPRUM Sp. z o.o. – Centrum Badawczo-Rozwojowe, Wrocław; e-mail: kchudy@cuprum.wroc.pl

Streszczenie

Św. Barbara jest patronką górników od dawnych czasów. Towarzyszy nam w trudnej i ciężkiej pracy, czuwając, aby górnicy bezpiecznie mogli pracować, a ilość zjazdów do kopalni była równa ilości wyjazdów. W życiu codziennym mijamy jej obrazy czy figury, nie zastanawiając się dogłębnie nad źródłem kultu oraz symboliką w nich zawartą. Artykuł jest formą przypo-mnienia żywota św. Barbary, narodzin jej kultu wśród górników oraz jej roli w życiu braci gór-niczej.

Słowa kluczowe: św. Barbara, tradycja, górnictwo

Three window tower and 29 gold mining buttons

St. Barbara is a patron of miners from ancient times. She accompanies us in difficulty and hard work, watching that the miners can work safely and the number of exits to the mine was equal to the number of trips. In everyday life miners pass her paintings/portrait or figures without considering the source of worship and the symbolism contained in them. The article is a form of reminding about the life of Saint Barbara, the birth of her cult among miners and her role in the life of mining brothers.

Key words: St. Barbara, tradition, mining

Wstęp

Ty, która w ziemi łonie dajesz górnikom bezpieczne schronienie Usłysz Barbaro, Ty wielka, wiernego górnika słowo.

Do ciężkiej pracy zjeżdżamy na dół ciemnym szybem, O zechciej nas uchronić w głębokiej górniczej nocy! Chroń nas przed przygnieceniem przez skały, przed grożącym nam śmiercią płomienistym wybuchem metanu i wyrwij nas w potrzebie.

Ty, która jesteś nasza ochroną w walce z duchami głębi.

Pomóż nam także dzisiaj opanować zaczepki złych nieprzyjaciół. I wybijaj godzinę odpoczynku, codziennego wyjazdu na górę, Aby z wiernych ust móc pozdrowić Cię radosnym Szczęść Boże.

50

Litmanowska J., Chudy K., Trzyokienna wieża i 29 złotych górniczych guzików ___________________________________________________________________________

Św. Barbara towarzyszka trudu dnia codziennego

Św. Barbara jest jedną z najbardziej czczonych świętych chrześcijańskich. Jest pa-tronką górników, architektów i budowniczych, gdyż za opiekunkę przyjmowali ją ludzie, wykonujący niebezpieczne zawody. Święta jest też opiekunką rodzin i dobrej śmierci. Należy do tzw. czternastu orędowników w potrzebie. W czasach II wojny światowej i stanu wojennego św. Barbarze – opiekunce ludzi podziemia – polecała się polska konspiracja. Jej wizerunki można spotkać w kościołach oraz w kopal-niach.

W ikonografii przedstawiana jest jako młoda kobieta w szykownym stroju, często z zakrytą głową. Szczególne znaczenie ma szlachecki płaszcz nawiązujący do jej pochodzenia. W dłoni trzyma palmę, symbolizującą męczeństwo lub kielich z Naj-świętszym Sakramentem (rys. 1). Charakterystycznym elementem ikonografii świę-tej jest również wieża (najczęściej z trzema oknami), w której została uwięziona. Trzymany w dłoni miecz nawiązuje do ścięcia świętej.

W Polsce najstarsze ślady kultu św. Barbary pochodzą z katedry krakowskiej. Można je znaleźć m.in. w kalendarzu XI-wiecznego Modlitewnika Gertrudy, córki Mieszka II [4]. Pojawia się w nim data 4 grudnia z imionami św. Barbary i Janiny. Pierwszy kościół na ziemiach polskich ku jej czci wystawiono w 1262 r. w Bożygnie-wie koło Środy Śląskiej. Od XV Bożygnie-wieku św. Barbara jest patronką Wydziału Teolo-gicznego Akademii Krakowskiej. Patronuje Akademii Górniczo-Hutniczej. Najstarsza rzeźba, datowana na 1689 r., przedstawiająca postać świętej, znajduje się w ko-palni soli w Wieliczce.

Rys. 1. Figura św. Barbary w jednym z szybów O/ZG Lubin-Małomice (fot. K. Chudy)

Litmanowska J., Chudy K., Trzyokienna wieża i 29 złotych górniczych guzików ___________________________________________________________________________

51

Życie i śmierć św. Barbary

Według jednej z legend św. Barbara żyła pod koniec wieku III w Nikomedii (obecnie Izmit w Turcji), jako córka wpływowego i bogatego urzędnika Dioskura. Była jedy-naczką, długo oczekiwaną przez rodziców. Wielu szlachetnie urodzonych starało się o rękę pięknej i bogatej panny, ona jednak wolała spędzać czas z chrześcijanami, ukrywającymi się przed prześladowaniami cesarza Galeriusza Waleriusza Maksy-mina (Maksyminus II Daja, cesarz w latach 308-313). Ojciec, chcąc uchronić córkę przed nieakceptowanymi przez niego konkurentami i przed chrześcijaństwem – nową religią, kazał wybudować warowną wieżę o dwu oknach, w której uwięził Barbarę. Pozwolił jej tylko na kontakt ze służbą i nauczycielami. Jednym z nich był Walentiusz – lekarz i mędrzec. Idee religii chrześcijańskiej poznawała właśnie od niego. Zaowocowało to nawróceniem Barbary, która postanowiła poświęcić swoje życie Chrystusowi. Ślubowała wówczas dozgonną czystość. Z rąk Walentiusza, w tajemnicy przed apodyktycznym ojcem, przyjęła chrzest. Na znak przyjętej wiary i dla uczczenia Trójcy Św. kazała wybić trzecie okno w wieży. Kiedy ojciec dowie-dział się o motywach decyzji córki, próbował zakazać jej praktyk nowej wiary. Znęcał się nad nią fizycznie i psychicznie. Legenda głosi, że uciekając przed ojcem, Barba-ra schroniła się w grocie w pobliskim lesie. Próba ucieczki nie powiodła się jednak, gdyż została wydana przez pasterza. Ujęta przez służbę ojca, przekazana została władzom rzymskim. Pomimo okrutnych tortur, biczowania, przypalania, wleczenia nago ulicami miasta, obcięcia piersi i szarpania żelaznymi hakami nie wyrzekła się przyjętej wiary. Została skazana na śmierć przez ścięcie mieczem. Według przeka-zów ustnych, przed śmiercią Barbara modliła się o to, żeby nikt, kto poprosi ją o wstawiennictwo w ostatniej godzinie swego życia, nie umarł bez spowiedzi świętej. Wyrok wykonał ojciec. Według legendy, po zabiciu córki Dioskur zginął rażony pio-runem, a trzoda pasterza, który ją wydał, przemieniła się w szarańczę.

Barbara w dniu śmierci miała 29 lat. Tyle złotych guzików ma obecnie galowy górniczy mundur [1].

Po męczeńskiej śmierci św. Barbary bardzo szybko zaczął się szerzyć jej kult. Św. Barbara stała się w pierwszej kolejności patronką umierających. Św. Stanisław Kostka wspominał, że to św. Barbara, którą bardzo czcił, przyniosła mu podczas jego choroby Komunię św., gdy nie mógł do niego przybyć kapłan. Leżący wówczas na łożu śmierci Stanisław odzyskał zdrowie [4].

Coraz liczniejsi wierni zwracali się do niej szczególnie w sprawach związanych z zagrożeniem życia. Powstawały kolejne ośrodki kultu. W Polsce najwięcej kościo-łów i kaplic pod wezwaniem św. Barbary jest dzisiaj na Śląsku i na Pomorzu.

Św. Barbara patronka górników

Św. Barbara jest zaliczana do Czternastu Świętych Wspomożycieli, mających stały dyżur i czuwanie nad światem. W Polsce kojarzona jest przede wszystkim z górnic-twem i górnikami, a jej kapliczki i figury rozsiane były po całym Śląsku, którego bo-gactwo od wieków stanowią dary ziemi wydobywane ciężką i niebezpieczną praca górników. Kult św. Barbary przybył na Śląsk, szczególnie Górny Śląsk, wraz z nie-mieckimi gwarkami (m.in. z Nadrenii i Bawarii), sprowadzanymi w okresie powsta-wania i silnego rozwoju przemysłu górniczego. W XIV w. istniało co najmniej 14 kościołów i kaplic pod jej wezwaniem. Największy rozkwit kultu datowany jest na wiek XIX.

52

Litmanowska J., Chudy K., Trzyokienna wieża i 29 złotych górniczych guzików ___________________________________________________________________________

Górnicy ufają, że św. Barbara w porę ostrzeże ich przed grożącym niebezpie-czeństwem, że pomoże odnaleźć drogę tym, którzy zgubili się w podziemnych kory-tarzach, że zdążą uciec, zanim nastąpi tąpnięcie, zawali się strop czy wybuchnie metan, że to dzięki jej pomocy niejednemu górnikowi udało się wyjść cało z opresji. O jej wstawiennictwo i pomoc proszą górnicy, gdy ktoś pracujący pod ziemią zosta-nie zasypany. Ta wiara w orędownictwo św. Barbary daje górnikom większe poczu-cie bezpieczeństwa podczas pracy w niebezpiecznych warunkach. Uważana jest również za „swoją”, gdyż jak głoszą legendy uciekając przed groźbą śmierci z rąk ojca schroniła sie w kamieniołomie, gdzie dzieliła trudy dnia codziennego z górnika-mi, pielęgnując ich i opiekując się nimi.

Dzień 4 grudnia jest tradycyjnym wielkim świętem górników, nazywanym popu-larnie Barbórką. Pierwsze wzmianki o świętowaniu Barbórki pochodzą już z roku 1354. Nazwa „Barbora” po raz pierwszy pojawia się w dokumencie księcia oświę-cimskiego Janusza, datowanego na koniec XV w., dając początek Barbórki na zie-miach Śląska.

W historii ostatnich 80 lat św. Barbara i jej górniczy kult poddane były represjom i próbą usunięcia z życia stanu górniczego. W czasie II wojny światowej Niemcy, w 1941 roku, zakazali publicznego manifestowania kultu św. Barbary na terenie okupowanej Polski [3]. Po wojnie nowa władza komunistyczna, dążąca do jak naj-większej ateizacji społeczeństwa, kontynuowała represje, dążące do wyrugowania wiary z życia górniczego. Od 1948 r. nakazano usuwać z kopalń wizerunki św. Bar-bary [2]. W tych trudnych czasach górnicy mogli się odwdzięczyć swojej patronce za wielowiekową opiekę. Ukrywali jej wizerunki w miejscach niedostępnych dla aparatu represji, m.in. w kościołach. Dekretami i nakazami można utrudnić oddanie wierze, zlikwidować materialne symbole wiary w św. Barbarę? Przecież ona jest w górni-czych sercach, towarzysząc w każdej godzinie spędzonej w podziemnym świecie. Napawając otuchą i nadzieją. W tych sercach nawykłych do trudu i znoju, w sercach nielękliwych, w sercach dumnych i wiernych. Przetrwała, a wraz ze zmianą systemu politycznego oraz nastaniem czasów demokracji po 1989 r., zajęła swe należne miejsce wśród górniczej braci, dając ciągle i nieustająco nadzieję na bezpieczną pracę pod ziemią.

Szczęść Boże, Zdař Buh, Glück auf.

Bibliografia

[1] Fudali J., Wpływ tradycji górniczych na kształtowanie ludzi górniczego stanu. dostęp on-line: http://www.gwarkowie.pl/publicystyka (stan na 30.09.2017).

[2] Marek Ł., Bortlik-Dźwierzyńska M., 2017, Za Marksem bez Boga. Laicyzacja życia społecznego w Polsce w latach 1945-1989, Wyd. IPN, Katowice.

[3] Piecha-van Schagen B., 2014, Kult św. Barbary wśród górników kopalń węgla kamiennego Bytomia, Zabrza i Gliwic w XIX i XX wieku, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Nauk Społecznych Instytutu Historii, Praca niepublikowana, Katowice.