Janusz Kuczyński
Sprawozdanie z prac
wykopaliskowych
przeprowadzonych w kolegiacie
wiślickiej w 1963 r.
Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 3, 127-137
JA N U S Z K U C Z Y Ń S K I
SPRAWOZDANIE Z PRAC WYKOPALISKOWYCH,
PRZEPROWADZONYCH W KOLEGIACIE W IŚLICKIEJ
W 1963 R.
Archeologiczne prace badawcze, będące tem atem niniejszego sp raw ozd a nia, sfinalizow ały sześcioletni okres eksploracji w a rstw zalegających w obrębie- korpusu kolegiaty wiślickiej.
C ałokształt przeprow adzonych w 1963 r. prac badaw czych miał, podobnie jak w latach poprzednich, c h a rak ter badań kom pleksowych, w zasadzie a rc h i- tektoniczno-archeologicznych, przy jednoczesnej w ydatnej w spółpracy innych dyscyplin naukow ych.
Bezpośrednim kierow nikiem całości badań był działający w im ieniu Z e społu Badań nad Polskim Średniow ieczem UW i PW m gr A ndrzej T om aszew ski. Archeologicznym odcinkiem prac kierow ał niżej podpisany. P onadto w skład ekipy wchodzili studenci W ydziału A rc h itek tu ry P olitechniki W a r szawskiej, zatrudnien i w ch arak terze pomocniczych sił dokum entatorskich, oraz m iejscowi pracow nicy fizyczni. Równolegle działali okresowo p rz ed sta wiciele różnych specjalności, realizujący badania antropologiczne, elektroopo- row e itp.
Mimo iż w ykopaliska, przeprow adzone w 1963 r., zakończyły p rz y ję ty program badań archeologicznych w nętrza kolegiaty — praca niniejsza nie może mieć c h a rak teru opracow ania podsum ow ującego w yniki całokształtu badań wykopaliskow ych. U jęciu takiem u, k tó re bezwzględnie powinno być zrealizow ane w przyszłości, stoi chwilowo na przeszkodzie b rak szczegółowych opracow ań w yników poszczególnych etapów badawczych, przeprow adzonych w ubiegłych sezonach w ykopaliskow ych. Istniejące w tej m ierze przyczynki są syntetycznym i ujęciam i p ro b lem o w y m i1 bądź też kom unikatam i sygnalizu jącym i roboczo najisto tniejsze odkrycia 2. W tej sy tu acji nie można obecnie przekroczyć ram relacji, dotyczącej końcowego etapu badawczego. Jednocześnie uzyskany w tym ujęciu obraz tem atu byłby zbyt w ycinkow y i jednostronny, stąd też m iejscam i zachodzi konieczność oparcia się na podstaw ow ych u sta le
1 A. Tom aszewski Kol egiat a wiślicka — wy n i ki badań w latach 1958—1960 [w:] Odkrycia w Wiślicy, Warszawa 1964, s. 49—82.
2 Z. W artołowska Wy ni k i badań archeologicznych w Wiślicy, „Ochrona Zabyt ków ”, Warszawa 1960, R. 13, nr 1—4, s. 82—86.
128 Janusz K u czyń ski
niach poznawczych, uzyskanych podczas poprzednich kam panii w ykopalisko wych.
W tej sytuacji spraw ozdanie niniejsze trzeba było ograniczyć do zrelacjo now ania przebiegu badań przeprow adzonych w 1963 r. oraz najogólniejszego podsum ow ania ich wyników.
W 1963 r. badania prow adzone były od 6 w rześnia do 31 października. W pracach eksploracyjnych zachowano w pełni m etodykę badaw czą stosow aną podczas poprzednich p rac w ykopaliskow ych. Lokalizacja wykopów n aw ią zy w ała do istniejącej siatki, opartej na prostopadłych względem siebie liniach, dzielących w nętrze kolegiaty na pola o w ym iarach 2 na 2 m.
W ram ach tego podziału w yeksplorow ano następ ujące odcinki:
1. Odcinek ograniczony w ew nętrznym i licam i fundam entów południow ej i północnej ściany kolegiaty oraz liniam i 7 + 1/13. Odcinek ten w yeksploro w ano do głębokości 3 200 cm. Dokonane w ten sposób zdjęcie górnych w a rstw o m ałej w artości poznawczej um ożliw iło dalszą eksplorację przew idzianych m iejsc oraz przygotow ało tere n do założenia k on stru kcji nośnej pod posadzkę kościoła.
2. Wykop zaw arty w granicach linii V III/IX do 10/13 przylegał do w e w nętrznego lica fund am en tu północnej ściany kolegiaty. Założonym celem badaw czym była dokładna w ery fik acja w arstw kulturow ych, zw iązanych z drugim kościołem rom ańskim .
3. Wykop ograniczony liniam i VI + l/Y II + 1 do 10/13 znajdow ał się w północnej naw ie kolegiaty i był oddzielony od w ykopu w ym ienionego w punkcie 2 św iadkiem szerokości 1 m. E ksploracja zalegających tu w arstw , zw iązanych z pierw szym kościołem rom ańskim , m iała na celu dalsze u stalen ia chronologiczne.
4. Wykop ograniczony liniam i II/III + 1 do 11 + 1/13 przylegał do w e w nętrznego lica fu ndam entu południow ej ściany kolegiaty. Celem badaw czym była tu w ery fikacja w a rstw w iążących się z obu kościołami rom ańskim i.
W ykopy w ym ienione w p u n ktach 2 i 3 eksplorow ano dw uetapow o, dzieląc je na dwie połowy. Dzięki zastosow aniu tego podziału uzyskano w gląd w p ro file poprzeczne wzdłuż linii 11 + 1.
5. Sondaż przy zachodnim filarze naw y, którego celem było w yjaśnienie m iejsca sytuow ania fila ru drugiego kościoła rom ańskiego.
6. Ponadto pełniono stałą kontrolę nad pracam i ziem nymi, przep ro w adza nym i przez PKZ — K raków , k tó re to przedsiębiorstw o zakładało izolację przeciw w odną na zew nętrznych licach fund am entu północnej ściany kole giaty. Ze względu na w ystępujące pochów ki w czesnośredniow ieczne w yeks plorow ano szczegółowo odcinek ograniczony liniam i X + 150 do 6/9.
U kład i inw entarz zabytkow y w a rstw w obrębie w ym ienionych odcinków badaw czych 1 — 5 był w zasadzie ujednolicony i kształtow ał się następująco:
1. Od głębokości — 75 cm, to jest od spągu piaszczystej podsypki pod dw udziestow ieczną posadzką, do głębokości — 210, — 235 cm w ystępow ała n ie jednolita stru k tu rą i zabarw ieniem w arstw a, k tórej pierw o tną s tru k tu rę zniszczyły liczne now ożytne w kopy grobow e oraz k ry p ty grobowe. D om inu jącym składnikiem tej w arstw y była spoista, lekko gliniasta ziemia o szaro b ru n a tn y m zabarw ieniu. W ystępow ały w niej licznie kaw ałki piaskowców,
3 W szystkie głębokości podawane są w stosunku do przyjętego reperu ozna czonego ± O, znajdującego się około 50 cm powyżej poziomu posadzki kościoła.
Sprawozdani e z prac wy kopal i s kowy c h w kolegiacie wiślickiej 129
Ryc. 5
M ateriały z badań przeprowadzonych w 1963 r. w kolegiacie wiślickiej 9 — R oczn ik M uzeum Ś w ię to k r z y sk ie g o
Rye. 1 Rye. 2
130 Janusz Ku czyń ski
Ryc. 6 Ryc. 7
Ryc. 8 Ryc. 9
Ryc. 10
Sprawozdanie z prac w y k o p a lisk o w yc h w kolegiacie wiślickiej 131
w apieni i skały gipsowej, okruchy zapraw y m u rarsk ie j oraz elem enty pocho dzenia organicznego.
I n w e n t a r z : Duża ilość fragm entów naczyń glinianych nowożytnych, średniow iecznych i w czesnośredniow iecznych (ryc. 1—3, 5). P roporcje ilościowe m iędzy w ym ienionym i grupam i chronologicznym i ceram iki k ształtują się w stosunku 17 : 9 : 6, przy czym pierw sza z podanych w artości dotyczy skorup nowożytnych, a ostatnia w czesnośredniow iecznych. P onadto uzyskano dwa fragm enty ceram icznych płytek posadzkowych (ryc. 4), frag m enty dachówek (wyłącznie w spągowych partiach w arstw y), żelazne gwoździe (trum ienne?), fragm enty okuć żelaznych, frag m en t ornam entow anej okładziny rogowej (ryc. 6) oraz dużą ilość kości ludzkich, pochodzących z grobów zniszczo nych następnym i chronologicznie pochówkami.
I n t e r p r e t a c j a : Pochodzenie w arstw y zw iązane jest z ustalaniem poziomu w nętrza kolegiaty, dokonanym zapew ne w końcowej fazie jej b u dowy, czyli w drugiej połowie XIV w . 4 Obecność skorup w czesnośredniow iecz nych w w arstw ie należy tłum aczyć pobieraniem ziemi naw ożonej do w nętrza kolegiaty z m iejsca, na którym znajdow ało się stanow isko w czesnośrednio wieczne. M ateriały średniow ieczne są współczesne okresow i odkładania w a r stwy, a m ateriały now ożytne wiążą się z późniejszym w ykorzystyw aniem w nętrza kolegiaty w celach pochówkowych. F rag m en ty posadzkowych płytek ceram icznych pochodzących z drugiego kościoła rom ańskiego są św iadectw em prac rozbiórkow ych tego kościoła.
2. Zespół zw artych w arstw poprzecinanych m iejscam i w kopam i grobo wymi. Głębokość zalegania w arstw średnio od — 210 cm do — 240 cm, ze sp o ra dycznym i odchyleniam i dochodzącymi do — 285 cm. K olejno (licząc od góry) układ w arstw p rzedstaw iał się następująco: cienka, zw arta w arstw a zapraw y m u rarskiej, pod k tó rą zalegała w arstw a gruzu ceglanego. Bezpośrednio pod nim znajdow ała się w arstw a uform ow ana z frag m entów dachówek. Spągową, najgrubszą część zespołu w arstw stanow iła silnie zw arta ziemia, zaw ierająca dużą ilość rum oszu kam iennego i okruchów zapraw y m urarskiej.
I n w e n t a r z : M ateriał zabytkow y w ystąpił w yłącznie w spągowej części w arstw y w postaci dużej ilości fragm entów naczyń średniow iecznych (ryc. 7 — 10). Z niektórych udało się wy lepić w iększe p a rtie naczyń (ryc. 11 — 12). Ponadto uzyskano kilkanaście skorup z naczyń wczesnośredniow iecznych. P rzy fundam encie północnej ściany kolegiaty w ystępow ały duże fragm enty zbutw iałych belek. Z arejestrow ano rów nież now ożytne groby, których w kopy naruszyły m iejscam i jednolity układ zespołu w arstw , oraz luźne kości ludzkie, pochodzące ze zniszczonych grobów.
I n t e r p r e t a c j a : O pisany zespół w a rstw odłożony został w trakcie wznoszenia kolegiaty gotyckiej. Licząc od góry, poszczególne części zespołu reprezentują: budow ę i tynkow anie sklepień (w arstw a zapraw y i rumosz ceglany), krycie więźby dachow ej dachów ką (w arstw a kaw ałków dachówek), budow ę m urów i filarów kolegiaty (w arstw a rum oszu przem ieszanego z zie mią). C eram ika średniow ieczna jest chronologicznie rów norzędna z okresem budow y kolegiaty. F rag m enty naczyń wczesnośredniow iecznych pochodzą z naruszonych m iejscam i podczas budow y kolegiaty w a rstw zw iązanych z d ru
-4 Jest to zgodne z ustaleniam i A. Tom aszewskiego; patrz A. Tom aszewski, op. cit., s. 82.
Ryc. 11
132 Janusz K u czyń ski
Ryc. 12
Fragmenty dzbanów z drugiej połowy XIV w.
Sprawozdanie z prac w y k o p a lisk o w yc h w kolegiacie wiślickiej 133
gim kościołem rom ańskim . F ragm en ty belek stanow ią zapew ne pozostałość pom ostu — roboczego w ejścia przez p ortal północny w okresie prac budow lanych.
3. Rumosz kam ienny przem ieszany z okrucham i zapraw y m urarskiej. B arw a w arstw y jasnoszara. Przebieg rum oszu kształtow ał się niejednolicie i w zależności od m iejsca zalegał od — 240/— 280 cm do — 270/— 340 cm.
I n w e n t a r z : W rum oszu sporadycznie w ystępow ały frag m en ty naczyń średniow iecznych i w czesnośredniow iecznych (ryc. 13, 15) oraz fragm enty posadzkowych płytek ceram icznych (ryc. 14).
I n t e r p r e t a c j a : Rumosz pochodzi z okresu rozbiórki drugiego koś cioła romańskiego. Tym sam ym chronologicznie w iąże się z w ystępującym i m iejscam i w ypełniskam i negatyw ów rozebranych m urów drugiego kościoła rom ańskiego. M ateriały wczesnośredniow ieczne odnieść można do okresu jego funkcjonow ania.
4. Pod w arstw ą w yznaczającą okres rozbiórki drugiego kościoła ro m ań skiego zalegała szarob runatna ziemia, zaw ierająca domieszki w postaci d ro b nego rum oszu kam iennego oraz grudek gipsowej zapraw y m urarskiej. M iąż szość tej w arstw y w ynosiła średnio od 35 do 50 cm.
I n w e n t a r z : Niew ielka ilość naczyń glinianych z późnej fazy wcze snego średniow iecza (ryc. 17 — 18). Ponadto w w arstw ę w kopane były groby szkieletow e.
I n t e r p r e t a c j a : W trakcie poprzednich sezonów badaw czych zw ery fikow ano w arstw ę jako w yznaczającą okres rozbiórki pierw szego kościoła rom ańskiego oraz budow ę i funkcjonow anie drugiego kościoła rom ańskiego. Tym sam ym strop w arstw y wyznacza poziom tere n u w okresie istnienia d ru giego kościoła rom ańskiego, inform ując zarazem , że w zw iązku z budową d ru giego kościoła rom ańskiego teren został podniesiony o około 35 — 50 cm. P o chów ki w ystępujące w w arstw ie są chronologicznie rów norzędne z okresem funkcjonow ania pierw szego kościoła rom ańskiego. N iektóre z grobów zostały zniszczone podczas budow y drugiego kościoła rom ańskiego.
5. W arstw a spoistego piasku o jednolitym , niem al czarnym zabarw ieniu i miąższości około 70 cm.
I n w e n t a r z : Nieliczne m ałe otoczaki, krzem ienie nieprzem ysłow e, prze palone okruchy g ra n itu oraz grud ki przepalonej polepy glinianej.
I n t e r p r e t a c j a : Jest to przypuszczalnie w arstw a pohum usowa. Ubó stw o inw entarza kulturow ego w yklucza doszukiw anie się intensyw niejszych procesów osadniczych zachodzących w czasie jej form ow ania. Przecięcie w a r stw y przez fundam enty pierw szego kościoła rom ańskiego świadczy, że chrono logicznie poprzedza ona pierw szy wznoszony tu obiekt architektoniczny. Strop w arstw y, odcinający się w yraźnie od w arstw y nad nią zalegającej, świadczy o zniszczeniu jej górnych w ątków podczas prac niw elacyjnych, związanych najpew niej z budow ą drugiego kościoła rom ańskiego. Spąg w arstw y przechodzi płynnie w zalegające pod nią podłoże calcowe.
6. Podłożem calcowym jest na przebadanym odcinku sypki piasek o zróż nicow anym , w zależności od m iejsca, zabarw ieniu — jasnoszarym , szarożół- taw y m oraz niem al białym . M iejscam i w ystąpiły p a rtie ilastej glinki. Strop calca posiada nieznaczny spadek w k ieru n k u wschodnim.
W yniki kontroli prac ziemnych, dokonyw anych na zew nątrz kolegiaty przez PKZ, jako zbyt fragm entaryczne, nie zostaną objęte niniejszym sp
ra-134 Janusz Ku czyń ski
Ryc. 13 Ryc. 14
Ryc. 15
S prawozdanie z prac w y k opaliskow yc h w kolegiacie wiślickiej 135
Ryc. 16
Ryc. 17
Ryc. 18
136 Janusz K u czyń ski
wozdaniem. Bliższa analiza zarejestrow anych w tym m iejscu fak tów h isto rycznych będzie m ożliwa po przebadaniu cm entarza przykolegiackiego, k tó ra to praca jest zaplanow ana na najbliższe lata.
PO DSUM O W ANIE W YNIK Ó W B A D A Ń
B adania w ykopaliskow e w 1963 r. potw ierdziły w całej rozciągłości u s ta lenia, dokonane na podstaw ie prac badaw czych poprzednich sezonów w yko paliskow ych, m iejscam i tylko nieznacznie je uściślając.
Tak więc w arstw y zalegające w obrębie korpusu kolegiaty gotyckiej można podzielić na trzy zasadnicze zespoły chronologiczne, odpow iadające czasem swego pow stania kolejnym fazom zagospodarow ania m iejsca dzisiejszej kolegiaty. Ponadto czw artym elem entem w całokształcie zarejestrow anego u w arstw ienia jest w arstw a pochodzenia hum usowego, której uform ow anie poprzedza m om ent rozpoczęcia budow y pierw szego kościoła rom ańskiego. W arstw a ta dokum entuje zarazem procesy osadnicze, dokonujące się w n a j bliższym pobliżu m iejsca, w którym wzniesiono następnie pierw szy kościół rom ański. W ym ienione trzy zasadnicze zespoły w arstw , mimo zachodzącego m iejscam i pew nego przem ieszania, dają się jednak jednoznacznie w yodrębnić, dzięki zaw artym w nich m ateriałom zabytkow ym , zróżnicowanem u tw orzyw u w arstw oraz dzięki czytelnem u pow iązaniu ich z poszczególnymi, kolejno n a stępującym i obiektam i architektonicznym i. Bliższa analiza m ateriału za b y t kowego została tu pom inięta celowo. Czynność ta pow inna być dokonana glo balnie z uw zględnieniem całości m ateriałów uzyskanych podczas w ieloletnich badań archeologicznych kolegiaty.
Sprawozdani e z prac wy kopal i s kowyc h w kolegiacie wiślickiej 137 ОТЧЕТ О РАСКОПКАХ, ПРОВЕДЕННЫХ В 1963 Г. В ВИСЛИЦКОЙ КОЛЛЕГИАТЕ Раскопки, проведенные в 1963 г., завершили осуществляемую в течение шести лет программу археологического изучения пластов, залегающ их в пре делах корпуса готической коллегиаты (коллегиального собора) в Вислице. В результате исследований слои были разделены на три основных хронологи ческих комплекса, которые связаны с существовавшими здесь архитектур ными объектами: первым и вторым романскими костелами и готической колле- гиатой. Четвертым культурным слоем является постгумусовый слой, сформиро вавшийся в период, предшествующий строительству первого романского ко стела.
PROCEEDINGS ON EXCAVATIONS IN THE COLLEGIATE CHURCH OF WIŚLICA IN 1963
The program of archaeological exploration of layers w ithin the bulk of the Gothic Collegiate Church of Wiślica, which had been started six years before, was realized thanks to excavation researches made there in 1963.
The researches resulted in the division of all layers into three principal chro nological units, functionally connected w ith the existence of three successively erected buildings — i. e. w ith the first and the second Romanesque churches, as w ell as with the Gothic Collegiate Church. The fourth cultural elem ent is the post-hum us layer formed at the period prior to the beginning of erection of the first Romanesque church.
