Rola małych i średnich przedsiębiorstw na świętokrzyskim rynku pracy w latach 1999-2001 : wyniki badań

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 671. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Anna Dyba∏a Akademia Âwi´tokrzyska w Kielcach. Adam Peszko Katedra Przedsi´biorczoÊci i Innowacji. Rola ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw na Êwi´tokrzyskim rynku pracy w latach 1999–2001. Wyniki badaƒ 1. Wst´p Małe i średnie przedsiębiorstwa są ważnym czynnikiem przywracania równowagi na rynku pracy w warunkach ogólnego osłabienia koniunktury gospodarczej i związanej z tym redukcji zatrudnienia w dużych podmiotach gospodarczych. Małe firmy bowiem znacznie taniej i szybciej tworzą nowe miejsca pracy, nie tylko umożliwiając samozatrudnienie ich właścicielom, ale także oferując pracę nowym pracownikom najemnym. Działalność małych i średnich przedsiębiorców określa najczęściej poziom i strukturę zatrudnienia lokalnych rynków pracy, jest ona więc decydującym czynnikiem walki z bezrobociem, czyli z brakiem równowagi na rynku pracy. Stan równowagi rynku pracy przez jednych autorów szacowany jest na poziomie od 1,7% do 10% rozmiaru zatrudnienia1, a przez innych – w granicach 2–3%2.. 1 E. Kryńska, Równowaga na regionalnym rynku pracy, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica 135, Łódź 1995, s. 43–44. 2 M. Kabaj, Aktywna polityka zatrudnienia i środki walki z bezrobociem, Studia i Materiały IPiSS, Warszawa 1990, z. 1, s. 11..

(2) 102. Anna Dybała, Adam Peszko. Analiza danych statystycznych świętokrzyskiego rynku pracy wskazuje, że stopa bezrobocia znacznie przekracza stan, który uważany jest przez praktyków gospodarczych i teoretyków ekonomii za zadowalający. Warto więc podjąć próbę odpowiedzi na pytanie, czy rzeczywiście działalność małych i średnich przedsiębiorstw łagodzi napięcia na świętokrzyskim rynku pracy. 2. Charakterystyka Êwi´tokrzyskiego rynku pracy Od ponad trzech lat sytuacja świętokrzyskiego rynku pracy systematycznie ulega pogorszeniu. O ile w styczniu 1999 r. były zarejestrowane 84 824 osoby bezrobotne, to pod koniec grudnia 2001 r. poziom zarejestrowanego bezrobocia osiągnął w województwie świętokrzyskim liczbę 131 129 osób. Stopa bezrobocia na koniec grudnia 2001 r. wynosiła 18,3% (w kraju – 17,4%) i była wyższa o 1,7 punktu procentowego w porównaniu z grudniem 2000 r. i 3,2% w stosunku do roku 1999. Pod względem liczby zarejestrowanych bezrobotnych województwo świętokrzyskie znajduje się na 13. miejscu w kraju, natomiast pod względem stopy bezrobocia – na 7. miejscu. Przytoczone dane wskazują na drastyczne pogorszenie sytuacji na rynku pracy województwa świętokrzyskiego. Znajduje to odzwierciedlenie przede wszystkim w wysokości stóp bezrobocia, które w 6 spośród 14 powiatów przekraczają średnią wartość krajową (17,4%). W powiecie skarżyskim stopa bezrobocia na koniec grudnia 2001 r. wynosiła 26,8% (wzrost stopy bezrobocia w porównaniu ze styczniem 1999 r. o 12,2 punktów procentowych). W analogicznym okresie stopa bezrobocia w pozostałych powiatach wynosiła: w starachowickim – 25,9%, ostrowieckim – 25,8%, koneckim – 25,7%, kieleckim – 21% i włoszczowskim – 19,4%. Najwięcej osób bez pracy pozostawało w Kielcach – 38 489 (w tym: w powiecie ziemskim – 21 868, grodzkim – 16 621), ale największy przyrost liczby bezrobotnych zanotowano w powiatach: ostrowieckim – 6 454 osoby (wzrost w stosunku do 1 stycznia 1999 r. o 82,1%), skarżyskim – 4 545 (wzrost o 85,7%). Zmniejszenie zatrudnienia i wzrost bezrobocia jest efektem realizacji niezbędnych reform gospodarczych wymuszających restrukturyzację hutnictwa (co wpłynęło na ograniczenie zatrudnienia w Ostrowcu Świętokrzyskim), przemysłu zbrojeniowego (ograniczenie zatrudnienia w Skarżysku-Kamiennej), Polskich Kolei Państwowych (ograniczenie zatrudnienia w Starachowicach) oraz służby zdrowia i oświaty. Na ten stan wpłynęło również wygasanie pakietów socjalnych zawiązanych z gwarancjami kilkuletniego zatrudnienia pracowników, które towarzyszyły procesowi prywatyzacji (ograniczenie m.in. zatrudnienia w Fabryce Łożysk Tocznych „Iskra” w Kielcach). Niekorzystna sytuacja pogłębiała się także w wyniku zwiększonego napływu na rynek pracy osób młodych z kolejnych roczników wyżu demograficznego..

(3) Rola małych i średnich przedsiębiorstw…. 103. Tabela 1. Liczba bezrobotnych i stopa bezrobocia w układzie powiatowym w województwie świętokrzyskim w latach 1999–2001 Lp.. Powiaty. Wzrost Wzrost Liczba osób w liczw punkbezrobotnych bach beztach 1 stycz- 31 grud- procento- 1 stycz- 31 grud- względnia 1999 nia 2001 nia 1999 nia 2001 wych nych Stopa bezrobocia w%. 1. Polska. 10,4. 17,4. 7,0. 1 831 351 3 115 056 1 283 708. Wzrost w% 70,1. 2. Województwo. 12,1. 18,3. 6,2. 84 828. 131 129. 46 301. 54,6. 3. Skarżyski. 14,6. 26,8. 12,2. 5 304. 9 849. 4 545. 85,7. 4. Starachowicki. 18,8. 25,9. 7,1. 8 656. 12 120. 3 464. 40,0. 5. Ostrowiecki. 14,1. 25,8. 11,7. 7 862. 14 316. 6 454. 82,1. 6. Konecki. 17,0. 25,7. 8,7. 8 161. 12 847. 4 686. 57,4. 7. Włoszczowski. 12,9. 19,4. 6,5. 3 587. 5 758. 2 171. 60,5. 8. Staszowski. 11,9. 16,2. 4,3. 5 321. 7 439. 2 118. 39,8. 9. Opatowski. 11,0. 14,4. 3,4. 4 102. 5 495. 1 393. 34,0. 10 Sandomierski. 11,3. 14,4. 3,1. 5 556. 7 034. 1 478. 26,6. 11. 9,4. 14,3. 4,9. 4 737. 7 410. 2 673. 56,4. 12 Pińczowski. 8,5. 12,3. 3,8. 2 281. 3 335. 1 054. 46,2. 13 Buski. 7,2. 10,3. 3,1. 3 377. 4 904. 1 527. 45,2. 14. Jędrzejowski. Kazimierski. 15 Kielce w tym powiata: – ziemski – grodzki. 6,8. 9,1. 2,3. 1 559. 2 133. 1 346. 40,0. 11,7. 18,0. 6,3. 24 321. 38 489. 2 118. 39,8. x x. 21,1 15,0. x x. x x. 21 868 16 621. x x. x x. a. – sprawozdawczość z podziałem na powiaty: ziemski i grodzki obowiązuje od 2000 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Biuletyn statystyczny województwa świętokrzyskiego za rok 1999 oraz aktualna sytuacja na rynku pracy województwa świętokrzyskiego, www.sejmik. kielce.pl/wup/html, z dnia 28 listopada 2002.. Dane przytoczone w tabeli 1 świadczą o tym, że województwo świętokrzyskie charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem natężenia bezrobocia w układzie terytorialnym. Na koniec grudnia 2001 r. najniższa stopa bezrobocia występowała na południu regionu – od 9,1% w Kazimierzy Wielkiej do 12,3% w Pińczowie, najwyższa zaś na północy – od 25,7% w Końskich do 26,8% w Skarżysku-Kamiennej. Można stwierdzić, że najniższą stopą bezrobocia charakteryzowały się powiaty o charakterze rolniczym3, najwyższą natomiast – powiaty zagrożone szczególnie wysokim bezrobociem strukturalnym oraz degradacją społeczną. 3. Ponieważ za bezrobotnego nie uważa się posiadacza lub właściciela gospodarstwa rolnego o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha (przeciętna powierzchnia gospodarstwa rolnego w województwie świętokrzyskim wynosi 4,7 ha), wydaje się, że rejestrowany poziom bezrobocia na wsi jest zdecydowanie zaniżony..

(4) Anna Dybała, Adam Peszko. 104. Niekorzystnym sygnałem jest zmniejszająca się liczba ofert pracy zgłoszona przez pracodawców. Tabela 2. Oferty pracy zgłoszone do powiatowych urzędów pracy w 2000 r. Powiatowy urząd pracy. Liczba ofert. Busko-Zdrój. 813. Jędrzejów. 754. Kazimierza Wielka. 219. Kielce. 3 734. Końskie. 1 994. Opatów Ostrowiec Świętokrzyski. 768 2 325. Pińczów. 414. Sandomierz. 962. Skarżysko-Kamienna. 1 578. Starachowice. 2 998. Staszów. 1 419. Włoszczowa Ogółem. 1 205 19 138. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Analiza i ocena sytuacji na rynku pracy w województwie świętokrzyskim w 2000 roku, Wojewódzki Urząd Pracy, Kielce 2001.. W 1999 r. pracodawcy zgłosili do urzędów pracy 19 664 miejsca pracy dla bezrobotnych i poszukujących pracy, w 2000 r. – 19 183, tj. o 481 mniej, a w 2001 r. tylko 13 398 ofert, czyli aż o 5785 ofert mniej (30,2%) niż w 2000 r. Odnosząc powyższe dane do wartości krajowych należy stwierdzić, że województwo świętokrzyskie należy do regionów, w których zgłaszanych jest najmniej ofert pracy, np. w grudniu 2000 r. do powiatowych urzędów pracy zgłoszono tylko 535 ofert , tj. 2,5% ogółu ofert w kraju, co stawiało to województwo na ostatnim miejscu w Polsce. Na jedną ofertę do dyspozycji urzędów pracy przypadało średnio 176 bezrobotnych, natomiast w kraju – tylko 88 osób. Największą liczbą ofert pracy w 2000 r. dysponowały powiatowe urzędy pracy w: Kielcach – 3 734, Starachowicach – 2 998, Ostrowcu Świętokrzyskim – 2 325, Końskich – 1 994. Najmniejszą liczbę ofert pracy zanotowano w: Kazimierzy Wielkiej – 219 i Pińczowie – 414. Najwięcej ofert pracy pracodawcy zgłosili w drugim i trzecim kwartale w związku z pracami sezonowymi w budownictwie i z pracami polowymi. Należy podkreślić fakt, że zdecydowana większość zgłoszonych ofert (64,1%) pochodziła z sektora prywatnego..

(5) Rola małych i średnich przedsiębiorstw…. 105. Można dostrzec dodatnią zależność między liczbą zgłoszonych ofert pracy a liczbą podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON. Tabela 3. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON w województwie świętokrzyskim według wybranych form prawnych w układzie powiatowym. Stan na dzień 31.12.2001 Powiat. Ogółem liczba przedsiębiorstw. Procent Procent Zakłady osób w ogólnej Zakłady osób w ogólnej licz- fizycznych na liczbie przedfizycznych bie zakładów 10 tys. mieszsiębiorstw fizycznych kańców. Województwo. 95 591. 100,0. 77 469. 100,0. 587. Kielce. 26 286. 27,5. 20 367. 26,3. 970. Buski. 4 886. 5,1. 4 061. 5,2. 534. Jędrzejowski. 5 307. 5,6. 4 364. 5,6. 474. Kazimierski. 1 316. 1,4. 935. 1,2. 249. Kielecki. 10 637. 11,1. 9 031. 11,7. 459. Konecki. 6 066. 6,3. 5 213. 6,7. 595. Opatowski. 3 201. 3,3. 2 580. 3,3. 437. Ostrowiecki. 8 661. 9,1. 7 206. 9,3. 593. Pińczowski. 2 772. 2,9. 2 287. 3,0. 525. Sandomierski. 5 450. 5,7. 4 289. 5,5. 500. Skarżyski. 7 007. 7,3. 5 775. 7,5. 689. Starachowicki. 6 815. 7,2. 5 499. 7,1. 559. Staszowski. 4 642. 4,9. 3 772. 4,9. 484. Włoszczowski. 2 545. 2,6. 2 090. 2,7. 435. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Województwo świętokrzyskie w 2000 r. Ważniejsze dane o województwie, powiatach, gminach, Wojewódzki Urząd Statystyczny, Kielce 2002; oraz na podstawie danych z www.strat.gov.pl, z dnia 28.11.2002.. Dane z tabeli 3 wskazują, że liderami przedsiębiorczości w regionie są: Kielce – 27,5% ogółu zarejestrowanych podmiotów, i powiaty: ostrowiecki – 9,1%, konecki – 6,3%, starachowicki – 7,2% i kielecki – 11,1%. Przeciwległy biegun stanowią powiaty: kazimierski, w którym zanotowano najmniej przedsiębiorstw (1,4% ogólnej liczby przedsiębiorstw w województwie), włoszczowski (2,7%), opatowski (3,3%). Nie dziwi zatem fakt, że także wskaźniki przedsiębiorczości (mierzone udziałem firm na 10 tys. mieszkańców) są tam najniższe. Na podstawie przedstawionych danych można wnioskować, że w ogólnej liczbie przedsiębiorstw dominuje sektor prywatny, a w nim przedsiębiorstwa osób fizycznych. W 2000 r. udział sektora prywatnego w ogólnej liczbie podmiotów.

(6) 106. Anna Dybała, Adam Peszko. gospodarczych wyniósł ponad 96%. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą stanowiły ok. 82% ogółu zarejestrowanych podmiotów. Podsumowując charakterystykę rynku pracy województwa świętokrzyskiego można stwierdzić, że po upadku dużych zakładów przemysłowych w największych miastach: Kielcach, Starachowicach, Ostrowcu Świętokrzyskim i Skarżysku-Kamiennej, województwo świętokrzyskie znalazło się na liście regionów spauperyzowanych4, cechujących się bezrobociem i nierentownym, rozdrobnionym rolnictwem 5 oraz niskim poziomem skolaryzacji (liczba studentów szkół wyższych stanowi zaledwie 3,3% liczby studentów w kraju). Dane te świadczą niestety o stosunkowo niskich kwalifikacjach siły roboczej, co zmniejsza szanse zatrudnienia w dużych firmach, które zazwyczaj oczekują od personelu wyższych kwalifikacji. 3. Metodologia, cel i zakres przeprowadzonych badaƒ wst´pnych Z uwagi na dużą liczebność zbiorowości małych i średnich podmiotów gospodarczych oraz konieczność minimalizacji kosztów badań zdecydowano się zastosować metodę reprezentacyjną, a badaną próbę wybrano według schematu losowania warstwowego, przyjmując jako warstwę typ podmiotu z wyróżnieniem przedsiębiorstw: – małych – o poziomie zatrudnienia do 50 osób, – średnich – o poziomie zatrudnienia od 51 do 250 osób. W odróżnieniu od innych metod, losowanie warstwowe zwiększa precyzję szacunków dla całej populacji i dla podgrup, ponieważ każda podgrupa jest odpowiednio reprezentowana. Z wylosowanej grupy 4157 podmiotów (5% ogólnej liczby małych i średnich podmiotów gospodarczych zarejestrowanych na terenie województwa świętokrzyskiego6) wyeliminowano dodatkowo podmioty gospodarcze nie prowadzące aktualnie działalności gospodarczej (wykorzystano do tego sprawozdania o działalności gospodarczej przedsiębiorstw zatrudniających do 9 osób7, a także sprawozdania o zatrudnieniu, wynagrodzeniach i czasie pracy w przedsiębiorstwach o liczbie 4. Zróżnicowanie ocen warunków życia i sytuacji gospodarczej kraju w poszczególnych województwach, komunikat z badań CBOS, Warszawa 1999, nr 197, s. 7–9. 5 Udział pracujących w rolnictwie indywidualnym wynosi ok. 47% ogółu pracujących, wskaźnik dla kraju wynosi 26%. 6 Liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON na koniec września 2002 r. wynosiła 99 336. 7 Sprawozdanie SP-3..

(7) Rola małych i średnich przedsiębiorstw…. 107. pracujących powyżej 9 osób8). Ostatecznie wyselekcjonowaną próbę badawczą stanowi 1000 podmiotów, ale badaniami wstępnymi, których zasadniczym celem była weryfikacja ankiety badawczej, objęto tylko ponad 60 podmiotów. Głównym celem całości realizowanego programu badawczego jest określenie perspektyw regionalnego rynku pracy z punktu widzenia możliwości dalszego rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości w poszczególnych powiatach województwa świętokrzyskiego. Ankieta zawiera więc szereg pytań na temat opinii pracodawców o czynnikach wspierających i ograniczających rozwój ich firm, planowanych zwolnieniach i przyjęciach do pracy w perspektywie trzech lat oraz o konsekwencjach integracji z Unią Europejską dla regionalnego rynku pracy. Już sama faza badań wstępnych okazała się bardzo interesująca i dlatego zrodziła się koncepcja przygotowania na jej podstawie niniejszego opracowania. 4. Charakterystyka badanych przedsi´biorstw W grupie 64 małych i średnich podmiotów gospodarczych objętych badaniami wstępnymi 35% stanowiły podmioty działające w Kielcach, a 31% w powiecie kieleckim. Małe i średnie podmioty gospodarcze z pozostałych powiatów stanowiły od 3% do 6% badanych przedsiębiorstw. Zdecydowanie ponad połowa badanych przedsiębiorstw – 53% prowadzi działalność dłużej niż 10 lat, co z jednej strony mogłoby zaprzeczać tezie o stosunkowo krótkim okresie działania firm małych i średnich, a z drugiej – potwierdzać tezę, że w warunkach osłabienia koniunktury gospodarczej, co niewątpliwe obserwuje się w ciągu ostatnich 2 lat, bodźce skłaniające do podjęcia działalności gospodarczej są zdecydowanie słabsze (firmy działające krócej niż 1 rok stanowiły niewiele ponad 3,1% badanej zbiorowości). Tabela 4. Czas prowadzenia działalności gospodarczej badanych przedsiębiorstw Czas prowadzenia działalności. Liczba podmiotów. Procent ogółu. Krócej niż 1 rok. 2. 3,1. 1–5 lat. 11. 17,2. 5–10 lat. 17. 26,6. Dłużej niż 10 lat. 34. 53,1. Źródło: badania własne.. 8. Sprawozdanie Z-06, Wojewódzki Urząd Statystyczny w Kielcach, Kielce 2002..

(8) Anna Dybała, Adam Peszko. 108. Struktura badanych przedsiębiorstw według sekcji gospodarki narodowej nie odbiega od ogólnej struktury przedsiębiorstw prowadzących działalność w województwie świętokrzyskim. Najwięcej podmiotów objętych ankietyzacją prowadziło działalność w dziale handel hurtowy i detaliczny (ponad 45%), następnie w działach: przetwórstwo przemysłowe, obsługa i wynajem nieruchomości oraz budownictwo (udział po ponad 12%). Tabela 5. Dział gospodarki reprezentowany przez badane przedsiębiorstwa Liczba przedsiębiorstw. Procent ogółu. 8. 12,5. Budownictwo. 8. 12,5. Handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów mechanicznych i artykułów użytku domowego i osobistego. 29. 45,3. Hotele, restauracje i punkty gastronomiczne. 2. 3,1. Pośrednictwo finansowe. 2. 3,1. Transport, gospodarka magazynowa, łączność. 2. 3,1. Obsługa nieruchomości, wynajem, nauka, usługi doradcze w gospodarce. 8. 12,5. Działalność wydawnicza i poligraficzna. 1. 1,5. Ochrona zdrowia i opieka społeczna. 2. 1,5. Pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna. 3. 4,7. Dział gospodarki Przetwórstwo przemysłowe. Źródło: badania własne.. W próbie nie wystąpiły podmioty z działów: rolnictwo, leśnictwo i łowiectwo, rybołówstwo i rybactwo, górnictwo i kopalnictwo. Firmy poddane ankietyzacji działają przede wszystkim na rynku lokalnym i regionalnym, zaledwie 3% produkcji lub usług sprzedawane jest przez badane firmy na rynki zagraniczne. Stanowi to poważne zagrożenie dla przyszłości większości firm, które działając na lokalnym rynku nie są poddane dużej konkurencji, co szczególnie w perspektywie integracji z Unią Europejską budzi uzasadnione obawy o ich przetrwanie. W czasie wywiadu badane firmy zatrudniały 1444 osoby, czyli średnio ponad 22 osoby (średnia liczba pracowników w próbie losowej wynosi ok. 10 osób, a więc znacznie mniej niż wśród populacji objętych badaniami wstępnymi). W porównaniu z analogicznym okresem roku poprzedzającego, zatrudnienie w 27 firmach się nie zmieniło, w 26 wzrosło, zmalało natomiast w 11 firmach. Spośród pracodawców poddanych ankietyzacji 11 (niemal 17%) dokonało zwolnienia 31 osób,.

(9) Rola małych i średnich przedsiębiorstw…. 109. co stanowi ponad 2% aktualnie zatrudnionych w badanych przedsiębiorstwach. Zatrudnienie zwiększyło 26 pracodawców (ponad 40% badanych przedsiębiorstw), przyjmując do pracy 72 pracowników (5% zatrudnionych w badanych firmach). Tabela 6. Zmiany w poziomie zatrudnienia w badanych firmach w odniesieniu do analogicznego okresu roku poprzedzającego Liczba przedsiębiorstw. Procent ogółu. Zmiany w poziomie zatrudnienia. Zatrudnienie wzrosło. 26. 40,6. 72. Zatrudnienie nie zmieniło się. 27. 42,0. 0. Zatrudnienie zmalało. 11. 16,7. 31. Zmiana zatrudnienia. Źródło: badania własne.. Proces wzrostu zatrudnienia był zatem w badanych firmach wyraźniejszy niż proces ograniczania zatrudnienia. Przedsiębiorstwa, które zwiększyły poziom zatrudnienia, jako przyczynę tego podawały: – zwiększenie zbytu na oferowane usługi (szczególnie w dziale pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna) – wzrost zatrudnienia o 20 osób, co stanowi 27,8% całego wzrostu zatrudnienia, – konieczność wzmocnienia działalności akwizycyjnej, – wzrost pracochłonności zadań, – podnoszenie jakości obsługi klientów. Przedsiębiorstwa ograniczające poziom zatrudnienia wskazywały na: – zmniejszenie popytu na oferowane usługi – spadek o 20 osób, co stanowi 66,7% ogółu spadku zatrudnienia, – zbyt wysokie obciążenia płacowe. Wzrost zatrudnienia, oprócz oczywistego związku ze wzrostem popytu na oferowane usługi, wydaje się być również mocno powiązany z unowocześnianiem i chęcią wzmocnienia bezpośredniego kontaktu zarówno z nabywcami, jak i dostawcami, oraz zwiększenia szybkości i jakości obsługi klienta. Badane firmy wykorzystywały również niestandardowe formy zatrudnienia. W dojrzałych gospodarkach rynkowych małe i średnie przedsiębiorstwa powszechnie korzystają z takich form zatrudnienia, co pozwala im dostosować się do sytuacji na rynku. Nie bez znaczenia jest również fakt, że niektórym pracownikom pozwala to na pracę w mniej obciążającej formie. Największą popularnością elastycznych form zatrudnienia cieszą się prace sezonowe – 38,3%, zatrudnianie praktykantów i uczniów – 21,1%, zatrudnianie na część etatu – 17,7%. Jak wcześniej wykazano, małe i średnie przedsiębiorstwa miały decydujący wpływ na łagodzenie negatywnych skutków ograniczania zatrudnienia w dużych.

(10) Anna Dybała, Adam Peszko. 110. przedsiębiorstwach, przede wszystkim sektora państwowego. Zatem poznanie czynników ograniczających poziom zatrudnienia firm objętych badaniem pozwoli określić perspektywy rynku pracy w województwie świętokrzyskim. Badania wykazują, że najistotniejszym czynnikiem ograniczającym popyt na pracę są wysokie koszty pozapłacowe, a przede wszystkim ubezpieczenia społecznego ZUS. Należy podkreślić, że w związku z trwającą reformą systemu ubezpieczeń społecznych podmioty gospodarcze dodatkowo ponoszą koszt ewidencji i przekazu informacji o ubezpieczonych do ZUS. Żaden z respondentów nie wskazał odpowiedzi, że ubezpieczenia społeczne nie stanowią bariery wzrostu zatrudnienia, a 80% podaje ten czynnik jako bardzo poważną barierę wzrostu zatrudnienia (tabela 7). Tabela 7. Ocena składki na ubezpieczenia społeczne jako czynnika ograniczającego poziom zatrudnienia w przedsiębiorstwie w skali od 0 (brak barier) do 5 (najpoważniejsza bariera) Ocena. Liczba odpowiedzi. Odsetek odpowiedzi. 0. 0. 0. 1. 2. 3,1. 2. 2. 3,1. 3. 8. 12,5. 4. 13. 20,3. 5. 39. 60,9. Źródło: badania własne.. Kolejnym czynnikiem ograniczającym zapotrzebowanie na pracowników, wskazywanym przez ankietowanych, jest niski popyt i słaba koniunktura w gospodarce, czyli sytuacja makroekonomiczna kraju. Potwierdza to fakt, że popyt na pracę jest popytem pochodnym na oferowane produkty i usługi (tabela 8). Tabela 8. Ocena zapotrzebowania i stanu koniunktury jako czynników ograniczających poziom zatrudnienia w przedsiębiorstwie w skali od 0 (brak bariery) do 5 (najpoważniejsza bariera) Ocena. Liczba odpowiedzi. Odsetek odpowiedzi. 0. 4. 6,3. 1. 0. 0. 2. 0. 0. 3. 18. 28,1. 4. 13. 20,3. 5. 29. 45,3. Źródło: badania własne..

(11) Rola małych i średnich przedsiębiorstw…. 111. Odpowiedzi te znalazły potwierdzenie w opiniach dotyczących najistotniejszych czynników wpływających na wzrost zatrudnienia w prowadzonej przez respondenta firmie. Najczęściej wskazywano na wzajemnie powiązane: wzrost dochodów społeczeństwa i tym samym zwiększenie możliwości popytowych nabywców. Według pracodawców trzecim co do znaczenia czynnikiem ograniczającym poziom zatrudnienia jest za wysoka konkurencyjność na rynku lokalnym, co potwierdza analiza danych przedstawionych w tabeli 9. Tabela 9. Poziom konkurencji na rynku krajowym jako czynnik ograniczający poziom zatrudnienia w badanych przedsiębiorstwach w skali od 0 (brak bariery) do 5 (najpoważniejsza bariera) Ocena. Liczba odpowiedzi. Odsetek odpowiedzi. 0. 2. 3,1. 1. 5. 7,8. 2. 2. 3,1. 3. 17. 26,6. 4. 17. 26,6. 5. 21. 32,8. Żródło: badania własne.. Można wnioskować, że przedsiębiorcy mają negatywny stosunek do konkurencji rynkowej. Prawie 60% badanych firm postrzega konkurencję jako poważną lub bardzo poważną barierę wzrostu zatrudnienia. Przedsiębiorcy obawiają się przede wszystkim konkurencji ze strony dużych, zagranicznych firm. Zagrożenie ze strony konkurencji można obserwować wśród firm handlowych, obawiających się wypierania ich z rynku przez super- i hipermarkety. Powszechną opinią wśród przedsiębiorstw handlowych jest postrzeganie działalności dużych centrów handlowych jako nieuczciwej konkurencji. Warto odnotować fakt, że przedsiębiorcy dostrzegają narastającą konkurencję oraz oczekują jej wzrostu w przyszłości. Tabela 10. Ocena polityki gospodarczej państwa wobec firm małych i średnich jako czynnika ograniczającego poziom zatrudnienia w przedsiębiorstwie w skali od 0 (brak bariery) do 5 (najpoważniejsza bariera) Ocena. Liczba odpowiedzi. Odsetek odpowiedzi. 0. 2. 3,3. 1. 4. 6,7. 2. 7. 11,7.

(12) Anna Dybała, Adam Peszko. 112. cd. tabeli 10 Ocena. Liczba odpowiedzi. Odsetek odpowiedzi. 3. 11. 18,3. 4. 14. 23,3. 5. 22. 36,7. Żródło: badania własne.. Ponad połowa respondentów negatywnie ocenia działania rządu w odniesieniu do sektora MSP. Niekorzystną ocenę polityki gospodarczej państwa wobec małych i średnich przedsiębiorstw można traktować jako efekt poczucia „osamotnienia” przedsiębiorców w relacjach z państwem i jego wyspecjalizowanymi agendami (potwierdzają to dalsze wyniki badań dotyczące poziomu wsparcia rozwoju firm przez organy państwa i samorządu terytorialnego). Rozmowy z przedsiębiorcami wskazują na ich niespełnione oczekiwania wobec państwa, które winno podjąć bardziej energiczne działania na rzecz wspierania rozwoju małych i średnich podmiotów gospodarczych. Zaskakujące wyniki przyniosły odpowiedzi na pytanie o ocenę polityki celnej państwa. W opinii przedsiębiorców polityka celna państwa oraz krajów współpracujących nie stanowi barier we wzroście zatrudnienia. Tabela 11. Ocena polityki celnej państwa i polityki celnej krajów współpracujących jako barier wzrostu zatrudnienia w skali od 0 (najmniejsza bariera) do 5 (najpoważniejsza bariera) Polityka celna państwa Ocena 0 1 2 3 4 5. liczba odpowiedzi 32 4 8 5 7 4. odsetek odpowiedzi 53,3 6,7 13,3 8,3 11,7 6,7. Polityka celna państw współpracujących liczba odpowiedzi 32 7 3 8 6 4. odsetek odpowiedzi 53,3 11,7 5,0 13,3 10,0 6,7. Żródło: badania własne.. Można postawić tezę, że fakt działania przedsiębiorstw objętych badaniem na rynku lokalnym i regionalnym nie wpływa na postrzeganie polityki handlu zagranicznego jako czynnika stanowiącego barierę wzrostu zatrudnienia. Mimo to, jako najistotniejszy czynnik wpływający na wzrost zatrudnienia, pięciu ankietowanych.

(13) Rola małych i średnich przedsiębiorstw…. 113. (niespełna 8%) wskazało politykę państwa chroniącą rynek krajowy przed zagranicznym napływem towarów. Z punktu widzenia perspektyw rynku pracy bardzo istotne znaczenie mają prognozy przyjęć do pracy i redukcji zatrudnienia. Według ankietowanych planowane zmiany w poziomie zatrudnienia w perspektywie 1 roku obejmują: – wzrost zatrudnienia – przewidują 4 firmy (6,2%), – utrzymanie zatrudnienia na dotychczasowym poziomie – przewidują 42 firmy (66%), – spadek zatrudnienia – przewiduje 12 podmiotów (18,6%), – zawieszenie działalności – przewiduje 6 podmiotów (9,2%). Plany dotyczące zmian w poziomie zatrudnienia w perspektywie 3 lat ankietowani określali następująco: – wzrost zatrudnienia – przewiduje 5 firm (7,8%), – utrzymanie poziomu zatrudnienia – przewidują 33 firmy (51,6%), – spadek zatrudnienia – przewiduje 16 firm (25%), – zawieszenie działalności – przewiduje 10 firm (15,6%). Przedsiębiorcy najczęściej wskazywali na utrzymanie poziomu zatrudnienia przy niezmienionych warunkach gospodarczych zarówno w perspektywie jednego roku, jak i trzech lat. Niepokojącym sygnałem jest fakt, że ponad 15% badanych firm nie widzi możliwości funkcjonowania na rynku w dłuższym okresie. Należy podkreślić, że planowane zwolnienia w 70% są udziałem firm sektora budowlanego, który do niedawna był najmocniejszą stroną regionu świętokrzyskiego. Tylko 6–7% oczekuje , że obecne uwarunkowania społeczno-ekonomiczne spowodują wzrost zatrudnienia w dłuższej perspektywie. Firmy te reprezentują przede wszystkim branżę pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna. Na uwagę zasługuje fakt, że postępująca integracja ze strukturami europejskimi przez jednych ankietowanych traktowana jest jako czynnik mogący wpłynąć na zwiększenie zatrudnienia, a przez innych – jako czynnik ograniczający zapotrzebowanie na pracę w regionie. 5. Wnioski koƒcowe Przeprowadzone badania wstępne wykazały, że w krytycznym dla województwa świętokrzyskiego pod względem poziomu bezrobocia 2001 r. zatrudnienie wzrosło w ponad 40% badanych małych i średnich firm, a zmniejszyło się tylko w 20% tychże firm. Należy jednak zaznaczyć, że ponad 20-procentowy wzrost zatrudnienia jest udziałem tylko jednego przedsiębiorstwa (z działu pozostała działalność usługowa). Wyniki badań potwierdzają więc przedstawioną na początku niniejszego opracowania tezę, że małe i średnie przedsiębiorstwa wpływają.

(14) 114. Anna Dybała, Adam Peszko. korzystnie na przywracanie równowagi na lokalnym rynku pracy w warunkach osłabienia koniunktury gospodarczej. Istnienie dekoniunktury dowodzi bowiem, że czynniki zewnętrzne są główną przyczyną redukcji zatrudnienia. Warto natomiast podkreślić, że jako odpowiedzi na pytanie o przyczyny wzrostu zatrudnienia dominują wskazania na czynniki wewnętrzne, w tym przede wszystkim na podnoszenie jakości obsługi klienta, wzmocnienie działalności akwizycyjnej przedsiębiorstwa czy redukcję ceny dzięki obniżce kosztów. Badania wykazały wyraźną zależność między planowanymi zmianami zatrudnienia a oceną perspektyw rozwoju przedsiębiorstwa. Planom zwiększenia zatrudnienia częściej towarzyszą optymistyczne oceny perspektyw, i odwrotnie, planom redukcji zatrudnienia – oceny pesymistyczne. Na tym etapie badań nie można jednoznacznie oceniać opinii przedsiębiorców w kwestii wpływu procesu integracji z Unią Europejską na poziom zatrudnienia w badanych firmach. Badani nie mają jeszcze wyrobionego zdania na ten temat, co może świadczyć o małym dostępie do informacji na temat procesów integracyjnych. Rozmowy przeprowadzone w trakcie badań wskazują, że przedsiębiorcy są świadomi, iż ich firmy są oceniane nie przez lokalne społeczności, ale przez pryzmat sukcesów rynkowych, osiąganych zysków i terminowego regulowania zobowiązań podatkowych. Podkreślają, że szacunek społeczności i władz lokalnych budzi przede wszystkim zapewnianie współmieszkańcom zatrudnienia i zapobieganie wzrostowi bezrobocia na lokalnym rynku pracy. Literatura Analiza i ocena sytuacji na rynku pracy w województwie świętokrzyskim w 2000 roku, Wojewódzki Urząd Pracy, Kielce 2001. Biuletyn statystyczny wojewodztwa świętokrzyskiego za rok 1999 oraz aktualna sytuacja na rynku pracy województwa świętokrzyskiego, www.sejmik.kielce.pl/wup/html, z dnia 28.11.2002.. Kabaj M., Aktywna polityka zatrudnienia i środki walki z bezrobociem, Studia i Materiały IPiSS, 1990, z. 1. Kryńska E., Równowaga na regionalnym rynku pracy, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica 135, Łódź 1995. Województwo świętokrzyskie w 2000 r. Ważniejsze dane o województwie, powiatach, gminach, Urząd Wojewódzki w Kielcach, Kielce 2001. www.strat.gov.pl, z dnia 28.11.2002. Zróżnicowanie ocen warunków życia i sytuacji gospodarczej kraju w poszczególnych województwach, komunikat z badań CBOS, Warszawa 1999, nr 197..

(15) Rola małych i średnich przedsiębiorstw…. 115. The Role of Small and Medium-sized Enterprises on the Âwi´tokrzyskie Region’s Job Market in 1990–2001 – Initial Research Results This article presents the results of research conducted on a sample of 60 small and medium-sized enterprises in Świętokrzyskie Voivodship. The main objective of this research was to forecast the development of the regional job market through to the development of SMEs. In the sample, the most frequently cited reasons for hiring were: enterprise development, increase in the demand for goods and services, and the seasonal character of production. The most common reasons for dismissals were: decrease in demand for goods and services, poor ﬁnancial condition of the enterprise resulting, inter alia, from payment delays and high taxes, especially income tax. The best opportunities for employment growth were in ﬁrms operating within the trade and repair, real estate and business services sectors. Summarising the results of the survey, it is important to emphasise that small and medium-sized enterprises account for more than 60% of the total number of vacancies on the Świętokrzyskie job market. The research also revealed that, during economic recession, SMEs stabilised the regional job market by maintaining employment at relatively stable levels..

(16)