Piaszczysto-skalista pustynia Wadi Rum w po³udniowej Jordanii
Katarzyna Jarmo³owicz-Szulc
1 Na terenie Afryki i Azji znajduje siêwiele pustyñ — tak du¿ych i znanych, jak Sahara oraz mniejszych, jak chocia-¿by Negev. Na styku obu kontynentów — w Azji Mniejszej, w strefie sejsmicznej Morza Czerwonego, na po³udniu Jorda-nii, zaledwie w odleg³oœci oko³o 70 km od Zatoki Akaba, le¿y niewielka, prze-piêkna pustynia Wadi Rum (ryc. 1, 2). Jest ona ma³o znana i nie tak powszechnie dostêpna poprzez doniesienia naukowe i zdjêcia internetowe, jak inne obsza-ry. Pozostaje równie¿ w cieniu najwiêkszego zabytku kultury œwiatowej — miasta Nabatejczyków — Petry. Pustynia Wadi Rum jest rezerwatem przyrody o¿ywio-nej i nieo¿ywioo¿ywio-nej, zobaczenie jej dostarcza geologowi niezapomnianych wra¿eñ. Warto wiêc j¹ nieco przy-bli¿yæ.
Kilka s³ów o Jordanii
Jordania to kraj o zró¿nicowanej pod wzglêdem morfolo-gicznym powierzchni wynosz¹cej 89 206 km2
i populacji oko³o 6,3 mln mieszkañców, w którym znajduje siê jeden z najni¿ej po³o¿onych na œwiecie obszarów — depresja Morza Martwego (392 m p.p.m.). Z kolei najwy¿sze wzniesienia
le¿¹ na jego po³udniu, jak np. Jabal Rum (1754 m n.p.m.) na pustyni Wadi Rum.
Pod k¹tem zró¿nicowania geograficzno-geologicznego ca³y obszar Jordanii mo¿na podzieliæ na szeœæ czêœci:
strefê ryftu (Wadi El Araba, Morze Martwe i dolina Jordanu);
grzbiet górski i wy¿yny pó³nocne na wschód od ryftu;
po³udniow¹ pustyniê kamienn¹; plateau centralne;
depresjê Azraq — Wadi Sirhan;
pustyniê pó³nocno-wschodni¹ (zawieraj¹c¹ tak¿e plateau bazaltowe) (Sunna i in., 1988).
Jordaniê buduj¹ ska³y od bazaltów i ska³ metamorficz-nych, poprzez piaskowce, wapienie, kredê, margle i czerty po plejstoceñskie i holoceñskie osady pochodzenia aluwial-nego i eoliczaluwial-nego. Relacje tektoniczne tej czêœci œwiata pokazuje ryc. 3, a jednostki geologiczne obszaru na wschód od Jordanu wraz z opisem ogólnym zamieszczono w tabeli 1.
Budowa geologiczna po³udniowej czêœci Jordanii Pod³o¿e po³udniowej Jordanii buduj¹ prekambryjskie ska³y metamorficzne, które zajmuj¹ obszar oko³o 1800 km2. Na powierzchni ska³y te s¹ ods³oniête na terenie roz-ci¹gaj¹cym siê w kierunku S–N wzd³u¿ ryftu Wadi Araba Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 4, 2008
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; katarzyna.jarmolowicz-szulc@pgi.gov.pl
0 50 100km 30° 29° 36° 37° 38° 39° 35° 36° 37° 38° 39° 35° 31° 33° 32° 30° 29° 31° 33° Morze Œródz iemne ARABIA SAUDYJSKA IRAK SYRIA LIBAN Morze Martwe Jezioro Galilejskie Zatoka Akaba Obszar wapienny œrodkowej Jordanii Araba Pó³nocne wy¿yny Jordanu Dolina Plateau bazaltowe Obszar wapienny NE Jordanii Depresja Azraq-W adi Sirhan Kopu³a Ajloun Depresja El Jafr
Ryc. 1. Szkic geologiczny Jordanii (Al-Zoubi & Avraham, 2002) Ryc. 2. Zdjêcie satelitarne obszaru Jordanii (wg Geology.com,
w rejonie miasta Aqaba. Kompleks ska³ pod³o¿a obejmu-je granity i aplity biotytowe, granity dwu³yszczykowe, granodioryty, dioryty kwarcowe, alaskity i dioryty. W ska³y te intrudowa³y liczne utwory ¿y³owe, o zmiennym cha-rakterze — od kwaœnych po zasadowe. Wy¿ej zalegaj¹ osady zmienione w wyniku procesów epimetamorficz-nych (zlepieñce Saramuj, seria ³upków szarog³azowych).
Kompleks prekambryjski jest uwa¿any za nale¿¹cy do pó³nocnego brzegu kratonu afrykañskiego, który doœæ póŸ-no uleg³ konsolidacji (Powell, 1989).
Od pocz¹tku kambru na paleogeograficzn¹ ewolucjê Jordanii wp³ywa³y nastêpuj¹ce czynniki:
Ocean Tetydy, który zajmowa³ czêœæ zachodni¹ i pó³nocno-zachodni¹ i kilkakrotnie transgredowa³ na czêœæ lub ca³y pozosta³y obszar;
Strefa geosuturalna Wadi-Araba — Jordania pomiê-dzy blokami Palestyny i wschodniej Jordanii; Tarcza nubijsko-arabska na po³udniowym
wscho-dzie i po³udniu, gwscho-dzie produkty wietrzenia mecha-nicznego i chemicznego by³y transportowane na szelf Tetydy.
Na ska³ach metamorficznych pod³o¿a le¿¹ utwory osa-dowe trzech kompleksów: paleozoicznego, mezozoiczne-go i trzeciorzêdowemezozoiczne-go.
W dolnej czêœci s¹ to g³ównie piaskowce oscyluj¹ce od morskich (dolny kambr) po kontynentalne (œrodkowy kambr), przykryte morskimi p³ytkowodnymi osadami ordowickimi typu drobnoziarnistych piaskowców i ³upków piaszczystych.
Kompleks paleozoiczny podœciela utwory mezozoicz-ne (od morskich osadów triasowych — ilastych i wêglano-Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 4, 2008
36° 36° 34° 34° 32° 32° 30° 30° 28° 28° 30° 30° 32° 32° 34° 34° 36° 36° 38° 38° 40° 40° 42° 42° 0 50 100km
Morze Œródziemne
P³yta Afrykañska
P³yta Arabska
P³yta
Synaju
EGIPT IZRAEL ARABIA SAUDYJSKA IRAK TURCJA CYPR SYRIA LIBANRyc. 3. Ogólne trendy systemu uskoków regionu Morza Martwego (kompilacja wg Stewarta Edgella, 2006)
System/seria Ska³y
Czwartorzêd Piaski, ¿wiry, piaskowce,
zlepieñce
Pliocen Margle, ³upki, ewaporaty;
zlepieñce, piaski i ¿wiry
Miocen Margle, wapienie, piaskowce,
bazalty, tufy i alkaliczne ska³y magmowe
Oligocen zlepieñce
Eocen Kreda, wapienie, czerty, margle
Paleocen Kreda pisz¹ca, czerty, wapienie,
Kreda górna margle
Kreda dolna Piaskowce, dolomity, piaski,
³upki, i³y, wapieñ piaszczysty
Jura Wapienie, dolomity, piaskowce,
margle, ³upki
Trias Wapienie, piaskowce, ³upki, i³y
dolomit, gips
Paleozoik Wapienie, piaskowce, ³upki, i³y
dolomit, gipsy
Prekambr Ska³y metamorficzne; wulkanity
Tab. 1. Jednostki geologiczne i zgeneralizowany opis ska³ na wschód od Jordanu i Wadi Araba (w oparciu o Sunna i in. 1988)
wych, przez dolnokredowe piaskowce pochodzenia morskiego, do górnokredowych osadów morskich).
Kompleks trzeciorzêdowy obejmuje zlepieñce, margle, wapienie i piaskowce, a lokalnie (w czêœci centralnej rowu Jordanu ) — sól kamienn¹.
G³ówn¹ cech¹ tektoniczn¹ kontroluj¹c¹ stratygraficzn¹ i strukturaln¹ ewolucjê regionu od miocenu stanowi system uskokowy Morza Martwego (Dead Sea Transform — DST), w którym uskok Wadi Araba jest elementem dominuj¹cym (Ritter i in., 2003).
Wadi Rum — z bliska i z daleka
Z punktu widzenia budowy geologicznej, Wadi Rum obejmuje wielki p³askowy¿ zbudowany z ordowickich pia-skowców, który wskutek intensywnej erozji rozpad³ siê na wyd³u¿one masywy i ostañce skalne opadaj¹ce œcianami skal-nymi na dno p³askich, rozdzielaj¹cych je dolin. Efektem tego procesu s¹ te¿ ró¿nobarwne piaski tworz¹ce liczne wydmy.
Obszar Wadi Rum jest fascynuj¹cy krajobrazowo i geo-logicznie — od p³askiej piaszczystej pustyni pokrytej kolo-rowymi piaskami do wysokich gór.
Teren ten le¿y na wysokoœci oko³o 900–1000 m n.p.m., a potê¿ne skaliste szczyty siêgaj¹ tu z regu³y kilkaset metrów wy¿ej . Najwy¿sze masywy górskie, jak Jabal Rum (1754 m n.p.m.), Jabal Um-Ishrin (1753 m n.p.m.), Jabal Kharaz i Jabal Burdah góruj¹ nad ca³ym obszarem. S¹ zara-zem wielk¹ atrakcj¹ tego miejsca. Stanowi¹ one formacjê piaskowca Dubaydib (Dubaydib Sandstone Formation — DSF) (Makhlouf, 1998), znan¹ wczeœniej jako Piaskowiec Sabellarifex (Bender, 1974), obejmuj¹cy ordowickie osady silikoklastyczne — jasno-br¹zowe, drobnoziarniste, ³ysz-czykowe arenity kwarcowe, które zmieniaj¹ siê od utwo-rów masywnych do piaskowców o warstwowaniu krzy¿owym. Formacjê tê mo¿na podzieliæ na trzy cz³ony: doln¹, œrodkow¹ i górn¹ (Masri, 1988). W jej œrodkowej czêœci pojedyncze cia³a piaskowcowe maj¹ geometriê kana³ów. Kompleks DSF podœcielony jest przez formacjê piaskowca Hiswah (Hiswah Sandstone Formation), a przy-krywa go formacja piaskowca Mudawwara (Mudawwara
Sandstone Formation) (Masri, 1988; Sunna i in., 1988). Pozycja straty-graficzna DSF to landeil-karadok (Powell, 1989; Makhlouf, 1998).
Na terenie tego piêknego zak¹tka œwiata w Królestwie Jor-danii utworzono ogromny rezerwat przyrody o powierzchni 720 km2
— Wadi Rum Protected Area. Chocia¿ jest to obszar pustynny, zamiesz-kuje go 250 ró¿nych gatunków zwierz¹t, w tym lis czerwony, kozioro¿ec nubijski, oryks arabski, orze³ Verreaux. Razem wyró¿nia siê tu oko³o 360 gatunków fauny i flory. Najpopularniejsze to: Caryo-phyllacae, Labiacae, Mimosacae i Papilionacae.
Od tysi¹cleci jest to równie¿ obszar zamieszka³y przez ludzi. Ponad dwa tysi¹ce lat temu lud Nabatejczyków budowa³ w nieda-lekiej Petrze, na skrzy¿owaniu szlaków handlowych z Azji do Afryki i Europy, wspania³e miasto i nekropoliê, bêd¹ce dziœ jednym z zabytków œwiatowego dziedzictwa kultury. Na pustyni Wadi Rum Nabatejczycy pozostawili swój œlad w postaci budowli i inskrypcji naskalnych. Wêdrówka po pustyni obecnie odbywa siê pod przewodnictwem gospo-darzy tej krainy — Beduinów.
Podsumowanie
Pustynia Wadi Rum w Jordanii to piêkny i ciekawy obszar. Najbardziej spektakularne czerwone wydmy piasz-czyste Um Ishrin (ryc. 4) s¹siaduj¹ z wynios³ym masywem Jebel um Ishrin i s¹ piêknym miejscem, sk¹d mo¿na obej-rzeæ zachód s³oñca siedz¹c przy ognisku goœcinnych Bedu-inów. Formy wietrzeniowe piaskowców to zarówno poje-dyncze ostañce, charakterystyczne mosty skalne (np. Bur-dah czy Um Frouth), kaniony wype³nione piaskiem czy potê¿ne masywy (ryc. 5–8 na str. 351 i 352).
Spis literatury
AL-ZOUBI A. & BEN AVRAHAM Z. 2002 — Structure of the Earth’s crust in Jordan from potential field data. Tectonophysics, 346: 45–59. BENDER F. 1974 — Geology of Jordan. Contribution to the Regional Geology of the World. Gebrueder, Bornatraeger, Berlin,196. MAKHLOUF I.M. 1998 — Storm-generated channels in the Middle Dubaydib Sandstone Formation, South Jordan. J. King Saud Univ. vol.10, Science (1), Riyadh: 61–77.
MASRI A. 1988 — Al Mudawwara and Halat Armar Sheets, Bulletin 13, 1:50 0000 Geological map Series. NRA Amman.
POWELL J.H. 1989 — Stratigraphy and sedimentation of the phanero-zoic rocks in Central and South Jordan. Part A, Ram and Khreim Gro-ups, Bulletin 11, NRA, Amman: 56–58.
RITTER O., RYBERG T., WECKMANN U., HOFFMAN-ROTHE A., ABELADAS A., GARFUNKEL Z.& DESERT GROUP. 2003 — Geo-physical images of the Dead Sea Transform in Jordan reveal an imper-meable barrier for fluid flow. Gephys. Res. Lett. 30 (14): 1741. STEWART EDGELL H. 2006 — Geological setting of Arabian deser-ts. [In:] Arabian deserdeser-ts. Nature, origin and evolution. Springer: 29–43. SUNNA B., EL-HIYARI M., TEIMEH M., ABDELHADI M., RABI H. & AL.-HARTHI T. 1988 — Nomenclature Unification Committee of the Jordanian Stratigraphical Kolumn. Part 1: Palaeozoic sequences Internal Report., NRA, Amman.
Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 4, 2008
Ryc. 4. Czerwone wydmy piaszczyste Um Ishrin, potê¿ny masyw i kanion na pustyni Wadi
Ryc. 6. Fragment pustyni Wadi Rum — forma wietrzeniowa w postaci grzyba
Ryc. 5. Formy wietrzeniowe w postaci mostów skalnych na pustyni Wadi Rum. Obie fot. K. Jarmo³owicz-Szulc
Ryc. 7. Most skalny Burdah w masywie Burdah na pustyni Wadi Rum. Obie fot. K. Jarmo³owicz-Szulc
Ryc. 8. Fragment pustyni Wadi Rum — fantastyczne formy wietrzeniowe
