Zakres, sekwencja i tempo zmian systemu ekonomicznego

Pełen tekst

(1)2003. Jarosław. Kaczmarek. Kat.cI.a Ik•••..,lkl I O•• a.llacll. 'n...·'łbl.'.tw. Zakres,se systemu. encja i tempo zlnian • 'I.. Proces przejścia od gospodarki centralnie planowanej do rynkowej , obejmujący zmianę ustroju politycznego oraz tworzenie rynkowych warunków funkcjonowania wszystkich podmiotów gospodarczych' oznacza, że zaistnienie i dokonanie procesu transformacji jest możliwe , je śli zostaną wprowadzone zasady demokratycznego stanowienia prawa i zbudowane pluralistyczne struktury instytucjonalne. Stwarzają one bowiem warunki do dokonania zmian w zakresie zasadniczej przebudowy stosunków własnościowych, zmian prawno-instytucjonalnych oraz wprowadzenia mechanizmów regulacyjnych, właści wych gospodarce rynkowej . Jest to więc bardzo szeroki i zlożony zakres zagadnień, jakie podlegają analizie oraz ksztaltowaniu w procesach decyzyjnych związanych z określeniem zaróWno modelu docelowego, jak i metod, zakresu oraz tempa jego wprowadzania . W zakresie analizy zmian systemowych możliwe jest wykorzystanie schematu obejmującego cztery grupy zmiennych, przy czym w odniesieniu do jednej z grup można przyjąć, iż obejmuje zmienne zależne, pozostałe zaś zmienne niezależne . Ponadto w ramach wyróżnionych zmiennych niezależnych wskazać można jedną stanowiącą potencjalny instrument kształtowania procesu przemian systemowych'. Grupy zmiennych opisujących proces transformacji gospodarczej stanowią': warunki początkowe, warunki towarzyszące, polityka gospodarcza oraz wyniki ekonomiczne transformacji, które to wyniki uznać należy za zmienną zależną. Natomiast zmienna w postaci polityki gospoM. Nasilowski. Tramformac)a systemowa w Polsce. Key-Tcxt , Wars zawa 1995. s. 17 . 2 Omawiany schemat analizy odnosi się do jednego l obszarów przemian systemowych, wyróżni o nego i postrzeganego poprzez pryzmat zmian systemu ekonomicznego i ich celu (stąd też w jego opisie używane jest pojęcie transformacji gospodarczej) . J L. Balcerowicz. Socjalivn, kapitalizm, transformo,]a . Szkice z przełomu epok, Wydawnictwo Naukowe PWN. Warsza wa t997. s. t95-t96. !.

(2) Jarosław. Kaczmarek. darczej może zostać uznana za potencj~lny instrument kształtowania tempa i kierunków przemian gospodarczych. Transformację gospodarczą należy zatem traktować jako rezultat zlożonych interakcji między niekontrolowanymi warunkami początkowymi i towarzyszącymi a potencjalnie s terowalną polityką gospodarc"j. W procesie transformacji systemowej dostrzega się jej aspekt ekonomiczny, spoleczny i polityczny, a każdy z nich cechuje różny stopień elastyczności i zmienności w czasie, a ponadto zróżnicowany jest zakres realizowanych przemian . W tym względzie istotne staje się zarówno poznanie, zrozumienie i uporządkowanie zjawisk (elementów) składających się na proces transformacji ,jak i sformułowanie sposobu oddziaływania (rodzaju podejścia) i kształtowania tego procesu w sposób zamierzony, świadomy. Wpływanie na proces przemian systemu ekonomicznego odnosi się zarówno do zakresu tych przemian (obszaru). jak i kolejnoSci ich realizacji oraz szybkości (tempa) wprowadzania. W tym też znaczeniu można mówić o dynamice zmian systemu ekonomicznego, tj. o zmianach w aspekcie ich następstwa i nasilenia w czasie, czyli o sekwencji i tempie transformacji systemu ekonomicznego'. Zagadnienie sekwencji i tempa transformacji systemowej można analizować w trzech zasadniczych obszarach,' (por. rys. I) . Pierwszy, O najwyższym stopniu uogólnienia, dotyczy wzajemnych relacji, jakie zachodzą między wymiarem ekonomicznym, społecznym i politycznym procesu transformacji. Chodzi tu zasadniczo o dwa zagadnienia: pierwsze dotyczy stwierdzenia, czy istnieje związek pomiędzy typem ustroju politycznego (w tym przypadku demokracją) a wzrostem gospodarczym, natomiast drugie odnosi się do ustalenia kolejności wprowadzanych zmian, tzn. czy najpierw dokonywać zmian o charakterze politycznym (wprowadzenie ustroju demokratycznego), czy też podjąć działa nia zmierzające do budowy systemu kapitalistycznej gospodarki rynkowej . Problem istnienia związku między demokracją i wzrostem gospodarczym jest Takie podej ście nie oznacza, iż zagadnienie zak resu (obszaru) przemian systemow ych jest pomijane. Zakres pri'.cmian można pojmować w takim uj.;ciu w sposób dwojaki: po pierwsze,jako 4. pewne fragmcnly (segmenty) nowego systemu ekonomicznego (np . zmiany własnościowe, poWSHI· nic rynku kapitalowego, zmiany w sfcrJ.c rcgul;lcji itp.), które są wprowadzane w pro<:csic przemian slopniowo, w pewnej kolcjnoSci lub równolegle (jednoczcśnie), Ponadto l.akres prlcmian pojawia się również w ramach poszczególnych segmentów wprowadzanego systemu ekonomicznego (np. l.akres prywatyzacji w ujęciu podmiotowym i przedmiotowym w ramach zmian własno ścio wych). Drugie podejście do zakresu przemian systemowych uwidacznia się w sfor mułowaniu , iż zakres len jest pewnym zbiorem zamierzen i działali,jakie winny być zrealizowane. aby dokonała się pełna. transformacja systemu ekonomicznego. Jeżeli ukrdlony zoslał modcl docelowy dła transformowanej gospodarki, to r()wnicż znany jest zasób działan zmicrlających do jego osiqgnięcia . W efekcie chodzi zatem o spo.~ób (ŚCieżkI;) dojkia do modelu docelowego, a w jego ramach () .~ ekwencję i tempo realizowan ia poszczególnych działań - podzielonych w zakresie pewnych spójnych obszarów - niemniej okre~lonych i zawaT1ych w całościowym zbiorzc. ~ J. Wilkin, Juki kllpitalizm, jaka Po/ska. Wydawnic two Naukowe PWN, Warszawa 1995.. s. 70..

(3) •. Znkres.. z-mllllJ. •. ekonomicznego. SeKwencja: - przemiany polityczne - przemiany ekonomicme. Sekwencja:. •. - poszczególne segmenty systemu ekonomicznego (prt.eksztalcenia własno ściowe, deregulacja, system finansowy. mechanizm cen itp.). Relacja: - wzrost gospodarczy - ustrój polityczny. Podstawowy zakres. przemian: - stabilii'.acja makrocknno • mlewa - liberalizacja. - rcslruklUryzacja, prywa tyzae ja . demonopolizacja - refonny instytucjonalne - ochrona socjalna. Sekwencja przekszlalceń własnościowych :. •. - prywatyzacja zalożyciełska - prywatyzacja aktywów - prywatyzacja transforma~ • CYJna. Metody prywatyzacji : - konwencjonalne - nickonwencjonalne Tempo, 7.akres przedmiotowy. i podmiotowy prywatyzacji. Rys . 1. Analiza zakresu. sekwencji i tempa przemian w procesie zmian systemu ekono•. mlcznego Żr6<1lo: opracowanie własne na pod stawie J. Wilkin . Jaki kapitaliv", jaka Polska. Wydawnictwo. Naukowe PWN . Warszawa 1995. s. 70 . złożonym, choć na pozór wydaje się w miarę oczywisty, o czym świadczy chociażby fakt. że krajami, które osiągnęły najwyższy poziom rozwoju gospodarczego. są kraje demokratyczne, z rynkową gospodarką kapitalistyczną. Trudność polega jednak na tym, że można również podać przykłady krajów. które osiągnęły znaczące sukcesy w dziedzinie gospodarczej, lecz nie funkcjonuje u nich model państwa demokratycznego' (np. kraje azjatyckie, tzw. "tygrysy"). Stąd też wielu autorów formułuje wniosek, że do stworzenia systemu demokratycznego niezbędnym warunkiem jest gospodarka rynkowa, lecz do zbudowania gospodarki rynkowej nie jest niezbędna demokracja (nie brak. zagadnieniem. Postrzegany poprzez wzorce funkcjonujące w krajach o długoletnich tradycjach tycznyc h (np. w krajach Europy Zachodniej czy tci w Stanach Zjednoczonych). fi. dcmokra~.

(4) jarosław. Kaczmarek. jednak również przykładów stanowisk zgoła odmiennych)' . Odnosząc się do relacji : demokracja a wzrost gospodarczy. można skłaniać się do przyjęcia wniosku. że ustrój demokratyczny nie jest niezbędnym warunkiem zainicjowania i utrzymania wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. lecz jest .,warunkiem przekształcenia tego wzrostu w proces harmonijny. wszechstronny i długo trwały" ~ . Jeż.ełi chodzi natomiast () drugie zagadnienie. tzn . czy najpierw dokonywać zmian () charakterze połity c znym (wprowadzenie ustroju demokratycznego). czy też podjąć działania zmierzające do budowy systemu kapitalistycznej gospodarki rynkowej. to w kontekście wydarzeń. jakie miały miejsce w krajach postsocjalistycznych. można jednoznacznie wskazać. że wybór podejmowanych w pierwszej kolejności działań dotyczył sfery politycznej. a zatem rozpoczęcia budowy podstaw ustroju demokratycznego. Wynikało to. jak się wydaje. nie z faktu relatywnie więk s zej ..łatwości" w podejmowaniu działań o charakterze politycznym' . łecz z faktu sformułowania wotum nieufności względem ówczesnych władz oraz zasad i instytucji ustroju socjałistycznego . Tworzenie podstaw ustroju demokratycznego jest zatem postrzegane jako zagwarantowanie osiągnięcia w przyszłości również znacznego wzrostu poziomu rozwoju gospodarczego. Drugi obszar zagadnień analizy sekwencji i tempa transformacji związany jest z tworzeniem i przebudową podstawowych segmentów (czę ś ci) systemu ekonomicznego (stosunki własnościowe. sfera regułacyjna. system finansowy. mechanizm regułowania cen itp .). Chodzi tu między innymi o takie zagadnienia. jak na przykład dyłemat : czy najpierw prywatyzować przedsiębiorstwa pań s twowe (lub w szerszym ujęciu - rozwijać sektor prywatny). czy też skupić uwagę na zagadnieniach stabilizacyjnych. Sekwencja i tempo wprowadzania reform systemowych są uzałeżnione od siły wzajemnego oddziaływania sfery polityczno-społecznej i ekonomicznej . W pewnych okresach oddziaływanie to wpływa w sposób dodatni na cały proces transformacji poprzez pojawienie się efektu wzajemnego wzmac niania siły tych dwóch sfer. W innych momentach dochodzi jednak do zjawiska odwrotnego, w którym siły sfery ekonomicznej i połityczno-społecznej SlI sobie przeciwstawne , osłabiając tym samym proces transformacji. Z zagadnienia kolejności przemian podstawowych segmentów systemu ekonomicznego wynika równocześnie pytanie dotyczące istnienia swoistej .,masy Wniosek. ten sform u łow any jest w pracy: J. Wilkin . op . cil .. s. 72. za : Ch . Linublom . Politjcs alld Marka/s . Tiu' World :.. f'olit;nlJ -Enmomic .\','SI('III .... . Basic Books. New York 1997. s. 5: M. Fricuman . C"piw/ism ",,,I Fn'('t/olll . Unvcrsily of Chicago Prcss. Chi cago 1962 . s . 9 : D . Rucschcmc yc r. E .H . SICphc ll s. J .D . StcphCIl S, C"p iroli.\·' Dt' \'el0PI1lf'flt mul [)nllocra cy . Uni"crsity ol' Chicag o Prc ss . Chicago 1992. s. 7. 1. M. J. Wilkin, op. Cil., s. 75 .. li Pogląd. taki jest często formułowany w ocenach początkowego okresu transformacji w Polsce, nawet przez osoby realiz ują ce le n proces poprzez ucze stnictwo w nowym układz i e polityczno-. -gospodarczym ..

(5) Zakres,. sekwl~ łI (:ja. i tempo ::.mial/ systemu. (~ kol1()lIli c ~ lleg o. krytycznej" odnoszącej się do za kresu i przedm iotu realizowanych przemian, którc to pojęcie definiuje się jako "taki poziom realizowanych przemian, który zapewni przej śc ie gos podarki na jako śc iowo nowe zasady funkcjonowania, a nadto uniemożliwi ewentualny powrót do poprzedniego systemu ekonomicznego""'. Większość autorów sklania się do poglądu, i.c istnieje pewien zbiór dzialań obejmujących przebudowę systemu ekonomicznego, który traktować nalei.y jako podstawowy (minimalny), a co ważniejsze, dzialania te winny być realizowane równocześnie, co nic wi"że się z podnoszonymi przez tyc h autorów kwestiami dotyc zący mi różnych sposobów (tempa) wprow adzania tych przemian (podejście stopniowe luh "szokowe") ". Analiza poszczegó lnych propozycji autorów wskazuje, że pewnc elementy stanowią część wspólną wskazanych zbiorów propozycji dzialań o charakterze podstawowym . Ponadto istotna jest zgoda co do równoległego podejmowania proponowanych dzialali. Jako dcme nty wspól ne - a równocześnie te, które musz,) wystąpić w zbiorze dzialali podstawowych - można wymienić następu jące: stabilizacja makroekono miczna, liberalizacja cen, ohrotu towarowego i przepływu czynników produkcji, restrukturyzacja i prywatyzacja przedsię hiorstw oraz demonopolizacja, wdrai.anie reform instytucjonalnych oraz wprowadzenie nowego systcmu ochrony socjalncl. Problem pojawia si ę natomiast. gdy chodzi o wskazanie tego elementu programu podstawowego, który w największym zakresie warunkuje i decyduje o powodzeniu realizowanych przemian transformacyj nych . Według opinii jednej grupy ekonomistów elementem tym jest prywatyzacja pojmowana szeroko, zatem jako rozwój sektora prywatnego. Z kolei, w stabilizacji makroekonomicznej i liberalizacji druga grupa ekonomistów widzi czynnik o decyduj'lcym. znaczeniu !! . Trzeci wyróżniony obszar zagadnieli analizy dynamiki transformacji zwiqzany jest z określeniem sekwencji i tempa przemian w obrębie wcześniej wyróż nionych segmentów systemu ekonomi cznego, co odnieść można na przyklad do tempa prywatyzacji przedsięhiorstw PaJlstwowych (czy w zasadzie, w szerszym ujęciu. do rozwoju sektora prywatnego) . W tym miejscu dodać należy, że sposób podejścia do realizacji przemian transformacyj nych w obrębie poszczególnych segmentów systemu ekonomicznego jest ściśle związany z koncepcjami funkcjonowania gospodarki i realizacji procesu transformacji, jakie w tym wzglę dzie istnieją , Chodzi tu o koncepcję ncoliberalnq, która wskazuje na podejście "szokowe" i szybkie tempo wprowadzania przemian transformacyjnych, oraz o zwolenników podejścia ewolucyjnego (gradualistycznego), widzących aspekty lU. J. Wilkin. op. cit .. s . 75- 88 .. A.H. Gc1b. C.W. Gray. Tiu' Trwl.\IorltWlioll oj En>lfomh'.\' ill Cemmlmul ElulalI EllTO/)e , World Bank, Washington 1991. s. 12. w ; J. Wilk in. op . cit .. s. 88. II. 12 ~)ciślcj mówi:jc,jcsllo czynnik o charakterze dccyduj i)cym w początkowym okresie transfor-. macj i systemowej . a równ oczcś nie wólrunkujijcy la oonosi. się również. realizację. kolejnych cIapów lego procesu (uwaga. do wyróżnionego elementu w pustal'j rozwoju sek tora prywatnego)..

(6) J(1ro .~1a",. Kacz.marek. instytucjonalne całego procesu transformacji systemowej. Samo pojęcie szybkiego czy stopniowego (wolniejszego) tempa wprowadzania przcmian należy postrzegać jako względne, a zważywszy na charakter, zakres i zlożoność zagadnień skladających się na proces transformacji systemowej, staj'l się one tym bardziej trudne w ocenie. Ponadto niewątpliwie można wskazać takie dzialania (czy też segmenty systemu ekonomicznego), w ramach których są podejmowane dzialania związane z przemianami. w stosunku do których moi.liwe jest (i równocześnie zasadne) realizowanie szybkiego tempa ich realizacji. Są jednakże obszary, w stosunku do których wydaje się konieczne stosowanie podej ścia gradualistycznego, z zaznaczeniem koncepcji instytucjonalnego postrzegania procesu transformacji systemowej . Jako przyklad takiego wlaśnie obszaru (segmentu wprowadzanego systemu ekonomicznego) jawi się prywatyzacja, w stosunku do której niezbędne jest najpierw stworzenie podstaw instytucjonalnych " . Szybka prywatyzacja, realizowana bez uprzedniego stworzenia dla niej podstaw instytucjonalnych , może nie przynie ść oczekiwanych efektów lub nawet destabilizować caly proces trans formacji . Stąd też postulowane jest ponadto preferowanie w pierwszej kolejności "oddolnego" rozwoju sektora prywatnego (tzw. prywatyzacja zalożycielska), tworzącego nową jakość dla funkcjonującego sektora państwowego, który powinien być poddawany procesowi prywatyzacji w powiązaniu z osiąganymi pozytywnymi rezultatami w zakresie stabilizacji makroekonomicznej oraz mikroekonomicznej liberalizacji, a także z uwzględnieniem nieco dlul.szego horyzontu czasowego (realizacja etapowa), uzależnionego od powstania wlaściwej dla tego procesu struktury instytuejonalnej'~ . W zakresie dynamiki l.mian systemu ekonomicznego zasadne jest wlaściwe zdefiniowanie tempa wprowadzanych przemian. Podstawowym zagadnieniem jest tutaj określenie maksymalnej możliwej prędkości (tempa), odnoszącej się do poszczególnych dzialań i obszarów w ramach transformacji systemowej. Pozwala to na zdefiniowanie podejścia "szokowego" w zakresie realizacji przemian systemu ekonomicznego . Podejście radykalne ("szokowe") występuje zatem wówczas, gdy przemiany w ramach poszczególnych segmentów systemu ekonomicznego przebiegają ze swoją maksymalną możliwą prędkością. Powstaje jednakże problem, które z przemian należy realizować w tempie bliskim maksymalnemu.jeżeli "nadrzędnym celem procesu transformacji systemowej jest osiągnięcie wysokiego, dlugookresowego tempa rozwoju gospodarczego"". W sfomlUlowaniu odpowiedzi na tak postawione pytanie należy się odnieść do glównych obszarów przemian gospodarczych ". W zakresie stabilizacji makroJest lo konsekwencja formułowanych lwierdzeń o znaczącej roli palistwa w procesie transformacji sy slcmowej, zwłaszc za w aspekcie budowy inslytucji wprowadzanego nowego systemu ekonomicznego. IJ J. Wilkin, op. cit.. s. 102- 103 . 1 ~ L . Balcerowicz. op. cit .. s. 210- 211. IJ. Stabilizacja makroekonomiczna. mikroekonomiczna liberalizacja i przebudowa instytucjonalna. w tym prywatyzacja. ]t,.

(7) .. Zakre.\·, sekwem.ja i. . :mUlI/. ekonom je ~lIe go. ekonomicznej można przyjąć. ż.e przyjęcie wysokiego (zbliżonego do maksymalnego) tempa przemian jest uzależnione od uwarunkowali początkowych procesu transformacji systemowej. Zatem stan glębokiego rozregulowania gospodarki Uako dany) skłania do przyjęcia jako baniziej efektywnego (3 z dru giej strony, jak się wydaje. koniecznego) podejścia radykalnego. Podobna syt uacja występuje w zakresie m ikroekonomicznej liberalizacj i" , którą odnieść należy zarówno do zniesienia ograniczeIi hamujących rozwój przedsiębiorczości,jak i do wprowadzenia podstaw funkcjonowania racjonal nego rachunku ekonomicznego . Jeśli natomiast chodzi o zmiany instytucjonalne (w tym między innymi prywatyzację). to wydaje się. że w tym względzie konieczne jest formułowanie koncepcji zmian ewolucyjnych o niceo niższym tempie realizacji w stosunku do dwóch wcześniejszych, niemniej relatywnie wysokim w odniesieniu do charakteru, specyfiki i zakresu podejmowanych w tym obszarze przemian". Sformułowany powyżej wniosek. dotYCZ<ICY tempa prywatyzacji. odnosi się jednakże do jednego z jej rodzajów, a mianowicie do tzw. prywatyzacji transformacyjnej, która polega na przekształceniu przedsiębiorstw sektora państwowego w przedsiębiorstwa prywatne (często ten właśnie rodzaj prywatyzacji jest utoż samiany z wyłącznym pojęciem pryw<ltyzacji) . W stosunku bowiem do prywatyzacji założycielskiej (autonomiczny rozwój sektora prywatnego), jak i prywatyzacji aktywów (tzw. mała prywatyzacja oraz prywatyzacji przez upadłość, dzierżawę czy podwykonawstwo) powszechnie przyjmowana jest teza o konieczności i możliwości nadania tym procesom jak najszybszego tempa. Przypisując prywatyzacji w ogóle - a prywatyzacji transformacyjnej w szczególności'" - istotne znaczenie dla przebiegu i efektów procesu transformacji systemowej, trzeba mieć na względzie cele i kryteria oceny efektów, wyłącznie względem których możliwe jest określanie tak tempa,jak i związanych z nim (w części w sposób pośredni) metod prywatyzacji . W tym kontekście pojawia się konieczna do uwzględnienia relacja między tempem prywatyzacji a jej jakości,)_ Zapewnienie wysokiego tempa prywatyzacji transformacyjnej wymaga prawdopodobnie. 17. Z wyjątkiem. jak. się. wydaje , rynku pracy.. L Balcerowicz. animator pocz.)tkowcgo ok resu Iransformac ji systemowej w Pol sce . wyrai.a jcdnak:i.c w rym względzie opinię m.lmicnn:ł. bowie m w zakre sie procesu prywatyzacji wsbzujc na możliwość i konieczność lHrzymywitrlia tempa lego proce su blisko tempa mak symalnego . Rozróź. III. nia przy tym prywatyzację .. za łożyciel s ką" . dla której wła ściwe w realizacji jest wyłącznic podcjScic radykalne . oraz pryw3lyzacj.,: seklora pilllstwnwcgo. w stosunku do której równiez formułuje tezę () możliwym wysokim tempie rea lizacji tego procesu, mimo moiliwych w tym zakresie negatywnych konsekwencji (w ramach prywatyzacji sektora państwowego wyodrębnia ponadto prywatyzacj~ aktywów oraz prywatyzacjt; transformacyj ną). Jako obszary Illoi.liwego do przyjęcia podejsc ia gradualistycznego widzi natomia st zmiany na rynku pracy oraz kredytowym. a takie w pozostałym obszarlc przebudowy instytucjonalncj, 7. wyjątkiem wspmnniancj wczdniej prywa tyzacj i. 11j GI(lwnic ze względu na dUlychc.:zasowc znaczenie sektora panslwowcg(} w gospodarce. a tab.c na powi'lzanie f07.wojU sektora pryw:łtnc go z prywat y zacją aktywów..

(8) Jarosław. Kaczmarek. sięgnięcia. po metody niekonwencjonalne ''' . Te jednakże uznaje się za mniej efektywne (w rozumieniu poziomu jakości przedsiębiorstw powstałych w wyniku realizacji metod niekonwcncjonalnych) w stosunku do metod konwencjonalnych . Istnieje jednakże pogląd. że ewentualne początkowe różnice w poziomic jakości podmiotów powstalych w wyniku realizacji tych dwóch rodzajów metod (na korzyść metod konwcncjonalnych) ulegną wyrównaniu dzięki póź niejszym zmianom w układzie własności przedsiębiorstw prywatyzowanych mctodami niekonwencjonalnymi " . Zmierzając do podsumowania zagadnieli związanych z sekwencją oraz tempem realizacji przemian w zakresie systemu ekonomicznego, należałoby powrócić do _. wskazanych na początku niniejszego rozdziału - wyróżników systemu ekonomicznego". aby w ich obszarze wskazać na możliwe do realizacji tempo oraz sekwencję przemian transformacyjnych. Sam problem sekwencji. jak i tempa przemian w realizowanym procesie transformacji zrodził się - jak się wydaje - w kontekście zdefiniowania pojęcia tzw. recesji transformacyjnej". Otóż stwierdza się. że istnieje związek (a tym samym i wybór) pomiędzy zakresem. sekwencją i tempem przcmian rcalizowanych w procesie transformacji systemu ekonomicznego a wielkością i głęboko ścią recesji pojawiającej się w tym okresie. Analizowane tempo przemian oraz ich zakres i sekwencję nałeży jednakże odnieść do wskazanego obszaru deregułacji, rozwoju sektora prywatnego oraz budowy instytucji rynkowych jako wyrói.ników zmian w systemie ekonomicznym". W tym względzie przyjąć można. iż tempo deregulacji, jakie jest moili we w trakc ie realizacji przemian tran s formacyjnych, jest niewąt pl iwie potencjalnie wyższe aniżeli w przypadku przemian w zakresie rozwoju sektora prywatnego oraz tworzenia instytucji rynkowych. Ponadto obszar deregulacji, jak i jej tempo jest uzależnione w znacznym stopniu od warunków początko wych oraz istnienia odpowiedniego poparcia politycznego i społecznego realizowanych przemian. Przy braku wykształconego mechanizmu efektywnej, pośredniej kontroli przedsiębiorstw, głębokiemu rozregulowaniu całej gospodarki oraz oczekiwaniu przez społeczeństwo szybkich i widocznych rezultatów w zakresie transformacji, pole rzeczywistego zakresu i tempa zmian (w odniesieniu do możliwości dokonywania wyborów w procesie decyzyjnym) jest. 2/1 Chodzi lu o rMnc rodzaje prywatyzacji masowej - darmowej lub częściowo darmowej. 21. L. Balcerowicz, op. cit .. s. 232 .. ~2 Przyjętymi wyróżnikami systemu ekonomicznego. s;r zakres ingerencji. państwa. w sferę re·. gulacji. rozwój instytucji rynkowych oraz udział własnosci prywatnej w gospod"rce . 2.\ POjęcie lo wprowadzone i zdefiniowane zostało w aspekcie przemian Iransformacyjnych dokonujących się w krajach poslsocjalislycznych prl.el J . Komaia. Tran.gormcrtiorwf Ren's.\'ion. A Generał Phe,wlrl""o" Examim'd Trollgh the Example of Hungary'.\' Devełopment. Collegium Budapcst Discussion Papcrs, 1993, w : Dynamika tra'IJformacji polskiej gospodarki, t. I. pod red. M. Belki i W. Trzeciakowskiego, Pollcxt, Warszawa 1997, s. 168. 24. Dynamika trawiformcuji ... , S . 161 - 181..

(9) Zakres .. •. I. ::.m;aIJ .w sleltlll. w sposób znaczący ograniczone". W zakresie prywatyzacji - uznanej Za podstawowy element realizowanych przemian systemowych - konieczne jest postrzeganie tego procesu jako niezbędnego do realizowania w sposób etapowy''', a zatem o zmiennej dynamice w czasie. niemniej z możliwie względnie wysokim tempem. pomimo nawet braku opracowania spójnej i całościowej koncepcji " . Natomiast w zakresie tworzenia instytucji rynkowych mol.liwe jest do zrealizowania wyższe tempo aniżeli w przypadku procesu rozwoju sektora prywatnego. jednakże proces ten jest i tak relatywnie długotrwały. Odnnsi się on bowiem do budowy instytucji tworzących ekonomiczny porz'ldek rynku nie tyłko o charakterze formalnych norm prawnych. ałc tahe i nierormalnych" . Literatura Balcerowicz L , So(j(Ili:.m , kapilflli:.m , trmu/orm"cj", Sz.kice :pr::,('/ol1lu t'IJOk , Wyd;lwniclwo Naukowe PWN. Warszawa 1997 . Dynllmika trall.\:!óf/1/(uji polskiej f.:mpodarki, t. I. pod red. M. Belki i W. Trzcciakowskiego, Poltext, Warszawa 1997. Friedman M .. CapitaliJIII al/d }-'1"t"'(/OI1/, lJniversily ol" Chicago Press , Chicago 1962. Gelb A .H .. Gray C .W.. Tlił' Trlllufonuatioll of Ecollomics ill CnI/raI mlrl Ea.'ltt'rll E"rope, World Bank , Washington 1991 . KOTllai J., TraJL\Iomwriollal Re('('.\"sioll. A Gl' t!l'ral Pllel/OIl1elW!! Exam;lled lrough fhe Ewmple (~rH/lllgary's f)('\ '{' /opmeIl1, Collc.gium Budapcst Discussion Papers, 1993. Lindblom Ch., Polir;es al/d Markn.\·. TlIe World\' Political-Ecollomic Systems, Basic Books. New York 1997 . Nas ilowski M .. Tramformacja .\ y.\"IemOwll hl Polsce. Key Text , Warszaw~ 1995 . Ruest'hellleye r D .• Slephens EJł.. Slcphens J.D ., Capi/lIlisl Dt>,'e!o/mlt'lII and [)emocr(u'y. Univcrsity nf C hicago Press, Chicago 1992. Wilkin J., Jaki kapitalizm, jaka Polska. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.. W procesie deregulacji - w aspekcie istniejącyc h warunków początkowych i koniecznych do podjęcia działań - na pierwszy plan wyłaniają się zagadnienia stabilizacji makroekonomicznej (z restrykcyjn:) polityką fiskalną) i liberalizacji, które. realizowane w oparciu o przyjęti} strategię (czy tei. Wizję), mają zmierzać do osió)g nięcia modc:1u docelowego, okrdlająccgo zakres i stopień oddziaływania państwa na posl.t'Zególne dziedziny żyda gospodarczego i społecznego . ~"Chodzi lu zatem o postrzeganie (efOpa procesu prywatyzacji w powiązaniu "I. oSiOJg.mymi p07.ylywnym i rezu ltatam i w zakrcsi~ stabilizacji makroekonomicznej oraz mikmekonomicznej liberalizacji, a lak7.~ z uwzględnieniem nieco dłui.szcgo horyzontu czasowego (realizacja cIapowa). uzależnionego od powstania wła śc iwej dla tego procesu struktury inslytucjonalnej. 27 Widoczne jest to w przypadku transfonnacji w Polsce. w jej początkowym okresie, kiedy. pomimo braku istnienia pełnej koncepcji prywatyzacji, uruchomiono możliwości dynamicznego rozwoju prywatyzacj i założycielskiej oraz prywatyzacji aklywów. 2M Proces len obejmuje glębokl\ przebudowę i budowę od podstaw instytucji wla!iciwych dla funkcjonowania rozwiniętej, prywatnej gospodarki kilpilaiislyczncj, co w kontekście analizy przemian własnościowych Uznilć nalei.y za jeden z istotnych warunków rozwoju sektora prywatnego (np. rozwój rynku kapitałowego. funkcjonowanie giełdy papierów wartościowych, funduszy emerytalnych itp.). H.

(10) .!aroslmt' Kaczmarek. The Scope, Sequence and Rate o, Change in the Economic System Economic, sociał and political aspects are eviden! in the proccss 01' systemie transformation; each aspect exhibits a dilferen! degrce of elaslkity and yariability oyer time, which mcans lhat the transformation itself is yaried, too.ln this respecl, it becomes essen!ial not only to identił'y, understand and order the e1ements eomprising the transformation proeess, but also to formulate an approaeh for shaping this process in a conscious and delibcrate fashion. Influcneing the proecss of ceonomie syslem transformatiol1 appJies both to the extelll (arca) of change as well as lo the sequcnce and rate at whieh ehangc is implclllcnted. With such a definition, il is possible to speak of thc rale ot" change in the ('conomiL' system. i.e., of changcs with respect to their conscquences and intensification over 1imc. Ol" the sC4uencing and rate ot' eeonomil' system transformation..

(11)