„TURYZM”, t. 7, z. 2, 1997
Bogdan Włodarczyk
K SZTA ŁC EN IE KAD R TU R Y STY C ZN Y C H NA POZIOM IE W Y ŻSZY M W Z A K R ESIE OCH RO N Y PRZY RO DY NA PRZY K ŁA D ZIE
SPEC JA LN O ŚC I Z GEOG RA FII TU R Y ZM U I H O TELA R STW A W U N IW ER SY TEC IE ŁÓ D ZK IM
LA FO R M A TIO N DES CADRES TO U RISTIQ U ES AU HAUT N IV EAU DANS LE D O M A IN E DE LA PRO TECTIO N DE LA N A TU RE; EXAM PLE: LA SPÉCIA LISA TIO N DANS LE DO M A IN E DE LA G ÉO G RA PH IE DU TO U R ISM E ET DE L ’H Ô TELLERIE À L ’U N IV ER SITÉ DE ŁÓ D Ź HIG HER EDUCATION OF TOURISM PERSON EL IN N A TU R E PRO TECTIO N , ON TH E EX A M PLE OF TH E D EPA R TM EN T
OF TH E G EO G RA PH Y OF TOURISM AND HOTEL M A N A G EM EN T A T TH E U N IV ER SITY OF LÓ D Ź
W szelkie dyskusje nad program am i studiów w yższych z zakresu turystyki zazwyczaj kończą się stw ierdzeniam i podkreślającym i interdyscyplinarność tej części wiedzy. W edług fachow ców w ykształcony m enedżer turystyki w yposa żony w inien być w szeroki zakres w iedzy i um iejętności, pozw alający ja k naj lepiej organizow ać i prom ow ać turystykę. W dobie coraz w iększego zaintereso w ania, a może naw et swoistej mody na formy turystyki przyjaznej środow isku naturalnem u zastanow ić się trzeba, ja k w ygląda kształcenie w polskich uczel niach w yższych w zakresie ochrony przyrody, czy też turystycznego w ykorzys tania obszarów chronionych.
Poruszany problem staje się o tyle ważny, że w Polsce bardzo szybko pow ię ksza się pow ierzchnia obszarów podlegających ochronie (tab. I.) W nowo pow stałych parkach narodow ych, krajobrazow ych, czy obszarach chronionego kraj obrazu (w nieco m niejszym stopniu) często dochodzi do sytuacji konfliktow ych w relacji obszar chroniony - turystyka. Paradoksalnie, pow ołanie nowego parku narodow ego czy krajobrazow ego, pom im o w szelkich ograniczeń w ynikających z tego faktu oraz braku zm ian w środow isku przyrodniczym , kulturowym i infra strukturze turystycznej, pow oduje, że obszar ten zostaje zauw ażony przez potencjalnego turystę i staje się w jeg o oczach bardziej atrakcyjny. D latego tak
Obszary podlegające ochronie w Polsce w latach 1980—1996 Les terrains protégés en Pologne dans les années 1980-1996
Wyszczególnienie Rok
1980 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996
Parki narodowe
liczba bezwzględna 13 17 17 17 19 19 20 22
powierzchnia w ha 18 901 165 933 177 797 178 176 244 302 249 205 270 103 290 432
Rezerwaty przy rody
liczba bezwzględna 759 1 001 1 037 1 035 1 031 1 072 1 122 1 174
pow ierzchnia w ha 75 292 116 952 122 442 122 374 111 017 117 367 121 303 124 794
Parki krajobrazowe
liczba bezwzględna 11 68 74 81 91 96 102 104
pow ierzchnia w ha 236 366 1 215 445 1 384 000 1 565 000 1 727 000 1 860 500 1 971 533 2 049 330
Obszary chronionego krajobrazu
liczba bezwzględna 60 214 226 251 245 231 238 pow ierzchnia w ha 642 000 4 575 000 4 781 000 5 567 000 5 324 000 5 257 000 5 766 000 Użytki ekologiczne liczba bezwzględna - - - 319 1 887 pow ierzchnia w ha - - - 5 931 11 339 Zespoły przyrodniczo-krajobrazow e liczba bezwzględna - - - 15 20 pow ierzchnia w ha - - - 3 474 3 574
Stanow iska dokumentacyjne
liczba bezwzględna - - - 6 29 pow ierzchnia w ha - - - 21 112 B o g d a n W ło d a r c z y k
Lasy ochronne liczba bezwzględna pow ierzchnia w ha
1 739 000 2 679 000 2 807 000 2 920 000 3 214 000 3 312 000 3 312 000
Leśne kompleksy promocyjne
liczba bezwzględna 6
pow ierzchnia w ha - - - 324 000
Suma pow ierzchni (w ha) 2 811 559 8 652 330 9 272 239 10 352 550 10 620 319 10 805 498 11 779 964
O dsetek powierzchni Polski 8,99 27,67 29,65 33,10 33,96 34,56 37,63
N a 1000 ludności (w ha) 78,68 226,60 242,03 269,47 275,81 280,07 309,90
Ź r ó d ł o : Rocznik statystyczny G U S (lata 1990-1996); O bszary chronione w Polsce, Instytut O chrony Środowiska 1996, obliczenia własne.
o o Ksz tałcenie k ad r tur ystycznyc h na po zio m ie w y ż sz y m ...
ważnym w ydaje się kształcenie przyszłych organizatorów i m enedżerów turys tyki w kierunku racjonalnego w ykorzystyw ania zasobów przyrody. Tylko znajo m ość form ochrony przyrody oraz praw i przepisów zw iązanych z ich funkcjo now aniem m oże zapobiec nowym konfliktom interesów m iędzy gospodarzam i terenów chronionych a turystam i. Dotyczy to zarów no szeroko rozum ianej edu kacji ekologicznej polskiego społeczeństw a, ja k i - w równym stopniu - w szyst kich podm iotów zajm ujących się organizacją turystyki.
W term inologii turystycznej pojaw iają się nowe określenia, w znaczeniu któ rych dopatrzeć m ożna się treści zw iązanych z poruszanym tem atem . Są to m.in.: ekoturystyka czy też turystyka ekologiczna, turystyka zrów now ażona, turystyka prośrodow iskow a. Pomimo różnic w interpretacji poszczególnych pojęć w róż nych ośrodkach akadem ickich i braku w tym w zględzie jednolitości i precyzji term inologicznej, w spólną ich c e c h ą je st podejście charakteryzujące się brakiem negatyw nych relacji: turystyka-środow isko przyrodnicze. Zarów no w ielość ter minów, ja k i tytułów przedm iotów realizow anych na poszczególnych uczelniach (m.in. ekoturystyka, dziedzictw o przyrodnicze w turystyce, ochrona środow iska przyrodniczego w turystyce) św iadczy o dużym zainteresow aniu kształceniem w tym zakresie na w ielu uczelniach. N iestety, nie dotyczy to wszystkich szkół wyższych prow adzących edukację w zakresie turystyki (tab. II). Braki te m ogą
T a b e l a II Kształcenie w zakresie ochrony środowiska dla potrzeb turystyki w wybranych uczelniach
wyższych w Polsce
L’enseignem ent dans le domaine de la protection du milieu pour assouvir les besoins du tourisme dans les écoles supérieures choisies en Pologne
Uczelnia Liczba
godzin Uczelnia
Liczba godzin
Uniwersytet Gdański 30 AWF Kraków 38
Uniwersytet Jagielloński 30 AWF Poznań 36
Uniwersytet Łódzki 160 AWF Warszawa 37
Uniwersytet Wrocławski 24 AWF Wrocław 13
AE Kraków 12 WSM Gdynia 0
AL Poznań 30 WSP Rzeszów 120
AE W rocław 45 GWSII Katowice3 45
SGH Warszawa 30 PSBSW Kraków3 60
AWF Gdańsk 31 WSE Warszawa3 45
3 W yższe szkoły zawodowe.
Ź r ó d ł o : Kształcenie kadr turystycznych na poziom ie wyższym a potrzeby rynku turystycz
nego. Materiały z konferencji w dniach 28-29.10.1996 w Centrum Edukacji Kadr Turystycznych w Krakowie.
Uwaga. W wykazie uwzględniono tylko te przedmioty, których nazewnictwo wyraźnie suge ruje podejm owane treści. G odziny poświęcone poruszanemu zagadnieniu realizowane w ramach innych przedm iotów nie zostały objęte niniejszą statystyką.
być spow odow ane w ąską specjalizacją poszczególnych kierunków , a przedsta w iony obraz zniekształcony je s t niekom pletnością inform acji zaw artych w pro gramach nauczania prezentow anych przez poszczególne uczelnie.
Z ajęcia kam eralne składają się zasadniczo z trzech odrębnych grup przed m iotów. Pierw sza obejm uje elem enty wiedzy niezbędne do zdobycia uprawnień strażnika ochrony przyrody (szczegółow y w ykaz przedm iotów w tab. 111). Druga to przedm ioty poruszające problem y ochrony środow iska przyrodniczego w tu rystyce. Studenci m ogą tu w ybrać profil przyrodniczy bądź ekologiczny.
T a b e l a III Przedmioty na specjalności geografia turyzmu i hotelarstwa w Uniwersytecie Łódzkim, w ramach
których realizowane są treści związane z ochroną przyrody
Les matières enseignées aux étudiants en géographie du tourisme et de l’hôtellerie à l’Université de Lódź abordant les problèmes de la protection de la nature
Rok
studiów Nazwa przedmiotu
Liczba godzin
1 Ochrona środowiska przyrodniczego w turystyce
(profil przyrodniczy lub ekologiczny - do wyboru)
20
Kurs Strażnika Ochrony Przyrody (obligatoryjnie) Organizacja ochrony środowiska w Polsce
Zagadnienia prawne (prawo: wykroczeń, łowieckie, wędkarskie) Formy ochrony przyrody w Polsce
Ochrona gatunkowa roślin Ochrona gatunkowa zwierząt Dendrologia
Ekologiczne podstawy ochrony przyrody
Zajęcia praktyczne w rezerwatach regionu łódzkiego Wyjazd studialny do Kampinoskiego PN
Egzamin praktyczny
36
Praktyki specjalnościowe - park narodowy 84
Geografia fizyczna kompleksowa (Świętokrzyski PN)* 60
Region turystyczny Polska Pn. (Słowiński PN)* 36
II Walory przyrodnicze w turystyce (do wyboru) 20
Region turystyczny Polska Pd. (PPN, TPN, OPN, MPN)* 36
Regiony turystyczne Europy* 42
III Ćwiczenia terenowe, przedmiotowe z geografii turyzmu i hotelarstwa* 84
Razem Obligatoryjnie 160
Częściowo 258
Ź r ó d ł o : Program i plan nauczania na kierunku geografia, specjalność geografia turyzmu i hotelarstwa.
Uwaga. W przedmiotach oznaczonych * tylko część godzin poświęcona je st zagadnieniom związanym z ochroną przyrody.
Profil przyrodniczy ujm uje ochronę przyrody i środow iska jak o naukę, ideę i działalność. Z ajm uje się także rozwojem idei i m etodam i ochrony przyrody w Polsce i na św iecie oraz obejm uje zasady i sposoby turystycznego użytkow a nia obszarów chronionych. Profil ekologiczny zajmuje się funkcjonow aniem eko system ów naturalnych, relacjam i człow iek - środow isko, podejm uje tem atykę ochrony różnorodności gatunkowej i genetycznej, zaw iera elem enty ekorozw oju i sozotechniki.
T rzecia grupa tem atyczna obejm uje szeroko rozum iane walory przyrodnicze i ich w ykorzystanie w turystyce. W skład poruszanych tu zagadnień wchodzą: podział, charakterystyka oraz rozm ieszczenie w alorów przyrodniczych na tere nie kraju.
Z ajęcia kam eralne poruszające zagadnienia ochrony środowiska obejm ują 160 obligatoryjnych godzin dydaktycznych, co stanowi 6,4% wszystkich tego rodza ju zajęć.
Jed n ą z w ażniejszych części edukacji przyrodniczej studentów geografii tu- ryzm u i hotelarstw a są zajęcia praktyczne. O dbyw ają się one w trakcie kursu strażnika ochrony przyrody i kończą się uzyskaniem odpow iednich uprawnień. O bejm ują także ćw iczenia terenow e specjalnościow e w parkach narodowych i krajobrazow ych, gdzie w ciągu czternastu dni (84 godz.) studenci piszą pracę kontrolną, będącą jednym z elem entów zaliczenia. W iększość z wykonanych dotychczas prac charakteryzuje się dużymi waloram i poznawczym i i dydak tycznym i. Zakres tem atyczny prac przedstaw ia tab. IV, a zakres terytorialny rys. 1.
Celem ćw iczeń terenow ych je s t kom pleksow e zapoznanie studentów ze strukturą o rg a n iz acy jn ą zadaniam i i funkcjam i parku narodow ego (krajobrazo w ego). W trakcie trw ania ćw iczeń student zobow iązany je s t do:
- aktyw nego uczestniczenia we wszystkich pracach na terenie parku (prace porządkow e, organizacyjne, m erytoryczne, dydaktyczne itp.),
- zbierania m ateriałów w celu sporządzenia pracy kontrolnej.
O piekun praktyk z ram ienia instytucji przyjm ującej upow ażniony je s t do or ganizacji pracy studentów zgodnie z aktualnym i potrzebam i parku.
Z pow yższych zestaw ień wynika, że kształcenie kadr turystycznych w za kresie ochrony środow iska przyrodniczego traktow ane je s t w U niw ersytecie Łódzkim na równi z pozostałym i przedm iotam i turystycznym i i stanowi inte gralną część całego system u dydaktycznego. Takie podejście nie je s t zjaw iskiem pow szechnym , o czym św iadczy „szczupłość” godzin przeznaczanych na ten cel w innych uczelniach.
W czasie tak szybkiego przyrostu powierzchni i form organizacyjnych ob szarów chronionych problem ten obecnie nie dotyczy ju ż tylko osób profesjo nalnie zajm ujących się organizacją turystyki, czy też pracow ników parków narodow ych, krajobrazow ych lub innych obszarów podlegających ochronie.
Sta-T a b e l a IV
Plan pracy kontrolnej: „Park narodowy (krajobrazowy) jako obszar turystyczny” Le plan du travail de contrôle: „Le parc national (de paysage) en tant qu’un terrain touristique”
1. O rg a n iza cja parku
M iejsce parku w strukturze organizacyjnej związane j z ochroną przyrody w Polsce W ewnętrzna struktura organizacyjna parku 2. C h a ra k tery sty k a parku
Informacje ogólne etapy tw orzenia parku, przedm iot ochrony,
powierzchnia, obszary ochrony ścisłej
i częściowej (rezerwaty),
strefa ochronna,
struktura użytkowania (lasy, łąki, pola, wo dy...),
struktura własności Położenie
na tle jednostek fizyczno-geograficznych Polski,
w stosunku do najbliższych aglomeracji miejskich
Dostępność kom unikacyjna parku na tle sieci drogowej i kolejowej Polski, ze względu na środek transportu (kolej,
autobus, samochód...),
ze względu na rodzaj połączeń (stałe, se zonowe, osobowe, pospieszne....), częstotliwość połączeń,
przejścia graniczne
3. A tra k cy jn o ść tu ry sty czn a parku , re gionu
Walory przyrodnicze ukształtowanie powierzchni, klimat,
wody,
szata roślinna (relikty, endemity, zasięgi występowania),
szata zwierzęca,
elementy przyrody nieożywionej (grupy skalne, jaskinie, groty...)
Walory antropogeniczne
muzea, wystawy, miejsca martyrologii, zabytki architektury i budownictwa, elementy kultury etnicznej (obrzędy, stro
je, festiwale, rękodzielnictwo....)
Walory specjalistyczne
(kajakowe, żeglarskie, wędkarskie, taternickie, speleologiczne...)
Zagospodarowania turystyczne parku baza noclegowa
schroniska, pola biwakowe... - liczba miejsc noclegowych (stale, sezonowe) - stopień w ykorzystania
baza gastronomiczna
liczba miejsc konsumenckich baza komunikacyjna
szlaki - rodzaj (piesze, rowerowe, narciar skie, wodne...), przebieg, oznakowanie, ran ga, długość, czas potrzebny do przejścia, stopień trudności, układ szlaków, gęstość, punkty węzłowe
ścieżki dydaktyczne
kolejki, wyciągi, nartostrady... parkingi
infrastruktura towarzysząca punkty widokowe bramy wejściowe
punkty informacji turystycznej, tablice in formacyjne...
4. Ruch tu rystyczn y
W ielkość ruchu turystycznego (np. na podstawie rejestracji sprzedaży biletów)
Rodzaj ruchu turystycznego (turystyka indywidu alna, grupowa, pobytowa, wędrowna, wy
cieczkowa...)
Sezonowość ruchu turystycznego, częstotliwość odwiedzin
Obszary penetracji parku.
5. Funkcja turystyczn a na tle innych funkcji parku , zagrożen ia ek ologiczn e parku Wpływ ruchu turystycznego na środowisko na
turalne parku.
Wpływ innych elementów na degradację środo wiska naturalnego parku.
Konflikty funkcji
Świadomość ekologiczna ew. mieszkańców par ku
6. P ublikacje o tem atyce tu rystyczn ej d otyczą- cc p ark u_________ ___________________________ Ź r ó d ł o : Opracowanie własne autora.
je się on coraz bardziej powszechnym elem entem rzeczyw istości i jak o taki do tyczy całości polskiego społeczeństw a. Dlatego też w najbliższej przyszłości na leży odpow iedzieć na kilka zasadniczych pytań, a odpow iedzi i w ypływ ające z nich wnioski ja k najszybciej w prow adzić w życie.
N a d m o r s k i P K S ł o w i ń s k i Koszalin W i g i e r s k i I1 I (2) D r a w s k i P K Olsztyn B i e b r z a ń s k i PI 1 Narew / i ( l / b » r s k i P K Noloó Toruń liałystok N a r w i a ń s k i P. Poznań V i c l k o p o l s k i P N Worta2^(4) ^ '— -la____ Kam pinoski P N Lw a r s z a w a '( u § V [ Ł a g o w s k i P K r'— Zielona G^ra) P o l e s k i P N ^ 5 ( 1 0 ) Kalisz K a z i m i e r s k i P K , »Wrocław Lublin Częstochowa, © OKieU ' ^ O j c o w s k i P N ^ \ % 3(6)^ / R o z t o c z a ńs ki P N \ ® U u n i d z w i s ki P K \ 2 Î 4 ï y K ato w ic e^ |> ||p 2 / — 1 (2 ) Rzeszów X ' ' J ' B a b i o g o r s k i P N Przemyśl) / Lf> U 3 ) ^ G o r c z a ń s k i P N \ X iX ; / V * ^ ^ ( 3 ^ ^ ^ M a g i i i s k I P N l (18) i i ^ T ^ ^ B p r a d ^ y P K g jm ie s z c z a d z k i P N T a tr z a ń s k i PN '( 2 ) > , 6 ( 1 4 ) 1 (5) K o ło w y c h ct*¿(9 1 - liczba .turnusów” (8) - liczba studentów
Rys. 1. Miejsca odbywania ćwiczeń terenowych specjalnościowych w parkach narodowych i krajobrazowych studentów I roku geografii turyzmu i hotelarstwa
Dessin 1. Les lieux où se tiennent les exercices sur les terrains des parcs nationaux et ceux de paysage, dans lesquels prennent part les étudiants de la première année en geographie
Pytania do dyskusji:
Jaki je s t stan kształcenia (nauczania) w zakresie ochrony przyrody w pol skim szkolnictw ie (nie tylko na poziom ie wyższym )?
Czy m oda na „ekologię” (także w turystyce) m oże być b azą dla nauczania racjonalnego stosunku do środow iska przyrodniczego?
C zy istnieje potrzeba kształcenia kadr turystycznych w zakresie ochrony przyrody? Jeżeli tak, to jak ie treści program ow e pow inno zaw ierać to kształ cenie?
Czy pom im o konfliktu funkcji istnieje potrzeba kształcenia gospodarzy (kadr) obszarów chronionych w zakresie obsługi ruchu turystycznego?
Jakie s ą szanse osiągnięcia porozum ienia m iędzy gospodarzam i obszarów chronionych a organizatoram i turystyki?
C zy edukacja w zakresie ochrony przyrody (środow iska) i obsługi ruchu tu rystycznego m oże stać się podstaw ą optym alnego w ykorzystania obszarów chro nionych dla potrzeb turystyki?
Mgr Bogdan W iodarczyk Wpłynęło:
Katedra Geografii M iast i Turyzmu 8 kwietnia 1997 r.
Uniwersytet Łódzki al. Kościuszki 21 9 0 -4 8 0 Łódź
