Widok Pierwsze odkrycie grobu rowkowego z okresu wędrówek ludów w Wielkopolsce (Konarzewo, pow. Poznań ziemski, stan. 5)

FOLIA PRAEHISTORICA POSNANIENSIA T. XIII/XIV - 2005 INSTYTUT PRAHISTORII, U AM POZNAŃ - ISBN 83-7177-388-9 ISSN 0239-8524

PIERWSZE ODKRYCIE GROBU ROWKOWEGO

Z OKRESU WĘDRÓWEK LUDÓW W WIELKOPOLSCE

(KONARZEWO, POW. POZNAŃ ZIEMSKI, STAN. 5)

FIRST DISCOVERY OF A GRO O VED BURIAL FRO M THE M IG RATION PERIOD IN THE G REAT POLA N D (KO NA RZEW O, POZNAŃ D ISTRICT, SITE 5)

Tadeusz Makiewicz

Instytut Prahistorii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Św. Marcin 78, 61-809 Poznań, Poland

Wojciech Kaczor

Fundacja Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza ul. Rubież 46, 61-612 Poznań, Poland

ABSTRACT. The article presents a discovery o f the first grooved burial, rectangular in section, from the Great Poland. It is an urn burial with multiple interments; two urns with remains o f three individuals are associated with a groove. Four clusters o f cremated bones composed o f remains o f five individuals were placed directly above. Depending upon chosen interpretation, it was a burial o f three or eight individuals. The burial has been dated back to the second half o f the 5th century AD. It is a manifestation o f transformations in the domain o f burial rites in the last phase o f the Przeworsk culture. They resulted in increasingly atypical and archaeologi- cally indefinable forms o f the burial rite. The burial was placed in the west edge o f the settlement composed of hall houses made o f a post construction, which was founded in the years 340-352 AD. A well cemetery with cremation burials was also discovered at this site. This was a settlement complex composed o f a large settle­ ment and at least two cremation cemeteries. It is the first complex o f this type in the Przeworsk culture.

W latach 1999-2003 prow adzono badania w ykopaliskow e osady kultury przew orskiej w K onarzew ie, gm ina D opiew o, pow iat P oznań ziem ski, oznaczonej ja k o stanow isko 5. Prace te, realizow ane w ram ach ratow niczych badań archeologicznych na trasie autostrady A 2, finansow ane były najpierw przez A gencję B udow y i E ksploatacji A utostrad, a później, po likw idacji tej jednostki, przez G łów ną D yrekcję D róg K rajow ych i A utostrad. Prace w ykonyw ane były przez Z espół B adań A rcheologicznych Instytutu Prahistorii U A M 1.

1 Badaniami w terenie kierował mgr Wojciech Kaczor, przy czym wstępną fazą prac kierował mgr Andrzej Michałowski, a ponadto w jednym roku prace na wschodnim odcinku prowadził mgr Marek Żółkiewski. Kon- sultantem naukowym badań był prof, dr hab. Tadeusz Makiewicz.

W trak cie b ad a ń o d sło n ięto p o w ierz ch n ię 2,43 ha, co stanow i - ja k m ożna sądzić na p o d sta w ie analizy rez u ltató w b adań - około p o ło w y stanow iska. W ydaje się także, że trafniej n ależy o kreślić to stanow isko ja k o kom p lek s osad n iczy k u ltu ry przew orskiej, gdyż po za o sa d ą od sło n ięto tutaj rów n ież w ielce n iety p o w e cm en tarzy sk a tej kultury.

O SA D A W K ON ARZE W IE - W STĘ PN A CH A R A K TER Y STY K A

O sada w K o n arze w ie2 p o ło ż o n a je s t w o d ległości k ilk u k ilo m etró w n a zachód od P o ­ znania, p rzy dro d ze prow adzącej ze w si K o n arzew o do w si D opiew iec. Jak ju ż p ow ie­ dziano, od sło n ięto tutaj p o w ierz ch n ię 2,43 ha o dkryw ając 2268 obiektów , w olbrzym iej w ięk szo ści p rzy n ależn y ch do kultury p rzew o rsk iej, a po za tym kilka obiektów kultury p u charków lejkow atych i am fo r kulistych. P race realizo w an o w yłączn ie w obrębie linii ro zg ran ic ze n ia autostrady.

Z asięg o sad y uchw y co n o od stro n y w schodniej i północnej - ciąg n ie się ona dalej w k ie ru n k u połu d n io w o -zach o d n im . P o d k reślić trze b a zdecy d o w an ie niety p o w ą lokali­ zację tej osady, któ ra je s t po ło żo n a na całk o w icie płaskim terenie, p o zbaw ionym źródeł w ody. N ajb liższy stru m ień znajd u je się w odległości około 2 km n a zachód (D opiew o) lub 1 km na p o łu d n io w y zachód.

N astęp n y m n iety p o w y m zjaw iskiem , je s t także fakt, że zarejestro w an o tutaj praw ie w y łąc zn ie relik ty dom ów h alow ych zbud o w an y ch w k on stru k cji słupow ej, tak, że ponad 90% o d sło n ięty ch o biektów to dołki posłupow e. S tw ierdzono tylko pozo stało ści 3 z ie ­ m ianek m ieszkalnych. Jest to pie rw sz a i - ja k d otychczas - je d y n a osada tej kultury zab u d o w an a praw ie w yłączn ie b u dow lam i halo w y m i w k o n stru k cji słupow ej. D om y h a­ low e m a ją zasad n iczo k o n stru k cję je d n o - i dw unaw ow ą, ale nie m o żn a w ykluczyć, że u ch w y co n o także dom y trójnaw ow e. W w ięk szo ści budynki te są d oskonale czytelne, je d n a k w p ew n y m fragm encie stan o w isk a n ak ła d a ją się na siebie relikty 4 -5 budow li, zaś w innym frag m en cie w y stę p u je w ielkie za g ęszczen ie dołków słupow ych, zd ecy d o ­ w an ie u tru d n iające w y ró żn ien ie zary só w dom ostw . W w y n ik u k o nsultacji z w ybitnym i specjalistam i w zak resie b u d o w n ictw a halow ego, dr. W . H aio Z im m erm annem (W il- h elm shaven) i dr. J. S chusterem (B erlin) stw ierdzono, że w o b rębie osady w yróżnić m o ż n a 4 lub 5 faz b udow lanych. P o w stan ie osady datow ać m ożna na lata 3 4 0 -3 5 2 /3 n.e., n a co je d n o z n a c z n ie w sk azu je d ato w an ie d en d ro lo g iczn e 3 studni odkrytych w obrębie osady (ob. 1 5 3 5 -3 4 0 n.e.; ob. 5 0 0 -3 4 6 n.e., ob. 9 3 0 -3 5 2 /3 n .e .)3. P onadto odkryto p onad 20 p alen isk o w y raźn ie niety p o w y m k ształcie, z k tó ry ch 19 tw orzy bard zo czytelne sku­ p ien ie na p ow ierzchni 1,5 ara oraz 3 reg u larn e ja m y zasy p an e k am ieniam i, które skłonni je ste śm y interpretow ać ja k o relik ty łaźni.

W m ateriale z osad y stw ierdzono, po raz p ie rw sz y na teren ie W ielkopolski, ułam ki now ej k ateg o rii ceram iki, w ykonyw anej na k ole, w y raźn ie odrębnej zarów no od ceram i­

2 Ogólna charakterystyka osady i omówienie rezultatów badań: K a c z o r 2003.

PIERWSZE ODKRYCIE GROBU ROWKOWEGO Z OKRESU WĘDRÓWEK LUDÓW W WIELKOPOLSCE 2 4 7

ki siw ej, ja k i n aczyń zasobow ych. N ie b ęd z ie m y je j tutaj bliżej om aw iać, g dyż w druku z n a jd u ją się pierw sze o pracow ania po św ięco n e te m u te m ato w i4. W y starczy ty lko stw ier­ dzić, że ceram ik a taka zn an a je s t ju ż licznie n a teren ie P olski i w y w odzi się z tzw . w schodnioalpejskiej, dom ow ej ceram iki późnoan ty czn ej (ostalpine, spàtan tik e H aus- bzw . G robkeram ik) datow anej na V i V I w. n.e., któ ra p o ja w ia się po ro k u 400 n.e. Jest o na ty p o w a dla teren ó w K aryntii, T yrolu, S łow enii i F riuli, skąd znajom ość je j dotarła na ziem ie polskie.

G RÓ B R O W K O W Y (OB. 1868)

W południow o-zachodniej części stanow iska - ja k się w ydaje ju ż n a skraju osady - natrafiono na grób row kow y, oznaczony ja k o o biekt 1868, a stanow iący fragm ent w ię k ­ szego zespołu. B ezpośrednio pod w arstw ą w spółczesnego hum usu w ystąpił luźny bruk kam ienny (rye. 1), kształtu zbliżonego do ow alu, o w ym iarach 12,2 x 5,4 m , u łożo n y z k a­ m ieni polnych, po d którym i zaległa w arstw a próchniczej ziem i o m iąższości sięgającej m aksym alnie 0,2 m. Już na tym poziom ie, pod k am ieniam i b ru k u i w arstw ą ziem i, czytel­ ny był zarys p rostokątnego obiektu row kow ego. Po w y braniu kam ieni, n a p oziom ie p ia sz­ czystego calca zarysow ał się w yraźnie p rostokątny obiekt row kow y, regularnego kształtu (ryc. 2), o w ym iarach 2,6 x 2,2 m i szerokości row ka w ynoszącej 0 ,2 2 -0 ,6 4 m ; je g o m a ­ ksym alna głębokość sięgała 0,18 m. W yróżniał się bardzo w yraźnie n a p ow ierzchni calca - je g o w ypełnisko stanow ił drobnoziarnisty p ia sek z w ielk ą ilo ścią spalenizny.

P o środku p ó łnocnego b o k u prosto k ąta, na p o w ierzch n i row ka i na osi sym etrii całego założenia, znajdow ały się 3 n aczynia, a m ianow icie: duże naczy n ie k ształtu ja jo w ate g o , m niejsze n aczynie k ształtu zb liżonego do ku listeg o oraz w ielka, b ogato zd o b io n a w aza. D w a pierw sze naczy n ia zaw ierały p rzep alo n e kości. N a uw agę zasługuje fakt, że w ro w ­ ku w y pełnionym sp a len izn ą nie zn alezio n o żadnych fragm entów k o stn y c h ani innych z a ­ bytków . P rzepalone szczątki kostne w y stęp o w ały w y łączn ie w naczyniach, p rzy czym je d n o z nich (m niejsze) b yło zgniecione, ta k że kości zaleg ały w śró d skorup, n ato m ia st d ruga po p ieln ica by ła nieuszkodzona. P rzy p o rząd k o w an ie kości ko n k retn em u naczyniu nie przysporzyło w ięc żadnych problem ów . W śró d kości z p o p ie ln ic y znaleziono 2 m aleńkie u łam ki grzebienia k ościanego. P onadto, na b ruku i pod nim , o d słonięto 4 sk u ­ pienia p rzepalonych kości o bardzo m ałej w adze. W sum ie stw ierd zo n o w całym k o m ­ p leksie najpraw dopodobniej 6 p o ch ó w k ó w - 2 w n aczyniach ce ram iczn y ch oraz 4 n a ­ stępne w form ie niew ielkich sk upisk p rzep alo n y ch kości. S charak tery zu jem y je w dalszej części artykułu. W śró d k am ieni bruku, p o n ad śro d k o w ą p a rtią p rze strzen i o to ­ czonej row kiem , zn alezio n o fragm enty silnie sko ro d o w an y ch p rze d m io tó w żelaznych, niem ożliw ych obecnie do id entyfikacji. Je d en z ta k ich frag m en tó w (bardzo drobny) stw ierdzono także m iędzy kośćm i. Z o sta n ą one po m in ięte w po n iższy ch ro zw ażaniach, gdyż zn a jd u ją się obecnie w konserw acji.

f, g - przedmioty metalowe - sprzączka i nożyk (w warstwie próchnicy ponad grobem). Rys. K. Czamecka-Kaczor

Abb. 1. Konarzewo, Fst. 5, Landkreis Poznań. Steinpflaster mit Grabenobjekt (Obj. 1868). a - Humus mit Sandbeimischung; b - Sand mit Brandresten; c - Kon- zentrationen menschlichen Leichenbrandes in der Erdschicht iiber dem Grab; d - Konzentrationen menschlichen Leichenbrandes auf dem Steinpflaster; e - Steine;

PIERWSZE ODKRYCIE GROBU ROWKOWEGO Z OKRESU WĘDRÓWEK LUDÓW W WIELKOPOLSCE 2 4 9

o ® c

Ryc. 2. Konarzewo, stan. 5, pow. Poznań ziemski. Plan grobu rowkowego (ob. 1868); a - piasek ze spa­ lenizną; b - grób popielnicowy - naczynia gliniane, ułamki naczyń, przepalone kości; c - kamienie.

Rys. K. Czamecka-Kaczor

Abb. 2. Konarzewo, Fst. 5, Landkreis Poznań. Plan des Grabenobjektes(obj. 1868).a - Sand mit Brandresten; b - Umengrab - TongefáBe, GefaBfragmente, Leichenbrand; c - Steine. Zeichn. K. Czamecka-Kaczor

W YNIKI AN A LIZY A N TR O PO LO G IC ZN E J

A naliza szczątków k o stn y ch 5 p rzy n io sła bardzo ciek aw e w yniki, m ające w yraźny w pływ na cało ścio w ą in terpretację o m aw ianego zespołu. W dużej popieln icy kształtu j a ­ jo w a te g o w ystąpiła d ość zn aczn a liczba p rzep alo n y ch szczątków kostnych, bo ich łączna w aga w yniosła 1800 g. B yły one barw y szarej i w y k azy w ały średni stopień przypalenia. R ozpoznano kości z różnych okolic kręgosłupa, p aliczk ó w oraz fragm enty trzo n ó w i n a ­ sad kości długich. N a p odstaw ie analizy m ateriału stw ierdzono, że kości n ależały do je d ­ nego osobnika. W ielkość fragm entów , ich u rzeźbienie i uk ształto w an ie p o zw a lają na w nioskow anie, że są to szczątki kostne m łodego m ężczyzny.

Z m ałego n aczy n ia-p o p ieln icy pochodzi w yraźnie m n iejsza m asa kości, bo o w adze 100 g. Były one barw y szarokrem ow ej i w yk azy w ały średni stopień p rzypalenia. Z id e n ­ tyfikow ano nieliczn e fragm enty sk lepienia czaszki o różnej grubości, fra g m en t głów ki

5 Ekspertyza szczątków kostnych wykonana została przez dr Elżbietę Miłosz z Instytutu Antropologii UAM; M i ł o s z 2004.

kości długiej osobnika m łodocianego oraz fragm enty kości długich osobników dorosłych i dzieci. N a pod staw ie tej analizy m ożna stw ierdzić, że kości n ależały do dw óch lub trzech osobników , n ajpraw dopodobniej do dorosłej k o b ie ty (zm arłej w w ieku pow yżej 20 lat) i starszego dzieck a — infans II/ju v en is6.

M a teria ł ze sku p isk zw iązanych z brukiem k am iennym w y g ląd a podobnie. K ości m iały b arw ę p o p ielato m leczn ą, m le cz n o sza rą i p o pielato-rudą. P ochodzi z nich odpo­ w ied n io 20 g (2 skupiska) i 10 g kości (także 2 skupiska). K ości w k ażdym ze skupisk re­ p rezen to w ały je d n e g o lub dw ó ch osobników : a) m ło d a kobieta pow yżej 20 roku życia; b) m ło d a k o b ieta lub dziecko; c) k obieta pow yżej 20 ro k u życia; d) o so b a dorosła pow y­ żej 20 ro k u życia i dziecko. T ak w ięc p o chow anych m ogło być tutaj 5 osób.

P ochów ki pop ieln ico w e w yraźnie o d ró żn ia ją się od grobów o ch arakterze skupisk kości. I tak w je d n ej p o p ie ln ic y kości m ia ły m a sę 1800 g, a w ięc w yjątkow o dużo, ja k na pochów ki z tego zespołu i o dpow iadały dolnem u pułap o w i w agi p rzepalonych szcząt­ ków szkieletu m ę żc zy z n y 7. W drugiej popieln icy p rze p alo n a m asa kości była w yraźnie m niejsza, gdyż w y n o siła tylko 100 g i składały się na n ią szczątki 2 osób - kobiety i d ziecka, p rzy czy m nie m o żn a w ykluczyć obecności je sz c z e je d n ej osoby. N atom iast m asa szczątków skupisk k o stn y ch w skupieniach by ła w ręcz sym boliczna, przy czym w je d n y m w y p ad k u składały się na n ią szczątki k ostne 2 osobników .

W ydaje się, że na pod staw ie ty c h dan y ch m ożna p rzedstaw ić dw ie odm ienne inter­ pretacje, dotyczące charakteru obrządku pogrzebow ego i liczby pochow anych tutaj osób. M ianow icie w 4 skupieniach stw ierd zo n o szczątki kostne m łodej kobiety (4 w ypadki) i d ziec k a ( 1 w ypadek), a w ięc analo g iczn ie ja k w w y padku popieln icy n r 2. M ożem y w ięc p o trak to w ać całość ja k o 6 odręb n y ch p o chów ków , w których pochow ano w sum ie aż 8 osób, albo też stw ierdzić, że w rzeczyw istości m am y tutaj do cz ynienia z p ogrzeba­ n iem tylk o 3 osób, a m ian o w icie m ło d eg o m ężczy zn y (p o p ieln ica nr 1 ), m łodej kobiety (p o p ieln ica n r 2 i w szy stk ie sk upienia kości) oraz 1 dzieck a (popielnica n r 2 i skupienie kości d). S zczątki k o stn e k obiety i dzieck a zn ajd o w ały b y się w ięc nie tylko w popielnicy nr 2, ale także w 4 odrębnych, nie łączących się ze so b ą skupieniach kości, które ponadto w y stęp o w ały w ziem i p o n ad grobem row kow ym albo zd ep o n o w an e były na bruku. W każdej z tych dw óch m ożliw o ści in terp retacy jn y ch w y m o w a całości je s t całkow icie o d m ien n a i p row adzi do zup ełn ie innych w niosków .

W w y p ad k u przyjęcia, że m am y tutaj do czy n ien ia z sześcio m a odm iennym i p o ch ó w ­ kam i, w y raźn ie w idać, że starano się niew ątp liw ie w yróżnić p o zy c ję m łodego m ężczyz­ ny p o g rze b an eg o w pop ieln icy , p o n ie w a ż w tym p rzy p ad k u zebrano - ja k m o żn a sądzić - w szy stk ie (lub praw ie w szystkie) szczątki kostne ze stosu.

W dru g im p o chów ku p o p ieln ico w y m m asa kości by ła zdecy d o w an ie m niejsza, nato­ m iast w p o zo stały ch - w ręcz sym boliczna. P o chów ki pop ieln ico w e w y różnione zo­ stały n a k ilk a sposobów , a w ięc p o p rze z u m ieszczen ie szczątków k o stnych w popielnicy,

6 M i ł o s z 2004.

7 Na temat eksperymentów z odtwarzaniem przebiegu ciałopalenia i wagi przepalonych kości ludzkich: P i o n t e k 1976; 2002.

PIERWSZE ODKRYCIE GROBU ROWKOWEGO Z OKRESU WĘDRÓWEK LUDÓW W WIELKOPOLSCE 2 5 1

po w tóre przez fakt u m ieszczenia popieln ic w o b rębie k o nstrukcji ro w k o w ej, na je j osi sym etrii, po trzecie w reszcie w yraźnie w ięk sza b y ła w nich m asa kości, p rzy czy m p o ­ chów ek szczątków m ęskich w yb ijał się tutaj w yraźnie. N ato m iast p o ch ó w k i u m ie sz czo ­ ne na bru k u lub pod nim odznaczały się w a g ą kości w y n o szą cą zaled w ie 0 ,5 -1 % w agi p rzepalonego szkieletu, a w ydaje się, że także ich po ło żen ie uznać m ożna za w yraźnie podrzędne w stosunku do grobów głów nych. M am y w ięc tutaj do czy n ien ia z bardzo c iek a w ą sytuacją, gdyż m im o że p rak ty czn ie nie w ystęp u je żadne w ypo sażen ie, sam k on tek st sytuacyjny i m asa kości p o zw a lają na in terp retację sp o łe cz n ą poch ó w k ó w tych osób.

N atom iast przy założeniu, że szczątki kostne k o b ie ty i dzieck a z p o p ie ln ic y n r 2 oraz z 4 skupień kostnych to w rzeczyw istości tylko p o chów ki 2 osób, m am y do cz ynienia z bardzo nietypow ym i dziw nym pochów kiem . W je d n ej p o p ieln icy zło żo n o szczątki kostne m ężczyzny, zaś w drugiej - n iew ielką część szczątków kostnych kobiety i dziecka 0 w adze 100 g, co stanow i zaledw ie około 3% łącznej w agi an atom icznej p rzep alo n eg o na stosie szkieletu kobiecego i dziecinnego. N ato m iast p o n ad k o n stru k cją row kow ą, w w arstw ie ziem i przykryw ającej całość, a także na b ru k u kam iennym , złożono w 4 n ie ­ zależnych skupieniach szczątki tych 2 o statnich osób. B yłby to w ięc abso lu tn ie n ie ty p o ­ w y i niezw ykły pochów ek, nie m ający ak tu aln ie — ja k się w y d aje - żadnej analogii 1 będący rezultatem bardzo sk o m plikow anych o brzędów pogrzebow ych.

N a gruncie danych archeologii i antropologii nie je s t m o żliw e ro zstrzy g n ięcie, z k tó rą z tych dw óch m ożliw o ści interp retacy jn y ch m am y do czynienia.

M A TER IA Ł ZA BY TK O W Y

Jak ju ż stw ierdziliśm y, w o b rębie row u, a w łaściw ie na je g o pow ierzch n i znajd o w ał się podw ójny grób popielnicow y, przy czym stw ierdzono tutaj 3 bard zo ró żn e naczynia, a w 2 z nich w ystąpiły przy p alo n e kości. P oza tym , w oto czen iu ro w u i p onad nim , w ystąpiła niew ielka liczba ułam ków ceram iki, zaś p o n ad śro d k o w ą p a rtią ob iek tu row ­ kow ego, m iędzy kam ieniam i bruku, bardzo silnie sk orodow ane fragm enty żelazne, w śród nich zapew ne fragm enty no ża i w y dłużona, ow aln a sp rzączk a żelazna. Z abytki żelazne znajdują się je d n a k ak tualnie w kon serw acji, ta k że nie b ę d ą uw zględ n io n e w n i­ niejszym opracow aniu. P onadto zn aleziono tutaj także k ilk a n aście ułam k ó w ceram iki kultury pucharów lejkow atych, poch o d zący ch zapew ne z o biektu tej k u ltu ry zn iszc zo n e­ go przez grób row kow y i bru k kam ienny. M ateriał ten om ó w im y k rótko w końcow ej partii artykułu.

Z zespołu p o ch o d z ą n astęp u jące naczynia: A. P opielnica 1

N aczynie kształtu ja jo w a te g o (ryc. 3) z k raw ęd z ią lekko w y ch y lo n ą n a zew nątrz i w yodrębnionym dnem . N a brzuścu, w 2/3 w yso k o ści naczynia, do lep io n y 1 guzek - pseudoucho. B arw a plam ista: ró żn e o dcienie brunatnej i szarobrunatnej, pow ierzch n ia gładka, lekko szorstkaw a.

Ryc. 3. Konarzewo, stan. 5, pow. Poznań ziemski. Naczynie ceramiczne z grobu rowkowego (popielnica 1). Rys. K. Czamecka-Kaczor

Abb. 3. Konarzewo, Fst. 5, Landkreis Poznań. Tongefáfle aus dem Grabenobjekt (Urne 1). Zeichn. K. Czamecka-Kaczor

B. P o p ieln ica 2

N iew ie lk ie n ac zy n ie k ształtu ku listeg o (ryc. 4: 1 ), z k raw ęd zią w yraźnie w y o d rę b ­ nioną, w y c h y lo n ą n a zew nątrz. U n asad y kraw ęd zi znajd u je się dook o ln a listw a, w y o d ­ ręb n io n a od gó ry i od d ołu d o okolnym i żłobkam i. N a załom ie brzuśca um ieszczono 3 p io n o w e guzki - pseudoucha. D no w yodrębnione. P ow ierzch n ia bardzo starannie w ygład zo n a, barw y ciem nobrunatnej.

C. N aczy n ie tow arzy szące

B ardzo duże n ac zy n ie k ształtu w azo w ateg o (ryc. 5), o w y raźn ie zaokrąglonym załom ie. K raw ęd ź lekko w ychylona, niew y o d ręb n io n a, n ato m iast dno je s t w yraźnie w y ­ od ręb n io n e w form ie nóżki. N a załom ie b rzu śca są 3 gu zk i - pseudoucha. P ow ierzchnia n ac zy n ia b ard z o staran n ie w ygład zo n a, barw y ceglasto b ru n atn ej. N a brzuścu i w górnej partii n ac zy n ia znajd u je się m ało starannie w y konany ornam ent. Tuż nad załom em b rzu ­ śca w y stęp u je w ąsk i pasek, utw orzony p rze z 2 ryte żło b k i dookolne, m iędzy którym i p rzestrzeń w y p ełn io n a je s t krótkim i, ry ty m i k reskam i ukośnym i. P oniżej załom u brzuśca zd o b ien ie m a form ę ukośnych krzyży ro zm iesz cz o n y ch p ojedynczo lub param i; na n ie­ których z n ic h zn ajd u je się zró ż n ico w an a liczba pionow ych, rów n ież ryty ch żłobków ; całość ogran iczo n a je s t od d o łu d ook o ln y m rytym żłobkiem . N ato m iast p ow yżej załom u b rzu śc a zn a jd u je się o rnam ent an alo g iczn y ch ukośnych k rzyży p ojedynczych, z p io n o ­ w ym i liniam i, w yk o n an y m i je d n a k raczej p rzez w yg ład zan ie aniżeli rycie.

P o zo stałe u łam ki ceram iki są m ało ch arak tery sty czn e (ryc. 4: 2 -9 ). N a uw agę zasłu g u je fakt, że ze skupiska kości n r 1 p o c h o d z ą 3 ułam ki n aczyń w azow atych, silnie p rzy p alo n e w ogniu, a w ięc okazy, któ re niew ątp liw ie zn ajd o w ały się na stosie ciało p al­ nym . Jak ju ż zaznaczyliśm y, w śród kości z p o p ie ln ic y b y ły także 2 m aleńkie fragm enty g rze b ien ia ko ścian eg o trójw arstw ow ego.

PIERWSZE ODKRYCIE GROBU ROWKOWEGO Z OKRESU WĘDRÓWEK LUDÓW W WIELKOPOLSCE 2 5 3

5 cm

5 cm

V

10

Ryc. 4. Konarzewo, stan. 5. pow. Poznań ziemski. Naczynia ceramiczne i fragment grzebienia z obiektu 1868; 1 - popielnica nr 2; 2-9 - ułamki ceramiki z otoczenia obiektu rowkowego; 10 - fragment grzebienia

kościanego. Rys. K. Czamecka-Kaczor

Abb. 4. Konarzewo, Fst. 5, Landkreis Poznań. TongefaBe und Kammfragment aus Objekt 1868. 1 - Urne 2; 2-9 - Keramikfragmente aus der Umgebung von Objekt 1868; 10 - Knochenkammfragment.

Ryc. 5. Konarzewo, stan. 5, pow. Poznań ziemski. Naczynie ceramiczne z grobu rowkowego. Rys. K. Czamecka-Kaczor

Abb. 5. Konarzewo, Fst. 5, Landkreis Poznań. KeramikgefaB aus dem Grab. Zeichn. K. Czamecka-Kaczor

C H R O N O L O G IA GROBU

W zasad zie je d y n y m ateria! do d ato w an ia całego zesp o łu sta n o w ią w chw ili obecnej n ac zy n ia gliniane, w śró d k tó ry ch w y ró ż n ia się naczy n ie w azow ate, o dznaczające się w ielkością. C e c h ą w sp ó ln ą w szy stk ich n ac zy ń z grobu row k o w eg o je s t posiadanie na zało m ie b rzu śc a guzków - pseudouch. G uzki takie są dość częste na cm entarzyskach tzw . gru p y d o b ro d zie ń sk ie j8; cm en ta rz y sk a te - w naszy m p rze k o n an iu - trafniej n a­ leżałoby o kreślić ja k o rep rez en tu jące fazę d o b rodzieńską. P ochów ek typu dobrodzień- skiego, w p o staci w arstw y ciało p alen ia, m a zn aczn ie szerszy zasięg, aniżeli n iew ielka g rupa cm en tarzy sk za liczan y ch do tej grupy. C o raz częściej w arstw ę ta k ą odkryw a się nie tylk o n a teren ie G ó rn eg o Ś ląska, lecz także na Ś ląsku D olnym , w P o lsce Ś rodkow ej, ja k i W ielk o p o lsce. C m en tarzy sk a te d ato w an e są na p ó ź n ą fazę kultury przew orskiej, w zasad zie n a fazę D j. P o d o b n e n ac zy n ia z guzkam i w y stę p u ją także w m ateriale ze zn a ­ nych g robów k sią żę cy c h w Z ak rzo w ie oraz z cm en ta rz y sk a w O lb rach cicach 9. N iektóre z ty c h n ac zy ń w y k a z u ją pew ne p o d o b ie ń stw o do n ac zy n ia w azow atego z K onarzew a, ac zk o lw iek są w y ra źn ie m niejsze. P o zw ala ło b y to datow ać ob iek t z K on arzew a na fazę C2 - D , bez m o żliw o ści uściślen ia, a w n aszy m w y p ad k u w ram ach ogólnej chronologii całej osady, której eg zy sten cja zaczy n a się ju ż w fazie D t.

W edle o g ólnie p rzy ję ty ch obecnie kry terió w , n ac zy n ia w azow ate są typow e d la faz B 2 i Ci o k resu rzy m sk ieg o , a po tem stają się coraz rz a d s z e 10. N ie udało nam się znaleźć

8 S z y d ł o w s k i 1974, tabi. XLVII:a; L:a, b, d, g, h; LXIII: f, g, j, k-n; CXXXV:c; CXXXVI:b-e; CXL:b; CCXXXIX:b.

9 P a z d a 1980, ryc. 25:3, 4, 8, 10, 13; 34:2. 10 G o d ł o w s k i 1981, s. 65, 72.

PIERWSZE ODKRYCIE GROBU ROWKOWEGO Z OKRESU WĘDRÓWEK LUDÓW W WIELKOPOLSCE 2 5 5

ścisłej analogii do w azy z K onarzew a w śród ceram iki z m ło d szy ch zespołów kultury przew orskiej. D otyczy to rów nież niew ielk ieg o naczy n ia k u listego - nie zn aleźliśm y do niego ścisłej analogii w zespołach d o b ro d zie ń sk ic h i na teren ie D olnego Śląska. T rz e­ cie naczynie - ja jo w a te , m a dość liczne analogie zaró w n o na cm en tarzy sk ach d o b ro ­ dzieńskich, ja k i w zesp o łach z najm łodszej fazy kultu ry p rz e w o rsk ie j11.

D la interesującego nas zespołu dysp o n u jem y je d n a k także datam i ra d io w ę g lo w y m i12 i należy rozpatrzyć także d atow anie u w zględniając w łaśn ie te daty. D la m ateriałó w k o st­ nych z tego zespołu w ykonano w sum ie 4 datow ania radiow ęglow e. P rzyniosły one n ie­ m al identyczne daty: 1785±35 BP; 1660±40 BP; 1675±35 BP i 1745±35 BP (daty ko n ­ w encjonalne). S ą to w ięc daty o d n o sz ąc e się w za sa d z ie do o kresu: d ru g a p o ło w a II w. - koniec III w. Jedna z nich (data kalib ro w an a) je s t w y raźn ie m łodsza, g dyż o bejm uje z p raw dopodobieństw em 68,2% okres 2 6 0 -2 8 0 A D i 3 4 0 -4 3 0 AD. T ak w ięc w szystkie one są w zasadzie starsze od m om entu pow stan ia osady. Z azn ac zy liśm y ju ż ponadto, że grób row kow y nie m oże się w iązać z n ajsta rsz ą fa z ą istnienia osady, g dyż za le g ał p onad reliktam i je d n eg o z dom ów halow ych.

D aty te są także c a łk o w ic ie id e n ty cz n e z datam i u zy sk an y m i dla kości z w arstw y ciałopalenia oraz dla w ęgli z w ypełniska studni - ob. 1535. Z tego obiektu d y sp o n u je­ my następującym i datam i k o n w en c jo n aln y m i13: 1725±35B P, 1 7 4 5 ± 3 5 B P ; 1 7 3 0 ± 3 0 B P ;

I7 50± 30B P ; I6 7 0 ± 3 5 B P ; 1675±35B P; 1745±35 BP. W id zim y w ięc, że są one bardzo je d n o lite i za m y k a ją się w cz asie 80 lat, co dla e g z y ste n cji tego c m en ta rz y sk a je s t ra ­

czej o k resem m in im aln y m . P rzy d ato w a n iu k alib ro w a n y m , z p raw d o p o d o b ie ń stw em 68,2% , daty te o b e jm u ją okres 2 4 0 -3 9 0 A D , a w je d n y m w y p ad k u do 430 A D (p ra w d o p o d o b ień stw o 65,9% ). W z a sa d n icz y m zrę b ie d aty te są w ięc sta rsze od m o ­ m entu p o w sta n ia osady. N iem niej na ich p o d sta w ie m o żem y z c a łk o w itą p e w n o śc ią przyjąć, że ze sp ó ł gro b ó w zw ią za n y ch z o b ie k tem ro w k o w y m je s t w sp ó łc ze sn y z cm en tarzy sk iem „ s tu d zien n y m ” (ob. 1535). P o czątek u ży tk o w a n ia tego c m e n ta ­ rzyska ok reślam y na d ru g ą p o ło w ę V w ., najw cześn iej na okres o k o ło 4 5 0 -4 6 0 n.e. (k w e stię tę om aw iam y w odrębnej p u b lik acji). D ato w an ie ta k ie je s t w ięc ró w n ież n a j­ bardziej praw d o p o d o b n e dla gro b u ro w k o w e g o . C h ro n o lo g ia ta m oże się w y d aw ać szokująca w św ietle o b ecnych p o g lą d ó w na te m a t sc h y łk u k u ltu ry p rze w o rsk ie j, je s t je d n a k o parta na d ato w n ik ac h p rzy ro d n icz y ch , p rze d e w szy stk im na d atach d e n d ro lo ­ gicznych. U zyskane d ato w a n ia ra d io w ę g lo w e m a ją tę p o d sta w o w ą w arto ść, że p o z w a ­ lają nam stw ierdzić ró w n o c za so w o ść oby d w u cm en ta rz y sk , n ato m ia st są w y ra źn ie starsze od dat d e n d ro c h ro n o lo g icz n y ch .

Fakt rów noczesnego istnienia dw óch cm en tarzy sk (niezależnie od ich w ielkości), zw iązanych z o sa d ą w K onarzew ie, m a niew ątp liw ie w ażne znaczenie dla in terpretacji całościow ej tego kom pleksu.

11 S z y d ł o w s k i 1974, tabi. XLIV, XLV, XLVI:a-d, XLVIIrb, XLVIII:a, e, CCL:a; P a z d a 1980, ryc. 32:2; 46: 4,5.

12 Datowania wykonano w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym; G o s l a r 2004. 13 G o s l a r 2004.

GRÓ B RO W K OW Y Z K O N A R ZEW A N A TLE PORÓW N AW CZY M

N ie ulega w ątpliw ości, że interesujący nas obiekt je s t pierw szym odkryciem tego ro ­ d zaju na teren ie W ielkopolski, czy też szerzej - na o bszarze po za M ało p o lsk ą i Ś ląs­ kiem .

O biek ty tego rodzaju znane są z dw óch okresów interesującej nas epoki, przy czym w obydw u w ypadkach zasięg ich je s t bardzo ograniczony. S tarsza grupa, któ rą datow ać m o żn a zasad n iczo n a w czesn e fazy w czesn eg o okresu rzym skiego, a w pojedynczym w ypadku rów nież n a sch y łk o w ą fazę okresu przed rzy m sk ieg o , w ystęp u je na terenie M ałopolski, w zd łu ż W isły, po je j północnej stro n ie 14, a ponadto identyczne obiekty c e l­ ty ck ie znane są z cm en tarzy sk a w K ietrzu na Ś lą sk u 15. R óżnią się one je d n a k w yraźnie od o biektów m łodszej grupy, g dyż s ą zn acząco w iększe (3 x 3 m - 7 ><7 m) . W yw odzić je m o żn a z tradycji celtyckiej i raczej nie m ożna ich g en ety czn ie łączyć z obiektam i z okresu w ęd ró w ek ludów , w tym rów nież z o b iektem z K onarzew a. D odać m ożna zresztą, że ja k d otychczas, nie p o ruszano w ogóle w literaturze p rzed m io tu spraw y ew en­ tualnych p o w iązań p o m ięd zy tym i d w iem a o dm iennym i chron o lo g iczn ie grupam i gro ­ b ów row kow ych.

N ato m iast d ruga g rupa grobów row k o w y ch (ryc. 6) zn an a je s t z cm entarzysk p o ło ­ żonych na teren ie ziem i częstochow skiej i G órnego Śląska, p rzy czym n a 2 cm en tarzy ­ skach (Izbicko, pow . S trzelce O po lsk ie i R ybno, pow . K łobuck) odkryto pojedyncze o biekty tego typu: w O patow ie, pow . K łobuck, było ich kilka, zaś w Ż abieńcu, pow . C z ę­ stochow a, od sło n ięto ich k ilk a n a ś c ie 16. C h ro n o lo g ię ich w iąże się z p ó źn ą fazą istnienia k ultu ry p rzew o rsk iej, czyli z faz ą D. N iestety, nie zo stały one d otychczas system atycznie opracow ane i znane są tylko ze w stępnych op raco w ań i om ów ień.

O biekty z Ż ab ień ca (pow . C zęstochow a) m iały w w iększości regularny, prostokątny k ształt (ryc. 7) i w y m iary o koło 3 x 2 m , zaś szerokość ro w k a w yn o siła około 60 cm , p o ­ d ob n ie p rze d staw ia ła się także ich g łę b o k o ść 17. N iektóre z tych obiektów były w m iarę n iereg u larn e, zaś je d e n z nich m iał w e w n ętrzu 2 p odłużne row ki, tak że w ew nątrz znaj­ d ow ały się aż 3 puste, pro sto k ątn e pow ierzchnie. W w ypełnisku row ków w e w szystkich o biek tach w ystęp o w ały resztki spalonego drew na, p rzepalone naczy n ia oraz zabytki m e­ talow e. Poniżej d n a w ystęp o w ały często słupkow ate przegłębienia, w których w ystępo­ w ała niekiedy duża liczb a p rzep alo n y ch kości, fragm enty ceram iki i całe p rzepalone n a­ czynia, a także p rze d m io ty m etalow e. Ś rodkow a p ła szc zy z n a w p ostaci ziem i o ja sn y m zab arw ien iu lub czystego p iasku nie zaw ierała żadnych zabytków . T ylko w w ypadku o biektu ozn aczo n eg o n um erem 17 (ryc. 8), p rzy k raw ędzi row ka lub też na obszarze

14 G o d ł o w s k i 1972, s.46n.; 1980; K o p e r s k i 1972, s. 305; G e d l 1985b, s. 161n.; K a c z a n o w s k i , K o z ł o w s k i 1998, s. 283. 15 G e d l 1985a; b. 16 S z y d ł o w s k i 1963, s. 127; G o d ł o w s k i 1964, s. 146; 1969, s. 136; 1981, s. 117; G e d l , G i n t e r , G o d ł o w s k i 1970, s. 131, 184-187; 1971, s. 97; K a c z a n o w s k i , K o z ł o w s k i 1 9 9 8 , s. 2 8 5 ; G e d l 2002, s. 84. 17 G e d l , G i n t e r , G o d ł o w s k i 1970, s. 184n.; 1971, s. 97.

PIERWSZE ODKRYCIE GROBU ROWKOWEGO Z OKRESU WĘDRÓWEK LUDÓW W WIELKOPOLSCE 2 5 7

Ryc. 6. Groby rowkowe z okresu wędrówek ludów w Polsce: 1 - Konarzewo, pow. Poznań ziemski; 2 - Iz­ bicko, pow. Strzelce Opolskie; 3 - Opatów, pow. Kłobuck; 4 - Rybno, pow. Kłobuck; 5 - Żabieniec, pow.

grodzki Częstochowa. Zestawił T. Makiewicz

Abb. 6. Grabenłormige Bestattungsanlagen der Vòlkerwanderungszeit in Polen: 1 — Konarzewo, Fst. 5, Land- kreis Poznań; 2 - Izbicko, Kr. Strzelce Opolskie; 3 Opatów, Kr. Kłobuck; 4 Rybno, Kr. Kłobuck; 5 - Ż a ­

bieniec, Kr. Częstochowa. Zusammengestellt von T. Makiewicz

©

0 10 m

i i i l-i-i i i i i i

Ryc. 7. Żabicniec, pow. Częstochowa. Plan cmentarzyska kultury przeworskiej. Wg G o d ł o w s k i 1969 Abb. 7. Żabieniec, Kr. Częstochowa. Plan des Gràberfeldes der Przeworsk-Kultur. Nach G o d ł o w s k i 1969

t D

»- r c- —

L

c

a

f

Ryc. 8. Żabieniec, pow. Częstochowa, grób nr 17; a - piasek barwy szarej i czarnej ; b - piasek barwy brunat­ nej; c - piasek przepalony na czerwono; d - zwęglone drewno; e - granice rowka; f - granica zasięgu przepalonej ziemi w centrum obiektu; g - rozmieszczenie wyrobów żelaznych, przęślików glinianych i sto­

pionego szkła. Wg G o d ł o w s k i 1981

Abb. 8. Żabieniec, Kr. Częstochowa, Grab 17; a - grauer und schwarzer Sand; b - brauner Sand; c - rotge- brannter Sand; d - verkohltes Holz; e - Grabengrenze; f - Grenze des gebrannten Sandes im Zentrum des Befundes; g - V erteilung der Eisengegenstànde, der Tonwirtel und geschmolzenen Glasés. Nach

PIERWSZE ODKRYCIE GROBU ROWKOWEGO Z OKRESU WĘDRÓWEK LUDÓW W WIELKOPOLSCE 2 5 9

o toczonym przez niego, w y stę p u ją płaty przepalonej ziem i na czerw ono, któ re b y ły śladam i palen ia o gnia in s i t u N iek tó re z grobów zaw ierały, ja k w y k az ały to analizy an ­ tropologiczne, szczątki je d n eg o zm arłego (m .in. ob. 17), zaś w innych w y stęp o w ały szczątki k ostne k ilku osobników .

W e w stępnej interpretacji przedstaw ionej przez K. G od ło w sk ieg o i pow tórzonej p rzez M. G e d la 19, zw raca się uw agę, że ro w ek o taczał p raw d o p o d o b n e m iejsce palen ia stosu ciałopalnego, po je g o w ypaleniu szczątki teg o ż stosu w ra z z zabytkam i zgarniano do o taczającego stos row u, przy czym M. G edl stw ierdza, że n a przestrzen i obw iedzionej row kiem co najm niej k ilkakrotnie d o k onyw ano ciałopalenia. In terp reta cja ta k a w ydaje się m ało p rzekonująca. S tw ierdza on rów nież, że ludność k ultury przew orskiej w Ż abień- cu, m iała o byczaje p o grzebow e odm ienne od ro zp o w sze ch n io n y ch w tej kulturze. N a to ­ m iast u żytkow nicy cm entarzyska w Ż ab ień cu utrzym yw ali k o n ta k ty z sąsiadam i, któ rzy grzebali zm arłych na cm en tarzy sk ach w O patow ie i R ybnie. Istn iały też ja k ie ś p o w iąz a­ nia p om iędzy okolicam i dzisiejszej C zęsto ch o w y a okolicam i S trzelc O polskich, gdzie zn ajduje się cm entarzysko w Izbicku.

W kontekście o dkrycia analo g iczn eg o gro b u n a teren ie W ielkopolski, k o n ce p cja ścisłych p o w iązań p o m ięd zy p oszczególnym i rejonam i, w k tó ry ch w y stęp o w ały tego ro ­ dzaju groby, n ie je s t ju ż oczy w iście aktualna. N ależy zw rócić uw agę, że ju ż w cześniej św iadczyły o tym w yraźne różnice w charak terze p o szczeg ó ln y ch grobów , n a któ re nie zw racano stosow nej uw agi.

N a szczeg ó ln ą uw agę zasługuje ob iek t w Izb ick u (ryc. 9), p o w iat S trzelce O p o lsk ie20. M iał on w y m iary 2,2 * 2,4 m (a w ięc p raw ie identyczne ja k o b iek t z K onarzew a), zaś ro ­ w ek został uchw ycony tuż p o d w arstw ą w sp ó łczesn eg o hum usu. Z ab arw ien ie w ypełni- ska row ku było niejednolite, w zależności od zaw artości spalenizny i w ęgla. N a głębokości 0,4 m w ystąpiły b runatne i ciem noszare plam y, sięgające do 0,55 m , k tó ry ch w ypełn isk o tw orzył w ęgiel. R ow ek sięgał g łębokości 0,5^0,8 m. T ylko w o b rębie ro w u w ystąp iło 5 skupień kości o niew ielkiej w adze lub zg o ła sym bolicznej liczbie. Z aw arto ść k u ltu ro ­ w a tych skupień była zróżnicow ana; w je d n y m sk upisku w y stą p iła zapinka, przęślik , g rudka żużla oraz ceram ika i kości zw ierzęce. W innym szydło, b laszk a b rąz o w a i ułam ki ceram iki, nato m iast w 3 p o zostałych, ob o k kości, znaleziono tylk o u łam ki ceram iki.

W idzim y w ięc, że obiekt z Izbicka je s t an alo g iczn y z gro b em z K o n arzew a pod w zględem rozm iarów i kształtu, a cz ęściow o także ch a rak te ru w ypełniska. N ato m iast obiekty z Ż abieńca w y ró ż n ia ją się b o g actw em zaw artości kulturow ej.

W sum ie stw ierdzić m ożna, że obiekt z K on arzew a ró żn i się od p o zo stały ch trze m a cecham i. Po pierw sze, w w y p ełn isk u w y stąp iły w yłączn ie p o zo stało ści spalenizny, b ez dom ieszki ja k ich k o lw iek innych m ateriałów . N ie b yło w n ic h ani szczątków kostnych, ani ułam ków ceram iki. Po w tóre, grób ro w k o w y z K o n arze w a stan o w ił de fa c to rodzaj grobu p o pielnicow ego, g dyż na je g o pow ierzch n i zn ajd o w ały się 3 n ac zy n ia gliniane,

18 Ge d l , G i n t e r , G o d l o w s k i 1971, s. 97. 19 G e d l 2002.

Ryc. 9. Izbicko, pow. Strzelce Opolskie, grób 50. Zarys jam y grobowej. Wg S z y d ł o w s k i 1963 Abb. 9. Izbicko, Kr. Strzelce Opolskie, Grab 50. UmriB der Grabgrube. Nach S z y d ł o w s k i 1963

w tym 2 p opielnice. P o nadto ob iek t z K on arzew a w y ró ż n ia ł się je sz c z e tym , że był p rz y ­ k ry ty brukiem kam iennym .

N ie u leg a w ątp liw o ści, że om aw iane gro b y to o biekty je d n e g o rodzaju, o w ręcz iden­ tycznym k ształcie, w ym iarach, a po części także charak terze w ypełniska. S ą n atom iast w y raźn ie zró ż n ico w an e pod w zg lęd em ch arak teru p o ch ó w k ó w oraz w yposażenia.

W o d n iesien iu do p ostaw ionej w cześniej interpretacji, że m am y tutaj zapew ne do czy n ien ia z m iejscam i krem acji, z których następnie zgarniano szczątki ciałopalenia, szczątki kostne, ceram ik ę i inne dary g robow e do ro w ków o taczających stos, stw ierdzić trzeba, że in terp retacja taka budzi pow ażn e w ątpliw ości. G łó w n ą p o d staw ą do sfor­ m u ło w an ia takiej h ip o tezy by ła sytuacja z g ro b u n r 17 w Ż abieńcu, gdzie w obrębie p rze­ strzeni otoczonej row kiem w y stą p ił piat p rzepalonej ziem i. B ył to je d n a k je d y n y taki przypadek. T rzeba ponadto zw rócić uw agę na fakt, że zajm ow ał on tylko n ieznaczną część tej przestrzen i, a zid en ty fik o w an o tutaj szczątki tylk o je d n ej osoby. W w ypadku części o biektów z Ż ab ień ca oraz ob iek tu z Izb icy stw ierdzono o becność słupkow atych prze- głębień, w k tó ry ch p o za sp a len izn ą w y stęp o w ały kości ludzkie, ułam ki ceram iki, a także z abytki m etalow e. Ś w iadczy to w y raźn ie o tym , że są to odrębne pochów ki w obrębie row u, który - ja k z tego w y n ik a - od początku stanow ił rodzaj grobu zbiorow ego, gdyż nie zao b serw o w an o tutaj faktu w tórnego w k o p y w an ia tych p rzegłębień, w ram ach ju ż istn iejący ch grobów . Z bliżo n a w p ew n y m sensie je s t sytuacja w K onarzew ie, gdzie p o za p o ch ó w k a m i 3 osób w popieln icach , p o n ad grobem - ro w k iem w ystąp iły 4 sku­ p ien ia kości z po ch ó w k am i 5 osób, p rz y czym 2 znajdow ały się na bruku kam iennym . Jest w ięc i tutaj w ielo p o ch ó w k o w o ść, w yra ża jąc a się je d n a k w odrębnej form ie.

PIERWSZE ODKRYCIE GROBU ROWKOWEGO Z OKRESU WĘDRÓWEK LUDÓW W WIELKOPOLSCE 2 6 1

W rzeczyw istości m am y w ięc tutaj do czy n ien ia z o drębnym typem o brządku p o g rze­ bow ego, będącym je d n y m z elem entów silnej i zróżnicow anej w ew n ętrzn ie ew olucji i zm ian form obrządku p o grzebow ego kultu ry p rzew orskiej w jej m łodszej fazie, który od w arstw ow ych cm entarzysk d o b ro d zień sk ich p row adzi do coraz d ziw n iejszy ch i coraz m niej o czyw istych form tego obrządku.

Z w róćm y ponadto uw agę, że ja k na obiekty, w których doko n y w ać m iano k ilk a k ro t­ nego obrzędu ciałopalenia, ilość szczątków kostnych, ułam ków ceram iki i innych darów grobow ych (w w iększości obiektów ), a także sam ych szczątków stosu je s t zdum iew ająco niew ielka. N iezależnie z re sztą od faktu, czy groby te p o w stały w rezu ltacie prostego zgarnięcia szczątków stosu ciałopalnego do row ka o taczająceg o stos, czy też m am y do czynienia z przen iesien iem i zło żen iem części szczątków ciało p aln y ch do p rzy g o to w a­ nego uprzednio row ka, nie m ającego zw iązk u ze stosem ciałopalnym , nie ulega w ą tp li­ w ości, że są to celow e groby je d n o - lub w ielopochów kow e. P otw ierdza to z p ew n o śc ią obiekt z K onarzew a, gdzie w grobie, w obrębie row ka, zło żo n o tylk o sp alen izn ę ze stosu ciałopalnego, a szczątki kostne złożono w p opielnicach, n atom iast p o zo stałe pochów ki na bruku lub pod nim .

N iezależnie od tego, k tó rą w ersję in terp retacy jn ą u znam y za bardziej przekonującą, je s t ja sn e , że m am y tutaj do czy n ien ia ze zjaw iskam i doty ch czas n ieznanym i w c h a rak te­ rze obrządku p ogrzebow ego kultu ry przew orskiej.

O dkrycie w K onarzew ie p o zw ala je d n o c z e śn ie na stw ierdzenie, że groby row kow e, w brew dotychczasow ym ujęciom , nie były tylk o zjaw iskiem regionalnym , o bardzo ograniczonym zasięgu lokalnym . O b iek t z K onarzew a su g eru je p o za tym w yraźnie m ło d szą ch ronologię całego zjaw iska, aniżeli to doty ch czas przyjm ow ano.

S tw ierdzić m ożna, że m am y tutaj do czy n ien ia z g ra p ą gro b ó w o ory g in aln y m c h a­ rakterze, b ęd ą cą w yraźnym p rzejaw em zm ian w obrząd k u p o g rzeb o w y m w późnej fazie kultury przew orskiej, i że zm iany te p ro w a d zą do coraz trudniej uchw ytnych arc h eo lo ­ gicznie form obrządku pogrzebow ego.

CER AM IK A K ULTUR Y PUC H A R Ó W LEJK OW A TYCH

Jak ju ż stw ierdziliśm y, w w arstw ie ziem i p róchnicznej zalegającej pod b rukiem k a ­ m iennym , a ponad obiektem row kow ym znaleziono także 11 fragm entów ceram iki k u l­ tury pucharów lejkow atych. N ajpraw dopodobniej uznać je m ożna za po zo stało ść ja k ie ­ goś n iew ielkiego obiektu tej k ultury, k tóry zo stał zn iszczo n y przy b udow ie grobu row kow ego lub bruku kam iennego. S korupy te są niezw y k le je d n o ro d n e pod w zględem techno lo g iczn o -sty listy czn y m i z ca łą p ew n o śc ią uznać j e m o żn a za p o ch o d z ąc e z 3 - 4 naczyń.

W szystkie ułam ki ceram iki m iały silnie zniszczone, w ym yte pow ierzchnie, przez co były szorstkie i ostre w dotyku. Pochodziły ze stosunkow o cienkościennych naczyń, w p rzełom ie barw y czarnej lub ciem noszarej. W ykonano j e z gliny zaw ierającej dom iesz­ kę schudzającą drobno- lub średnioziam istego tłucznia ceram icznego (tzw . szam otu).

Ryc. 10. Konarzewo, stan. 5, pow. Poznań ziemski. Ceramika kultury pucharów lejkowatych z otoczenia obiektu rowkowego (ob. 1868). Rys. J. Sawicka

Abb. 10. Konarzewo, Fst. 5, Landkreis Poznań. Keramik der Trichterbecherkultur aus der Umgebung der Gra- benanlage (Obj. 1868). Zeichn. J. Sawicka

PIERWSZE ODKRYCIE GROBU ROWKOWEGO Z OKRESU WĘDRÓWEK LUDÓW W WIELKOPOLSCE 2 6 3

O m aw iany zbiór je s t spójny p o d w zg lęd em cech stylistycznych. N iew ie le m o ż n a p o ­ w iedzieć o form ach naczyń, ale dw a z n ich m iały z p ew n o śc ią szyjki ukształto w an e lej­ kow ato (ryc. 10; 2, 4), a szy jk a trzecieg o zw ężała się zap ew n e stożkow ato ku górze (ryc. 10; 1). N a trzech fragm entach w ystęp o w ało zdobienie, p rzy czym w dw óch w y p ad ­ kach b y ły to p lastyczne listew ki w k ształcie odw róconej litery U (ryc. 10; 5, 6). L istw y te z p ew n o śc ią p ełniły fu nkcję uchw ytów , ale zap ew n e m ia ły też zn aczen ie zdobnicze. Inny ułam ek był pokryty w całości p ionow ym i, dość p ły tk im i liniam i ry ty m i (ryc. 10; 3).

P rzedstaw ione cechy stylistyczne, choć ubogie, m o żn a dość je d n o z n a c z n ie kojarzyć z późnym odcinkiem istnienia kultury p u ch aró w le jkow atych, gdy ta ku ltu ra rozw ijała się w w arunkach silnych o ddziaływ ań połu d n io w y ch , z k ręg u k u ltu ry p ro m ie n iste j. P rz e ­ ja w ia ły się one w sferze te chnologii p o p rze z sto so w an ie dom ieszki gru b o ziarn isteg o tłucznia ceram icznego, a w sferze zdob n ictw a - u d ziałe m p ionow ych elem en tó w z d o b ­ niczych i skośnych linii rytych. M ateriały te m a ją an alogie w zespołach z te re n u W ielk o ­ polski, określanych ja k o grupa m ro w iń sk a21 kultu ry p u ch aró w lejkow atych, ty p o w y ch dla obszaru W ielkopolski na zachód od W arty, w iązan y ch z oddziały w an iam i szeroko pojętego kręgu kultury badeńskiej.

BIBLIO G RA FIA

G e d l M.

1985a Obiekty rowkowe na cmentarzysku z okresu lateńskiego i wczesnego okresu wpływów rzymskich w południowej Polsce, I [Zus.: Grabenobjekte aus der La Tene- undder friihen Kaiserzeit in Siid- polen. I], „Przegląd Archeologiczny” t. 32, s. 157—186.

1985b Obiekty rowkowe na cmentarzysku z okresu lateńskiego i wczesnego okresu rzymskiego w południowej Polsce, II [Zus.: Grabenfòrmige Objekte aus der La Tene - und der friihen Kaiserzeit in Siidpolen. II], „Przegląd Archeologiczny” t. 33, s. 159-190.

2002 Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego. Okres staropolski, t. 1, Częstochowa, s. 57-95.

G e d l M„ G i n t e r B., G o d ł o w s k i K.

1970 Pradzieje i wczesne średniowiecze dorzecza Liswarty, cz. 1 [Sum.: Prehistory and the Early Mid­ dle Ages in the Liswarta River Basin, Part I], Katowice.

1971 Pradzieje i wczesne średniowiecze dorzecza Liswarty, cz. 2 [Sum. : Prehistory and the Early Mid­ dle Ages in the Liswarta River Basin, Part II], Katowice.

G o d ł o w s k i K.

1964 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych w Opatowie, pow. Kłobuck w 1962 roku [Sum.: Report on the Excavations at Opatów, District o f Kłobuck, in 1962], „Sprawozdania Archeologiczne” t. 16, s. 142-148.

1969 Kontynuacja badań wykopaliskowych w dorzeczu Liswarty (Rybno1 Żabieniec, Opatów) [Sum.: Continued Excavations in the Liswarta Basin (Rybno, Żabieniec, Opatów)], „Sprawozdania A r­ cheologiczne” t. 21, s. 135-152.

21 Charakterystyka tej grupy i najbliższe analogie, a także dalsza literatura patrz: P r i n k e , P r z y b y ł , C h a c h l i k o w s k i , K a b a c i ń s k i 2002, s. 17n. Autorzy chcieliby podziękować dr. Jackowi Wierzbickiemu za pomoc w interpretacji charakteru tej ceramiki.

1972 Badania na cmentarzysku z okresu rzymskiego w Kryspinowie [Sum.: Investigations of the Ce­ metery o f the Roman Period o f Kryspinów, Cracow District], „Sprawozdania Archeologiczne” t. 24, s. 129-148.

1981 Kultura przeworska, (w:) Prahistoria ziem polskich, t. V: Późny okres lateński i okres rzymski, red. J. Wielowiejski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, s. 57-135.

G o s l a r T.

2004 Raport z wykonania datowań C-14 w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym, Numer Pro­ jektu 444/04 (maszynopis ekspertyzy).

K a c z a n o w s k i P., K o z ł o w s k i J.K.

1998 Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Kraków. K a c z o r W.

2003 Archeologiczne badania ratunkowe na wielokulturowym stanowisku nr 5 (A 2-135) w Konarze- wie, pow. poznański, woj. wielkopolskie [Zus.: Archàologische Rettungsausgrabungen auf dem Mehrkulturfundstelle Nr. 5 (A 2-135) in Konarzewo, Kreis Poznań, Woj. Wielkopolskie], „Wiel­ kopolskie Sprawozdania Archeologiczne” t. 6, s. 293-299.

K o p e r s k i A.

1972 Badania archeologiczne w Trójczycach,pow. Przemyśl, w latach 1967—1970 [Sum.: Excavations at Trójczyce, Przemyśl District, in 1967-1970], „Sprawozdania Archeologiczne” t . , s. 299-306. K r ą p i e c M.

2002 Wyniki analizy dendrochronologicznejprób drewna z badań na trasie autostrady A-2 (Konarze­ wo st. 5 i Slugocinek, st. 13) (maszynopis opracowania).

M a k i e w i c z T.

2005a Die Entdeckung einer neuen Kategorie der Keramik aus der Vólkerwanderungszeit in Grofi- polen, ( w: ) Festschrift Rosemarie Miiller, Erganzungsband der Hoops Reallexikon der Germani- schen Altertumskunde, Bd. 42, Berlin-New York.

2005b O tak zwanej ..ceramicepóźnośredniowiecznej ’’ w Polsce [Zus.: Zur sogenannten „pseudomittel- alterlichen Keramik” in Polen], „Archaeologia Historica Polona” t. 15 (w druku).

M i ł o s z E.

2004 Analiza antropologiczna materiałów kostnych z Konarzewa (ob. 1868) (maszynopis opraco­ wania).

P a z d a S.

1980 Studia nad rozwojem i zróżnicowaniem lokalnym kultury przeworskiej na Dolnym Śląsku [Zus.: Studien iiber die Entwicklung und lokale Differenzierung der Przeworsk - Kultur in Nieder- schlesien], Wrocław.

P i o n t e k J.

1976 Proces kremacji i jeg o wpływ na morfologię kości w świetle wyników badań eksperymentalnych [Sum.: The Process o f Cremation and its Influence on the Morphology o f Bones in the Light of Results o f Experimental Research], „Archeologia Polski” t. 21, s. 255-277.

2002 Wpływ procesu kremacji na morfologię kości szkieletu ludzkiego. Wyniki badań eksperymental­ nych, (w:) Popiół i kość. Funeralia lednickie 4 (red. J. Wrzesiński), Sobótka - Wroclaw. P r i n k e D., P r z y b y ł A., C h a c h l i k o w s k i P., K a b a c i ń s k i P.

2002 Obiekt kultury pucharów lejkowatych (39) w Szczuczynie, gm. Szamotuły, stan. 5 - na tle wstęp­ nych wyników badań stanowiska wielokulturowego, (w:) Badania archeologiczne ziemi szamo­ tulskiej, cz. I, red. H. Machajewski, R. Pietrzak, Poznań, s. 7—44.

S z y d ł o w s k i J.

1963 Cmentarzysko późnorzymskie w Izbicku, pow. Strzelce Opolskie [Zus.: Spàtròmische Grabstàtten in Izbicko, Kr. Strzelce Opolskie], „Silesia Antiqua” t. 5, s. 106-141.

1974 Trzy cmentarzyska typu dobrodzieńskiego, Tablice, „Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Byto­ miu” t. 5, Bytom.

PIERWSZE ODKRYCIE GROBU ROWKOWEGO Z OKRESU WĘDRÓWEK LUDÓW W WIELKOPOLSCE 2 6 5

DIE ERSTE ENTDECKUNG E1NES G RA B EN FÓ R M IG EN SEPU LK RA LO BJEK TES DER VÒLK.ERW ANDERUNGSZEIT IN G RO SSPO LEN (K O N A RZEW O , FST. 5, LANDKREI S

PO ZN AŃ)

Z u s a m m e n f a s s u n g

In den Jahren 1999-2003 wurden auf dem Gelànde einer vòlkerwanderungszeitlichen Siedlung der Prze- worsk-Kultur in Konarzewo bei Poznań Rettungsgrabungen durchgefiihrt. In ihrem V erlauf wurde eine Flachę von 2,3 ha aufgedeckt, was sicher der Halfte des besiedelten Gelàndes entspricht. Die Siedlung verdient in meh- rerer H insicht Aufmerksamkeit. Erstens ist es gegenwàrtig die einzige, dereń Griindungszeit pràzise mit Jahres- genauigkeit datiert werden kann. A uf der Grundlage von Eichenhòlzern aus drei Brunnen kann man folgern, daB sie in den Jahren 340-352/3 u.Z. entstand (Obj. 1553: 340 u.Z., Obj. 500: 346 u.Z., Obj. 930: 352/3 u.Z.). Zweitens besteht sie fast ausschlieBlich aus Langhausem in Pfostenbauweise. Bisher sind nur zwei derartige Bauten aus Polen bekannt. A uf der Basis von Analysen und Konsultationen mit Spezialisten (Dr. W. Haio Zim- mermann, Wilhelmshaven, und Dr. Jan Schuster, Berlin) kann man hier vier oder fiinf Bauphasen herausstel- len. Drittens wurde hier eine neue Kategorie scheibengedrehter Keramik festgestellt. Diese ist mit der von B. von Richthofen in den Jahren 1926-1928 herausgearbeiteten sog. pseudomittelalterlichen Keramik und der von W. Boege 1938 beschriebencn Keramik identisch. Weitere Untersuchungen zeigten, daB man sie auf spatantike ostalpine Keramik zurückfiihren kann, welche in das 5. und 6. Jh. datiert und typisch fiir Kíimten, Tirol, Slowenien und der Region um Friaul in Italien ist. Viertens schlieBlich wurde in einem der Brunnen eine Leichenbrandschicht mit einer Machtigkeit von 55 cm entdeckt. Es handelt sich um einen Brandbestat- tungsplatz, der erste dieser Art in Europa, dessen Einsetzen man in die zweite Hàlfte des 5. Jhs. datieren kann.

Am nordwestlichen Siedlungsrand wurde ein mit der Nummer 1868 bezeichnetes Grabenobjekt freigelegt. Dieses hatte eine regelmàflige, rechteckige Form mit den MaBen 2,6 * 2,2 m. Die Breite des Grabchens betrug 0,6-1,2 m, seineTiefe0,18 m. An der Grabenoberflache, imnordlichen T eilau fd er Symmetrieachse, befanden sich drei GefáBe, von denen zwei Umen waren. Das dritte (eine groBe Schale) deckte sie ab. Die gesamte Anla- ge war von einem ovalen Steinpflaster bedeckt. Im Gràbchen trat ausschlieBlich Branderde ohne irgendwelche Keramikfragmente, Knochen odcr andere Funde auf. Ober dem Grab fand man Keramikfragmente und zwei Leichenbrandkonzentrationen sowie zwei Eisengegenstande - Schnalle und Messer, welche in dieser Publi- kation nicht besprochen werden (Konservierung). AuBerdem existierten zwei identische Leichenbrandkonzen­ trationen iiber dem Grab, auf dem Steinpflaster.

In eine der Umen war der Leichenbrand eines jungen Mannes (Gew. 1800 g) gefiillt worden, in die zweite der einer jungen Frau und eines Kindes (Infans II/Juvenis) vonzusammen lOOg. Das Gewicht der Leichenbràn- de iiber dem Grab betrug 10 bzw. 20 g. Es handelt sich um vier Frauen, in einer Konzentration fand man zudem Knochenreste eines Kindes.

Der Charakter der Bestattungssitte

A uf Grundlage der oben beschriebenen Befundsituation und der Ergebnisse des anthropologischen Gut- achtens kann man zu zwei verschiedenen Deutungen kommen: Es ist zu vermuten, daB a) mit drei Personen oder b) mit sogaracht Personen zu rechnen ist, die hier bestattet wurden. Imersten Fali wurde in einer der Umen ein junger Mann beigesetzt, wobei das Leichenbrandgewicht an der unteren Normgrenze liegt (oder sich ihr an- nàhert), in der zweiten Urne eine Frau (Ehefrau) mit Kind, wobei das Knochengewicht jedoch nur ca. 3% des anatomischen Gewichts des Leichenbrandes einer Frau und eines Kindes betràgt. Die übrigen Leichenbrand­ konzentrationen bestehen aus den Knochenresten derselben Frau (vier Stellen) und des Kindes (eine Stelle). Deutlich ist dann die Position des Mannes hervorgehoben, hingegen wurde die Frau an fiinf Stellen begraben, das Kind an zweien. Wir haben es somit mit sehr untypischen und merkwürdigen Grabem zu tun.

Bei der zweiten Deutung ware jede Stelle Bestattungsplatz einer anderen Person. In einer Ume wurde ein Mann beigesetzt, in der zweiten bestattete man eine Frau mit Kind (sicher Ehefrau und Kind des Mannes), an

den Stellen iiber dem Grab und auf dem Steinpflaster in symbolischer Menge (0,5-1% des anatomischen Ge- wichts) die Kochenreste von vier Frauen und einem Kind. In diesem Falle wurden die Positionen der in den Ur- nen im Graben Bestatteten hervorgehoben (besonders die des Mannes) und entschieden untergeordnet wurden die Personen behandelt, deren Knochenreste man auBerhalb des Grabens fand (Bedienstete, Sklaven). Es ist sehr interessant, daB, trotz des Fehlens von Ausstattung, allein die Befundsituation und das Leichenbrandge- wicht Rüeksehlüsse auf die gesellschaftliche Position der hier bestatteten Personen erlaubt. A uf der Grundlage der archaologischen und anthropologischen Daten ist nicht zu entscheiden, welcher der vorgestellten Interpre- tationen der Vorzug zu geben ist.

Die Chronologie des Grabes

Die Datierungsgrundlage sind zur Zeit die TongefàBe (die Metalle befinden sich in der Konservierung). Es handelt sich um eine groCe, reich verzierte Vase, um einen eiformigen Topf und ein kleines kugelformiges Ge- faB. Alle GefáBe besitzen kleine Pseudohenkel. Das vasenformige GefaB wird als typisch vor allem flir die Pha- sen B2-C1 erachtet. Jedoch haben die knopfartigen Pseudohenkel Parallelen in der Keramik der Dobrod- zień-Gruppe und in Niederschlesien der Phase D. Das wiirde eine Datierung in die Phase D erlauben (die Siedlung wurde in den Jahren 340-352/3 gegriindet, also zu Beginn dieser Phase). Jedoch iiberschnitt das Grab ein Langhaus und kann damit nicht mit der frühesten Phase der Siedlung verbunden sein. Überdies verfugen wir fiir das Grab iiber vier C14-Daten: 1785-1660 B.P; analoge Daten wurden fur den Bestattungsplatz im Brunnen (Obj. 1535) gewonnen. Man muB folgem, daB die Daten deutlich alter als die Objekte sind, aus denen sie ge- wonnen wurden, und auch alter als die gesamte Siedlung, weshalb man sie verwerfen muB. Jedoch bezeugen sie die Gleichzeitigkeit des Grabenobjektes und des Bestattungsplatzes im Brunnen. Dieser datiert aufgrund den- drochronologischer Daten und der Sedimentanalyse friihestens in die zweite Hàlfte des 5. Jhs.

Das Grabenobjekt muB man daher in den selben Zeitraum setzen, d.h. in die zweite Hàlfte des 5. Jhs. Es sei angemerkt, daB nach den gegenwàrtig bestehenden Ansichten im Gebiet GroBpolens in jener Zeit eine absolute Siedlungsleere bestanden haben soli, die aus der Abwanderung der germanischen Bevòlkerung resultiert. Die Datierung der Grabkomplexe in Konarzewo zeugt davon, daB die Situation sich anders darstellt.

Das grabenformige Sepulkralobjekt im Vergleich

Grabanlagen in Form von Graben treten in Polen in zwei unterschiedlichen chronologischen Abschnitten auf. Die Befunde der alteren Grappe sind vom keltischen Gràberfeld in Kietrz und von Nekropolen der Prze- worsk-Kultur in Kleinpolen, auf der nòrdlichen Seite der Weichsel, bekannt. Sie werden in die spàte vorròmi- sche Eisenzeit und in die altere Kaiserzeit datiert und aus keltischer Tradition hergeleitet. Die Gràber des jiinge- ren Horizontes treten in der SchluBphase der Przeworsk-Kultur auf. Sie sind von vier Nekropolen in der Umgebung von Częstochowa und aus Oberschlesien bekannt. lhre Genese und ihr Verhàltnis zu den Objekten der alteren Grappe wurden bisher nicht untersucht; zudem wurden sie nur in Vorberichten publiziert. Beide Gruppen trennt ein mehrere Jahrhunderte umfassender Zeitraum (wenigstens 250 Jahre). In Rybno, Kr. Kłobuck, und in Izbicko, Kr. Strzelce Opolskie, wurde jew eils ein Grab freigelegt, in Opatów, Kr. Częstocho­ wa, fand man mehrere und in Żabieniec, Kr. Częstochowa, 12 Gràber. Alle Anlagen haben mehrheitlich eine àhnliche Form und einander angenàherte AusmaBe (ca. 2,2 x 2,5 m). Sie unterscheiden sich aber deutlich in der Art der Verfìillung, der Ausstattung und der Zahl der bestatteten Personen (eine oder mehrere).

In der von K. Godłowski vorgestellten und von M. Gedl wiederholten Interpretation umfaBte der Graben den Scheiterhaufen und nach dem Brand wurden dessen Überreste zusammen mit den Knochen und Beigaben in den Graben geràumt. Diese Deutung weckt Zweifel. Sie stützt sich nur auf ein Beispiel (Żabieniec, Grab 17), bei dem in der vom Graben umschlossenen Innenflàche eine Schicht gebrannten Bodens auftrat. Jedoch war le­ diglieli ein kleiner Teil der Innenflàche gebrannt, auBerdem wurde hier nur eine Person bestattet. Nach unserer Überzeugung handelt es sich um zielgerichtete Gràber mit Ein- oder Mehrfachbestattungen, in welchen einmalig

PIERWSZE ODKRYCIE GROBU ROWKOWEGO Z OKRESU WĘDRÓWEK LUDÓW W WIELKOPOLSCE 2 6 7

die Scheiterhaufenrückstande und der Leichenbrand oder die Leichenbrande deponiert wurden. Sie untersche- iden sich auch hinsichtlich der Ausstattung. Das Objekt in Konarzewo ist deutlich von den übrigen Grabem ver- schieden, da hier die Toten in Umen beigesetzt wurden und auch Leichenbrand auCerhalb des Grabens auftrat. Nur hier existierte ein den ganzen (Complex überdeckendes Steinpflaster. Am ahnlichsten ist das Grab aus Izbicko. In dessen Grabenverfüllung trat auch Branderde auf, im Bereich des Grabens bestanden funf Leichen- brandkonzentrationen geringer Menge. In zweien lagen Metallgegenstànde und Keramik, in den drei übrigen nur Scherben.

Das Objekt in Konarzewo unterscheidet sich in drei Merkmalen von den übrigen: In der Verfüllung des Grabens trat ausschlieBlich Branderde auf, es ist de facto eine Art Brandschüttungsgrab und es war mit einem Steinpflaster überdeckt. AuBerdem existierten hier eigentlich keine Grabbeigaben bei den einzelnen Bestattun- gen, denn die Metalle lagen, nicht mit einer Bestattung verbunden, in der Schicht über dem Grab. Insgesamt kann man schluBfolgem, daB es sich bei den genannten Anlagen um ahnliche Objekte mit identischer Form, gleichen AusmaBen und teilweise mit gleicher Verfüllung handelt. Hinsichtlich der Art der Beisetzungen und der Ausstattung sind sie hingegen sehr verschieden.

Es ist schwer die These zu akzeptieren, daB die Anlagen im Ergebnis eines einfachen Beiseiteràumens der Scheiterhaufenrückstande in einen vorher dafíir angelegten Graben entstanden. Im Falle von Konarzewo kann man das vòllig ausschlieBen und ein groBer Teil von ihnen hat den Charakter von Mehrfachbestattungen. Wir haben es also mit einem eigenstàndigen Grabtyp zu tun, der Teil sich stark differenzierender Bestattungssitten in der SchluBphase der Przeworsk-Kultur ist, was zu archàologisch schwer faBbaren Formen dieser Sitten führt.