ACTA U N IV ER SITA TIS LO D ZIEN SIS
F O L IA B O T A N IC A 13 153-158 1998
(A cta U niv. Lodz., Folia bot.)
Jan T. Siciński
M IS O P A T E S O R O N T1U M (L.) RAFIN. - Z A G R O Ż O N Y
GATUNEK SEGETALNY W ŚR O D K O W E J P O L S C E
M IS O P A T E S O R O N T IU M (L.) RAFIN. - T IIR EA T EN ED
SEG ETA L SPE C IE S O F CENTRAL PO LA N D
ABSTR A C T: M isopates orontium is rarely observed in segetal com m unities o f our country, including Central Poland. Its localities o f small surface areas and low abundances are m ost frequently recorded. It is them that are m ost threatened with various factors, which frequently accumulate.
T r e ś ć
1. W stęp
2. M etod yka badań 3. W yniki
4. W nioski 5- Piśm iennictwo 6. Summary
1. W ST Ę P
Siedliska polne od chwili swego pow stania podlegają presji człowieka, której skala uzależniona jest od środków i m etod, jakim i on rozporządza uprawiając rolę i rośliny.
Skład gatunkow y chwastów występujących na polach upraw nych jest Wypadkową działania szeregu czynników naturalnych i antropogenicznych. Szczególnie te drugie w ostatnim 30-leciu wyraźnie nasiliły się. N a skutek "'zmożonej ingerencji człowieka, powodowanej różnorodnym i zabiegami
agrotechnicznym i, zbiorow iska segetalne należą obecnie do najbardziej zmieniających się i zagrożonych. Ubożeją populacje gatunków szczególnie wrażliwych, ograniczona jest liczba ich stanow isk lub elim inow ane są z obszaru swego występowania. Przykłady zaniku niektórych taksonów chwastów segetalnych w naszym kraju podali K o r n a ś (1961) i M i r e k (1976). W ostatnim okresie wielu krajowych autorów inform ow ało o za grożeniu i ustępowaniu z pól uprawnych niektórych gatunków (np. K o r n a ś 1961; K u ź n i e w s k i 1983; M i r e k 1976; N o w i ń s k i 1948; S i c i ń s k i 1987; S o k o ł o w s k i 1988; W a r c h o l i ń s k a 1986-1987a, b).
Jednym z bardziej zagrożonych w Polsce, a także w jej centralnej części, jest wyżlin polny, którego liczba stanowisk i liczebność populacji wydaje
się stale zmniejszać.
2. M ET O D Y K A BAD A Ń
M ateriały, którym i posłużono się w niniejszym opracow aniu, obejmują dane historyczne i współczesne ( K a r o 1881; M o w s z o w i c z 1978; S i c i ń s k i 1974, 1976; W a r c h o l i ń s k a 1974, 1976, 1981, 1986-1987a). Najstarsze dane o wyżlinie polnym pochodzą z końca ubiegłego wieku ( K a r o 1881), a najnowsze znaleźć m ożna m. in. w pracach S i c i ń s k i e g o (1974, 1976) oraz W a c h o 1 i ń s k i e j (1974, 1976, 1981). Jego rozmieszczenie w środkowej I olsce przedstawiła W a r c h o l i ń s k a (1986—1987a). M im o prowadzonych badań terenowych, na polach uprawnych tej części kraju nie udało się w ostatnich latach stwierdzić nowych stanowisk.
3. W YNIKI
Wyżlin polny (Misopates orontium (L.) Rafin., Antirrhinum orontinum L.) jest rośliną jednoroczną, terofitem i archeofitem, pochodzącym z zachodniej części obszaru śródziemnomorskiego. Ten sporadycznie notowany w zbiorowis kach segetalnych kraju gatunek m a zasięg śródziem nom orsko-środkow oeuro- pejski, z niewielkimi wyspami zasięgowymi na terytorium iranoturańskim ( Z a j ą c 1979). Informacje na tem at występowania tego gatunku w europejs kich krajach m ożna znaleźć we Flora Europaea (W e b b 1972). S z a f e r , K u l c z y ń s k i , P a w ł o w s k i (1967) podają, że występuje on na niżu połu dniowym i zachodnim. Prawdopodobnie rośnie na obszarze nieco większym. Są to jednak stanowiska nieliczne i rozproszone. Ich cechą charakterystyczną jest to, że reprezentowane bywają przez okazy nieliczne lub pojedyncze. Powierzch nie jego występowania są zazwyczaj niewielkie, a sporadycznie tylko większe. Stanowiska o bardzo malej powierzchni oraz niewielkiej zasobności należą do najczęściej notowanych.
Okazy tego taksonu nie są spotykane we wschodniej i północno-wschodniej części kraju. M ożna przypuszczać, że tutaj przebiega granica jego zasięgu. Podobnie jak w Polsce, tak i w jej centralnej części należy do bardzo rzadko obserwowanych archeofitów wśród upraw polnych, stanow iąc osob liwość florystyczną.
M o w s z o w i c z (1978) uznaje go za gatunek rozproszony i rzadki na polach (wśród zasiewów żyta, pszenicy i roślin okopowych) środkowej Polski. Poza tym uważa, że występuje również na siedliskach ruderalnych. „Po ugorach, zasiewach bardzo obficie, ale tylko miejscami i nie rok rocznie występuje. N a polach za Jasną G ó rą w roku 1879 znajdował się bardzo licznie” - to opis obserwacji poczynionych w Częstochowie przez K a r o (1881). A utor ten podaje również stanowisko tego gatunku ze stacji drogi żelaznej Rudniki. Z okolic Piotrkow a Trybunalskiego stanow i ska ruderalne wymienia Kulesza, a we Folw arkach koło R adom ska stwier dził go K otkow ski (zob. M o w s z o w i c z 1978). W 1963 r. O l a c z e k znalazł jego stanow iska w Justynowie koło Koluszek oraz w Pabianicach ( M o w s z o w i c z 1978). W Popielawach (woj. piotrkowskie) pojedyncze okazy w upraw ie żyta ozimego zan o tow ała W a r c h o l i ń s k a (1974, 1976), a w Osjakowie (woj. sieradzkie) dość licznie w upraw ach owsa * ziemniaków S i c i ń s k i (1974, 1976). Poza tym m agistranci Zakładu botaniki Uniwersytetu Łódzkiego podali stanowiska: J. Nobis w Lućmie- rzu koło Zgierza oraz K. M odranka w Tuszynie (zob. W a r c h o l i ń s k a
1981).
Godnym uwagi jest fakt, że w ostatnich latach nie stwierdzono n a tym obszarze nowych stanowisk, m im o dość intensywnie prow adzonych badań
polach uprawnych. Trudno obiektywnie stwierdzić, czy jest gatunkiem ''-Unikającym, bowiem dane z wcześniejszych okresów są sporadyczne i niepełne, gdyż ówcześni floryści koncentrowali się głównie na zbiorowiskach naturalnych lub półnaturalnych. W przeszłości na tym obszarze nie prow adzono d okład niejszych badań, jak w innych rejonach kraju (np. okolice W arszawy, K rakow a i Poznania). Przy okazji odbyw ania wycieczek botanicznych odnotowywano występowanie ciekawszych gatunków . N a podstawie wyryw kowych obserwacji i badań florystycznych kłopotliw ym jest określenie ''-mian zaszłych w dłuższym przedziale czasowym.
Wyżlin polny w omawianym regionie praw dopodobnie był dawniej oraz •i£st obecnie gatunkiem rzadko obserwowanym w agrofitocenozach. F ak t ten Powodowany jest jego specyficznymi wymaganiami siedliskowymi, bardzo wąską am plitudą. T rudno zatem dokładnie przedstawić zmiany jego roz mieszczenia zaszłe od czasu poprzednich badań. W łasne obserwacje tereno- "'e niewielkiej liczby stanowisk pozwalają na stwierdzenie, że najczęściej utrzymuje się na małym obszarze i reprezentowany jest przez nieliczne
Omawiany takson niewątpliwie należy do zagrożonych i ginących skład ników flory segetalnej środkowej Polski. Podobnie jak i inne wyspecjalizowane i wrażliwe stare chwasty segetalne, ustępuje z naszych pól. W trzech przypadkach m ożna mówić o konkretnych przykładach zagrożeń. Za Jasną G ó rą w Częstochowie i w Popielawach nastąpiła zm iana użytkow ania gruntów ornych na trw ałe użytki zielone. N atom iast stanow isko jego występowania w Folw arkach zostało zabudowane. Być m oże podobnie stanie się z miejscem występowania M isipates orontium w Osjakowie, które znajduje się obecnie w bliskim sąsiedztwie miasteczka, a teren ten zaczyna być urbanizowany, zamieniany na ogródki przydomowe lub trwałe użytki zielone.
M ożna przypuszczać, że inne czynniki, jak chemizacja rolnictwa (herbicydy i nawozy sztuczne), wprowadzanie nowych technik uprawy roli, lepsze oczyszczanie m ateriału siewnego itp. przyczyniają się do jego recesji. N a regionalnej liście zagrożonych gatunków segetalnych środkow ej Polski ( W a r c h o l i ń s k a 1986—1987b), a także krajowej ( W a r c h o l i ń s k a 1994), wyżlin polny otrzymał status gatunku wymierającego (E). Znane są rozmieszczenie, stan i zasobność siedlisk segetalnych, czynniki zagrażające oraz określony status (stopień zagrożenia) tego rzadkiego i wyspeq'alizowanego taksonu. Powyższe dane winny być podstaw ą działań gospodarczych i pla nowania przestrzennego, powodujących w m iarę możliwości ochronę za grożonych stanowisk.
Zmniejszanie liczby oraz zasobności stanowisk powoduje ubożenie lo kalnej, regionalnej i krajowej flory, a także zmniejszanie się różnorodno ści gatunkowej. Ze zjawiskiem zanikania starych towarzyszy upraw pol nych łączy się ubożenie zespołów segetalnych oraz degeneracja ich fito- cenoz. Zjawisko to jest niepokojące, a odpowiedzią winny być działania zm ierzające do ochrony osobliwości florystycznych ( H e r b i c h 1986; K u ź n i e w s k i 1983; N o w i ń s k i 1948; S i c i ń s k i 1987; S o k o ł o w s k i 1988).
4. W NIOSKI
W niniejszym opracowaniu posłużono się danymi historycznymi i współ czesnymi. Wyżlin polny występuje w kraju, w tym również w środkowej Polsce, rzadko i na stanowiskach rozproszonych. M ają one najczęściej m ałą powierzchnię i odznaczają się niewielką zasobnością. W ostatnich latach, pom im o prowadzonych badań, nie stwierdzono w centralnej Polsce nowych stanowisk.
G atu nek ten charakteryzuje się specyficznymi w ym aganiam i siedlis kowymi. Należy do zagrożonych i zanikających składników upraw zbożo wych i okopowych. Powoduje to ubożenie lokalnej, regionalnej i krajowej flory oraz zespołów chwastów polnych (segetalnych).
5. PIŚM IEN N IC T W O
H e r b i c h , J. 1986. Projekt ochrony chwastów polnych. Acta Univ. Lodz., Folia sozol., 3: 199-203. K a r o , F . 1881. Flora okolic Częstochowy. Pam. Fizjogr., 1: 208-257.
K o r n a ś , J. 1961. The extinction o f the Sperguleto-Lolietum rem oti association in f la x cultures
in the G orce (Polish W estern Carpathian M ou n tains). Bull. A cad. Pol., Ser. Sci. B iol.,
9(1): 37-40.
K u ź n i e w s k i , E. 1983. Ochrona p rzyro d y a chwasty polne. Chrońm y Przyr. Ojcz., 39(3): 5 -8 . M i r e k , Z. 1976. Zanikanie chwastu /nowego Cornelina alyssum (M ili.) Thell. na terenie Polski.
„Phytocoenosis", 5(3-4): 227-236.
M o w s z o w i c z , J. 1978. Conspectus flo ra e Poloniae M edianae (plantae vasculares). W yd. U n iw . Łódzkiego, Łódź: 1-395.
N o w i ń s k i , M. 1948. Ochrona p rzyro d y a chwasty. Chrońmy Przyr. Ojcz., 4(7-8): 10-15. S i c i ń s k i , J. 1974. Interesujące gatunki segetalne w dorzeczu środkow ej W arty (w oj. łód zk ie).
Zesz. N auk. U niw . Łódzkiego, ser. II, 54: 59-64.
S i c i ń s k i , J. T. 1976. Flora segetalna K otliny Szczercow skiej (W id a w sk iej). A cta U n iv. L odz., Zesz. N au k. U niw . Łódzkiego, ser. II, 5: 31-61.
S i c i ń s k i , J. T. 1987. A grorezerw aty - form a czynnej ochrony p rzyro d y. Chrońm y Przyr. Ojcz., 43(5-6): 31-36.
S o k o ł o w s k i , A . W. 1988. Ubożenie roślinności segetalnej i problem j e j ochrony. Parki N aród. Rezerw. Przyr., 9(1): 45-50.
S z a f e r , W. , K u l c z y ń s k i , S., P a w ł o w s k i , B. 1967. Rośliny polskie. PW N , Warszawa: 1-1020.
W a r c h o l i ń s k a , A. U . 1974. N iektóre nowe lub rzadkie gatunki we flo r z e segetalnej Równiny
P iotrkow skiej. Zesz. N au k. U niw . Ł ódzkiego, ser. II, 54: 109-121.
W a r c h o l i ń s k a , A . U. 1976. Flora segetalna Równiny P iotrkow skiej (M ezoregion N izin
Środkow opolskich). A cta U niv. Lodz., Zesz. N auk. Uniw . Ł ódzkiego, ser. II, 8: 63-95.
W a r c h o l i ń s k a , A . U . 1981. Flora segetalna Wzniesień Łódzkich. A cta U n iv. L odz., F olia b o t., 1: 133-179.
W a r c h o l i ń s k a , A. U . 1986-1987a. R ozm ieszczenie niektórych ustępujących chwastów polnych w środkow ej Polsce. Fragm . Flor. G eob ot., 1-2: 15-43.
W a r c h o l i ń s k a , A . U . 1986-1987b. L ista zagrożonych gatunków roślin segetalnych środkow ej
Polski. Fragm . Flor. G eob ot., 1-2: 225-231.
W a r c h o l i ń s k a , A. U. 1994. L ist o f threatened segetal plant species in Poland. [W:] M o c h n a c k y , S., T e r p ó , A . (Eds.). Anthropization and environment o f rural s e t
tlements. Flora and vegetation. Proceedings o f International Conference. Sátoraljaújhely:
206-219.
W e b b , D . A . 1971. M isopates Rafin. [W:] T u t i n T. G . et al. (Eds.). Flora Europaea. 3. U n iv. Press. Cambridge: 224.
Z a j ą c , A. 1979. Pochodzenie archeofitów występujących iv Polsce. W yd. U n iw . Jagiellońskiego, Kraków: 1-213.
6. SU M M A R Y
M isopates orontium is a therophyte and archeophyte rarely occurring in the cereal plants
o f our country, including Central Poland. Its localities o f small surface areas and low abundances are m ost frequently recorded. T his fact is probably caused by its specific environm ental requirements. The species belongs to the threatened and endangered com ponents o f our segetal flora. The decrease in the number and abundances o f its localities results in the improverishment o f the local, regional and country flora, which is connected with the im poverishm ent and degradation o f segetal com munities.
D r Jan T . Siciński W płynęło d o Redakcji
K atedra Botaniki F olia bolanjca
U niw ersytet Łódzki 29 07 1996
