Ireneusz Pluska
Nauka i sztuka.
W okół konserwatorskich prac
nad płaskorzeźbą Stanisława Wyspiańskiego
pt. Macierzyństwo wykonaną w plastelinie*
ABSTRACT. Pluska Ireneusz, Nauka i sztuka. Wokół konserwatorskich prac nad płaskorzeźbąStanisława Wyspiańskiego pt. „ Macierzyństwo" wykonaną w plastelinie [The problems connec
ted with the conservation of Stanisław Wyspianski's bas-relief Macierzyństwo [Motherhood] executed in plasticine - science and art], „Przestrzenie Teorii" 9. Poznań 2008, Adam Mickie wicz University Press, pp. 207-213. ISBN 978-83-232-1917-0. ISSN 1644-6763.
The problem undertaken in this article concerns a complicated, but also an extremely interesting both for science and the art of conservation of the repair of a bas-relief of a sculpture Macierzyń
stwo [Motherhood] executed in plasticine by Stanisław Wyspiański in 1902. Due to the untypical
material which was used to make this relief, there are no practical examples of conservation and references in literature, this conservation work should be treated as a certain kind of experiment in art conservation which belongs to the realm of art, but which is also carried out based on scientific methods.
During conservation work on this relief particularly protected were numerous fingerprints of Wyspiański himself which he had left on the sculpture. These carriers of historical memory of the great master, invest the masterpiece with a specific character of the texture of a bas-relief and offer a closer contact of the viewer with the deceased artist and his work of art.
Podjęte zagadnienie dotyczy skomplikowanej, ale niezwykle in te re sującej dla n auk i i sztu ki konserw atorskiej napraw y, a może i u rato w a n ia od zupełnego zniszczenia plastelinowej płaskorzeźby M acierzyństwo auto rstw a S tan isław a W yspiańskiego z roku 19021. O biekt przechowy w any je s t w zbiorach M uzeum Narodowego w Krakowie.
Ze względu n a nietypowy m ateriał, z jakiego w ykonany je s t obiekt, b rak praktycznych przykładów konserw acji plastelin y i odnośników w li tera tu rze, a także bardzo ogólnikowe dane dotyczące plastelin y jako two rzywa artystycznego, pracę należy traktow ać jako pewnego rodzaju eks
* Artykuł jest wersją referatu wygłoszonego na Konferencji Naukowej Stanisław
Wyspiański. W labiryncie świata, m yśli i sztuki zorganizowanej przez Wydział Polonistyki
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Polską Akademię Umiejętności w Krakowie, Akademię Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie w dn. 14-17 listopada 2007 r. w Krakowie.
1 Konserwację płaskorzeźby wykonała w Pracowni Konserwacji Rzeźby Kamiennej, Ceramiki i Stiuku pani mgr Aleksandra Święch pod kierunkiem prof. Ireneusza Płuski (1984-86).
perym ent konserw atorski przynależny sztuce, ale również realizow any w oparciu o m etody naukowe.
P rzedstaw iony w niniejszej pracy problem konserw acji plasteliny należy uw ażać za początek lub w stęp n a drodze bardziej kompleksowego opracow ania metodologii konserw atorskiej tego m a teria łu , ponieważ p la stelin a je s t coraz chętniej i częściej stosow ana przez współczesnych a rty stów.
P łaskorzeźba M acierzyństwo m odelowana je s t w p lastelinie jedno kolorowej czerwonej, n a drew nianym podłożu - desce, obramowanej drew nianym i listw am i i um ieszczona w oszklonej gablocie. Technicznie w ykonyw ana była przez W yspiańskiego poprzez n ak ład an ie w arstw p la steliny i obróbkę rzeźbiarsk ą uplastycznionej m asy pod wpływem ciepła palców rą k oraz narzędzi, po których widoczne są fak tu ra ln e ślady ząb kowanej faktury.
Wyjątkowej wartości nadają płaskorzeźbie pozostawione n a powierzch ni form rzeźbiarskich liczne odciski linii papilarnych samego W yspiań skiego. Te nośniki pam ięci historycznej po w ielkim m istrzu n ad ają dzie łu specyficzny c h a ra k te r i powodują u odbiorcy szczególny sposób oglądu przedm iotu. Przypom nijm y, że charakterystyczny d la człowieka układ linii p apilarny ch n a skórze dłoni je st cechą uw aru n k o w an ą genetycznie i identyfikującą d a n ą osobę. Ten wyjątkowy i indyw idualny „ślad” zo staw iony n a dziele, nadaje m u znam ię osoby i jej sygnatury, n a pewno też przybliża bezpośredni k o n ta k t odbiorcy z nieżyjącym ju ż a rty stą i jego dziełem. Bezwzględne zachowanie linii papilarnych n a powierzchni p lasteliny było w aru n k iem podstawowym w założeniach konserw ator skich i przeprow adzonej konserw acji obiektu.
N ajstarszy pisem ny przekaz dotyczący om awianej płaskorzeźby po chodzi z roku 1925 z książki Dzieła m alarskie S ta n isła w a Wyspiańskiego w opracow aniu S tan isław a Św ierża gdzie au to r opracow ania dokonuje w yszczególnienia w szystkich pięciu dzieł rzeźbiarskich W yspiańskiego, w tym trzech płaskorzeźb w ykonanych w plastelinie. Noszą one n a stę pujące tytuły: Apołlo rażący grotam i pom oru, M acierzyństwo, Z yg m u n t I. Płaskorzeźby Apołlo i M acierzyństwo zachowały się do dziś i są obecnie w łasnością M uzeum Narodowego w K rakowie, n ato m iast losy płasko rzeźby Z yg m u n t I nie są znane.
Je d y n ą lite ra tu rą przedm iotu są krótkie w zm ianki dotyczące M acie
rzyństw a, ograniczające się najczęściej do ty tu łu obiektu, zamieszczone
w k atalo g ach z w ystaw poświęconych twórczości S tan isław a W yspiań skiego, n a których płaskorzeźba była eksponow ana. K atalogi pochodzą z la t 1939, 1947 i 1958. N ajobszerniejszą inform acją je s t treść n ad ru k u n a odwrocie k a rty pocztowej reprodukującej płaskorzeźbę, pochodzącej
1. Pastel Macierzyństwo Stanisława Wyspiańskiego z 1902 r. Pierwowzór dla płaskorzeźby wykonanej z plasteliny
4. Po usunięciu lakieru ujawniły się liczne spękania, deformacje i wadliwe późniejsze uzupełnienia uszkodzonej wcześniej płaskorzeźby
z roku 1956. W ynika z niej, że płaskorzeźba je s t pow tórzeniem kompo zycji w ykonanej w technice pastelowej pt. M acierzyństwo i d atu je obiekt n a 1902 rok oraz podaje nazw iska byłych właścicieli dzieła. Byli to: Wł. Żuławski, a następnie G. Puchalski, zamieszkali w Krakowie. W świet le przytoczonych danych m ożna uznać, że jakkolw iek n ieznan e są losy początkowe płaskorzeźby, to ju ż w roku 1925 obiekt należał do Wł. Żu ławskiego i do roku 1941 znajdował się w jego zbiorach pryw atnych, po dobnie ja k płaskorzeźba Apollo, a od roku 1941 pozostaw ał w rękach G. Puchalskiego w Krakowie. W roku 1982 dzieło zostało odkupione od córki nieżyjącego ju ż G. Puchalskiego przez M uzeum N arodow e w K ra kowie.
J a k w ykazują b ad an ia stratygraficzne, płaskorzeźba była dw ukrot nie poddana niefachowym renowacjom, podczas których bardzo nieudol nie uzupełniono u b y tk i, sp ę k a n ia i ro zw arstw ien ia w przesuszonej plastelinie, w ykonano klejenie i powleczono pow ierzchnię plastelin y bez barw nym lakierem . N apraw y te m iały miejsce przed rokiem 1956, gdyż płaskorzeźba n a fotografii z tego roku nosi widoczne ślady tych zabie gów.
Po zakupieniu płaskorzeźby przez m uzeum była ona początkowo prze chowywana w m agazynie, a n astęp n ie eksponow ana w Nowym Gm achu przy Al. Trzech Wieszczów i w M uzeum S tan isław a W yspiańskiego przy ul. Kanoniczej w Krakowie.
Za pierwowzór dla kompozycji w ykonanej w plastelin ie, ja k ju ż wcześniej nadm ieniano, należy uznać powszechnie znany pastelow y ry sunek W yspiańskiego pt. M acierzyństwo z roku 1902. D okładne oględzi ny powierzchni płaskorzeźby oraz deski podłoża od spodu w ykazały, że obiekt nie je s t sygnowany m onogram em S tan isław a W yspiańskiego, ani datowany. Teoretycznie istnieje możliwość, że ew en tu aln a sy g n atu ra może znajdować się n a desce podłoża, do której przylega plastelin a. W ia domo bowiem — co stw ierdzono podczas prac konserw atorskich - że n a powierzchni deski w ykonany je s t ołówkiem szkic rysunkow y kompozycji. Możliwość um ieszczenia sygnatury n a niewidocznej płaszczyźnie deski je st je d n ak m ało praw dopodobna i raczej należy sądzić, że a rty s ta albo zaniedbał, albo zaniechał datow ania i sygnow ania płaskorzeźby. Być może ta k n ie trw a ła budow a technologiczna, ja k ą je s t p la stelin a n a desce, posłużyła W yspiańskiem u jako model do finalnego odlewu, np. w brązie.
W iemy również, że rysunek, a szczególnie pastel, były technikam i wiodącymi w twórczości S tanisław a W yspiańskiego. N ato m iast rzeźba - techniką stosow aną sporadycznie, a płaskorzeźb W yspiański wykonał w swym życiu zaledwie pięć i każd a z nich m a swój k o n k retn y odnośnik rysunkowy. Można przypuszczać, że dla W yspiańskiego rzeźbiarstw o by ło pewnego rodzaju eksperym entem , „odskocznią” i „odpoczynkiem”
czym w jego bogatej działalności twórczej. Kompozycja rysunkow a je st je d n ak bliższa postulatow i realistycznej wierności i popraw ności Wy
spiańskiego w zględem n atu ry , n ato m iast kompozycja rzeźbiarska to w w iększym stopniu stylizacja n atu ry , lin ia je s t zdecydowanie bardziej m anierystyczna, rozfalowana, a całość dekoracyjna. W ry su n k u detal, szczególnie dłonie i fałdy szat, opracowany został bardzo szczegółowo i precyzyjnie. W płaskorzeźbie a rty s ta zrezygnował ze szczegółu n a ko rzyść bardziej schem atycznego p otraktow ania formy d etalu rzeźbiar skiego.
Równie ch arakterystyczn ą cechą dla twórczości S tan isław a Wys piańskiego je s t um iejętność budow ania n astroju - w przypadku om a w ianej płaskorzeźby - pełnego ciepła macierzyńskiego, tkliwości, ufności, n astro ju lirycznego i zwykłej, ale pięknej chwili, ja k ą niesie ze sobą sce n a karm ienia. W iąże się to prawdopodobnie z tym , że a rty s ta uwiecznił n a płaskorzeźbie swoją żonę i dziecko, gdyż znam ienne je s t podobień stwo kobiety do żony S tan isław a W yspiańskiego z fotografii rodzinnych, a szczególnie z Autoportretu z żoną.
P łaskorzeźba nosiła niew ątpliw ie ślady renowacji i nieudolnych n a praw . W ątpliwości co do autentyczności dotyczyły przede w szystkim dol nych p a rtii dzieła, obejmujących lewą nogę i stopę dziecka oraz częściowo praw ą stopę, a tak że fałdy dziecięcej koszulki pod p raw ą rę k ą kobiety. P a rtia głowy kobiety sp raw iała w rażenie trochę n ie n a tu ra ln ie ułożonej w ram ionach, była grubo oblepiona plastelin ą, z nieczytelną, bardzo zniekształconą form ą jej praw ego policzka.
In te rp re ta c ja w ykonanego zdjęcia rentgenow skiego potw ierdziła is t nienie reko nstru k cji w postaci nieregularnych jasny ch plam . Sugerują one, że p la stelin a w ystępująca w tych m iejscach je s t p la stelin ą innego rodzaju, aniżeli oryginalna i została fragm entarycznie zastosow ana do w tórnego odtw orzenia zniszczonej pierw otnej formy rzeźbiarskiej.
Celem rozpoznania budowy technologicznej, sta n u zachow ania, u s ta lenia rekonstrukcji i przyczyn zniszczeń obiektu, w ykonano szereg badań konserw atorskich i laboratoryjnych - chemicznych, fizycznych i petro graficznych. U zyskane w yniki stanow iły p u n k t wyjścia do w stępnego rozpoznania nietypowego m ateriału, ja k im je s t p la stelin a oraz do opra cowania m etod i środków jej konserw acji w odniesieniu do obiektu. Wy niki były bardzo pomocne przy u stalen iu program u prac konserw ator skich i jego realizacji.
N iew ielkich rozm iarów plastelinow a płaskorzeźba (32 cm x 24 cm) osadzona je s t n a sosnowej drew nianej deseczce o grubości 1,5 cm i obra m ow ana drew nianym i listw am i z drew na świerkowego. W raz z obram o w aniem płaskorzeźba um ieszczona je st we w n ętrzu drew nianej dw u skrzydłowej gabloty, w ykonanej z drew na olchowego i zaszklonej od góry.
P lastelin a, w ykonana najprawdopodobniej n a zam ówienie W yspiań skiego, sk ład ała się ze szlam owanej, dobrze wysuszonej i rozdrobnionej gliny z lepiszczem w postaci wosku pszczelego i oleju lnianego.
W trakcie późniejszych niefachowych nap raw pow ierzchnię p la steli ny pokryw ał błyszczący lakier sporządzony z szelaku. S u bstan cja ta s ta nowi lśniącą, obcą dla plasteliny, tw ard ą powłokę zespojoną z p lasteliną.
Lico płaskorzeźby było mocno zabrudzone, szczególnie we w głębie niach form, co w yraźnie zniekształcało w zajem ny u kład i relacje po szczególnych brył rzeźbiarskich. S tru k tu ra plasteliny została osłabiona, widoczne były rozw arstw ienia, odkształcenia i przesunięcia w zdłuż licz nych spękań i odspojeń. Pomiędzy luźnym i k aw ałkam i przesuszonej p la steliny nie przylegającym i do siebie i w m iejscach jej ubytków widoczne było drewno deski podłoża z odsłoniętym gdzieniegdzie szkicowym ry sunkiem , w ykonanym ołówkiem przez W yspiańskiego.
Późniejsze nieudolne uzupełnienia w postaci kitów z fabrycznej p la steliny w yraźnie różniły się i odcinały od całości kompozycji, przypom i nały raczej szeroko ro zta rte zachlapania, aniżeli celowe uzupełnienia. Kity założone zostały niedbale, szeroko, gubiąc oryginalną a u to rsk ą for mę dzieła.
N ależy podkreślić, że zły sta n zachow ania płaskorzeźby w iązał się ściśle z nienajlepszym surowcem, z jakiego została w ykonana, czyli p la steliny. P laste lin a je s t m ateriałem nietrw ałym , nie może być w rzeźb iar stwie m ateriałem finalnym , co w przypadku om awianego obiektu znaj duje potw ierdzenie. N a sk u tek postępującego procesu n atu raln eg o s ta rzen ia się p la ste lin a je s t bardzo k ru ch a, łatw o pęka, ro zw arstw ia się i odspaja.
Głównym założeniem pracy konserw atorskiej było przyw rócenie p ła skorzeźbie pierw otnej formy rzeźbiarskiej oraz w yelim inow anie czynni ków niszczących, działających n a obiekt i zabezpieczenie p lastelin y przed ew entualnym działaniem w przyszłości czynników niszczących. A zatem konserw acja m iała c h a ra k te r czynności o znaczeniu techniczno-estetycz- nym, w optym alnym zakresie dla nietypowego m a teria łu , ja k im je st p la stelina.
Początkowo, jednym z głównych założeń konserw atorskich było przy wrócenie plastelin ie pierw otnych właściwości technicznych, tj. zabiegu polegającego n a w zm ocnieniu osłabionej stru k tu ry p lastelin y przez im pregnację. W dalszym etapie prac konserw atorskich, po przeprow adze niu w stępnych b ad ań określających skład chem iczny i właściwości p la steliny, okazało się to niemożliwe, ponieważ p la stelin a je s t m ateriałem tłu sty m i nienasiąkliw ym . Z realizacją zam ierzeń konserw atorskich łą czyło się przeprow adzenie szeregu prób, bad ań i obserwacji. Pozwoliło to n a opracow anie odpowiedniej m etody konserw acji oraz szczegółowe określenie użytych m ateriałów i środków postępow ania.
W ram ach konserw acji technicznej istotnym problem em była stabili zacja podłoża płaskorzeźby oraz prawidłowe zam ontow anie plasteliny w drew nianym obram ieniu. Zabieg te n m iał n a celu w yelim inow anie jed nej z głównych przyczyn niszczenia płaskorzeźby, a mianowicie ruchu drew na deski podłoża i niestabilności u k ładu płaskorzeźba-obram ienie. N ie zdecydowano się n a zastąpienie oryginalnego podłoża płaskorzeźby przez nowe, ustabilizow ane podłoże, gdyż n a desce oryginalnej znajdował się au to rsk i ry su n ek kompozycji, przez co, m iędzy innym i, płaskorzeźba w raz z podłożem stanow ią in teg raln ą całość. Koniecznością n a tu ry tech nicznej było tak że sklejenie odspojonej plasteliny z oryginalną deską podłoża.
Względy n a tu ry estetycznej dyktowały konieczność usunięcia z po w ierzchni plastelin y wtórnego naw arstw ienia lak ieru , n a którym osa dzone były zab rudzenia w postaci ciemnych zaplam ień. Umożliwiło to ukazanie pierw otnej fa k tu ry i koloru plasteliny.
Z asadniczą czynnością o znaczeniu estetyczno-technicznym było zli kw idow anie odkształceń i odspojeń p lasteliny poprzez przyw rócenie for mie rzeźbiarskiej pierw otnego wyglądu. U zupełniono ubytki spowodowa ne pękaniem i rozw arstw ieniam i plasteliny, zaś drobne spęk an ia u su n ię to te ch n ik ą sklejania.
W ielka dokładność i ostrożność wykonywanych zabiegów n a powierz chni p lastelin y pozwoliła n a zachowanie i utrzy m an ie autentycznych linii papilarny ch W yspiańskiego. Stanow ią one w ażny, istotny i in te graln y sk ład n ik formy i fak tu ry dzieła, ja k im je s t M acierzyństwo. Uży w ano w trakcie konserw acji często nietypowych, w łasnoręcznie w ykona nych narzędzi, jak: drew niane szpachelki, profilowane k ształtk i, a naw et
igły-Ingerencję estetyczną poszerzono o niezbędną rekonstrukcję ubyt ków, a k o n k retn ie zgniecionych palców stopy postaci dziecięcej oraz p a r tii obejmującej praw y, mało widoczny profil kobiety i praw e oko, które to p artie były w adliwie w ykonanym i wcześniej rek o nstrukcjam i w kicie.
W w yniku licznych konsultacji konserw atorskich, zaproponowano pozostaw ienie, z ew entualnym i popraw kam i, niektórych p a rtii rekon strukcji - fragm enty fałdu sukni pod praw ą dłonią kobiety, część lewej nogi dziecka i stopy osadzonej n a drew nianym obram ieniu, m ały palec niem ow lęcia oraz kciuk lewej ręki kobiety.
Scalono kolorystycznie p artie zrekonstruow ane z oryginalną po w ierzchnią płaskorzeźby oraz wykonano regenerację plastelin y przez pokrycie jej cienką w arstw ą oleju lnianego, k tó ra będzie stanow ić także w arstw ę izolacyjno-ochronną płaskorzeźby.
Pozostawiono z popraw kam i konstrukcji późniejszą oszkloną gablo tę, ta k aby sp ełn iała ona właściwe wymogi techniczne oraz
-estetyczne, a ta k że zabezpieczała, am ortyzując ew entualne w strząsy lub d rg an ia oddziałujące n a płaskorzeźbę.
Obecnie rzeźbiarze posługują się wyłącznie p la stelin ą produkow aną fabrycznie i cenią te n m ateria ł za jego specyficzne właściwości, a także uw ażają za niezbędny przy wykonywaniu m in ia tu r i w m edalierstw ie. P odkreślają jed n ak , że je s t ona m ateriałem tru d n y m i zdecydowanie preferują glinę, jeśli tylko zastosow anie jej w konkretnych przypadkach je st możliwe. Pozostaje faktem , że plastelin a w większości stosow ana je st jako m a teria ł przejściowy, a po sporządzeniu odlewu byw a w ykorzy
styw ana powtórnie.
BIB LIO G R A FIA
Bruzda J., T w orzyw a sztu czn e w p la styc e, W arszaw a 1973
Eliscu F., S cu lptu re techniques in clay, wox, slate, P hiladelp hia 1959 G ierasim owa W., M a teria ły rzeźbiarskie, Moskwa 1971
Isenstein M., I ’ a, b, c, du m odelage, Paris 1971
K atalog S ta n isła w W yspiań ski - W ystaw a J u b ileu szo w a 1 9 0 7 -1 9 5 7 , Kraków 1958 P uchalski G., Tw órczość p la sty c zn a S ta n isła w a W yspiańskiego, Kraków 1959 Stokowa M., S ta n isła w W yspiań ski - D zieła zebrane, Kraków 1982
Swierz St. (oprać.), D zieła m ałarskie S ta n isła w a W yspiań skiego, Bydgoszcz 1925 Toff A., „M odeling a n d S cu lp tu re”, London 1911
