Tadeusz Depciuch – pionier badañ geochronologicznych w Polsce
Jerzy B. Miecznik
1Tadeusz Depciuch – pioneer of geochronological studies in Poland. Prz. Geol., 62: 503–509.
A b s t r a c t. Dr Tadeusz Depciuch (1928–2007), geochemist, mineralogist and economic geologist, longtime employee of the Polish Geological Institute in Warsaw, as the first scientist in Poland who conducted a systematic study on isotopic age of crystalline rocks. In 1966, after preliminary age determinations by Dr Jerzy Borucki, he undertook research of crystalline rocks of the Lower Silesian Block, mainly granites, and subsequently of rocks of the basement of the Polish part of the East European Precambrian Platform penetrated in the 1960s and 1970s, as well as igneous rocks of its cover. He used the K-Ar method, applying its volumetric variety on own-designed equipment. Age determinations allowed identifying the magmatic and metamorphic stages of the development of the crystalline basement evolution, and establishing the stratigraphy. They also played an important role in the research on Variscan plutonism in Lower Silesia.
Tadeusz Depciuch participated in prospecting for uranium deposits in the Sudetes, using geochemical methods, and studied the origin of some deposits. In 1974–1984, he worked in Africa (Benin) as a UN expert in the field of geochemistry and economic geology.
Keywords: K-Ar geochronology, the Sudetes, NE Poland, uranium deposits
Dnia 9 lutego 2007 r. zmar³ tragicznie emerytowany pra-cownik Pañstwowego Instytutu Geologicznego doc. dr Tadeusz Depciuch, geochemik, mineralog, geolog z³o¿owy, pionier badañ geochronologicznych w Polsce.
Tadeusz Depciuch urodzi³ siê 28 marca 1928 r. w Prze-myœlu w rodzinie magazyniera kolejowego Andrzeja Dep-ciucha i Stanis³awy z domu Tartaczyñskiej. Dzieciñstwo i lata wojenne spêdzi³ w rodzinnym mieœcie, podczas okupa-cji niemieckiej skoñczy³ szko³ê powszechn¹. Wywózka starszej siostry na roboty do Niemiec w 1943 r. spowodo-wa³a koniecznoœæ szybkiego zarobkowania i Tadeusz niez-w³ocznie podj¹³ naukê zawodu w zak³adzie fryzjerskim. Po opuszczeniu Przemyœla przez Niemców w 1944 r. uczy³ siê w I Pañstwowym Liceum i Gimnazjum im. J. S³owackiego i w 1948 r. zda³ maturê. W tym samym roku rozpocz¹³ stu-dia na Uniwersytecie Poznañskim na Wydziale Matema-tyczno-Przyrodniczym na dwóch kierunkach: chemicznym i mineralogicznym. By³ s³uchaczem m.in. wyk³adów prof. Kazimierza Smulikowskiego i prof. (wówczas docenta) Antoniego Polañskiego. Reorganizacja Uniwersytetu Poz-nañskiego w 1951 r. sprawi³a, ¿e w koñcowej fazie studiów znalaz³ siê w na Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii oraz na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi. Studia ukoñczy³ w 1952 r. z dwoma dyplomami – magistra chemii i dyplo-mem studiów wy¿szych I stopnia w zakresie mineralogii. Tytu³ magistra uzyska³ na podstawie pracy pt. „Wp³yw pierwiastków œladowych na trwa³oœæ siarczku miedziowe-go”, wykonanej pod kierunkiem prof. dr. Alfonsa Krau-sego. Wkrótce o¿eni³ siê z kole¿ank¹ ze studiów Mari¹ Harapiñsk¹, póŸniejsz¹ wieloletni¹ pracowniczk¹ Pañstwo-wego Instytutu Geologicznego (wówczas Instytutu Geolo-gicznego), doktorem petrografii.
Na podstawie obowi¹zuj¹cego wtedy nakazu pracy Tadeusz Depciuch zosta³ w styczniu 1953 r. zatrudniony w Ministerstwie Przemys³u Chemicznego na stanowisku geo-loga, a nastêpnie ( w 1955 r.) przeniesiony do utworzonego
Centralnego Zarz¹du Kopalnictwa Surowców Chemicz-nych. Wobec braku personelu geologicznego w kopalniach osobiœcie zajmowa³ siê opracowywaniem planów robót rozpoznawczych i poszukiwawczych takich surowców, jak: piryt, arsenopiryt, baryt, fluoryt, gipsy, anhydryty, fosfory-ty, ziemie krzemionkowe, ochry oraz ich realizacj¹. Z cza-sem kopalnie uzyskiwa³y sta³¹ obs³ugê geologiczn¹ i dzia³alnoœæ Depciucha nabiera³a bardziej urzêdniczego charakteru, który mu zdecydowanie nie odpowiada³. Mimo awansu na zastêpcê g³ównego geologa resortu wyst¹pi³ o zgodê na przeniesienie do Zak³adu Z³ó¿ Surowców Pro-mieniotwórczych w Instytucie Geologicznym, gdzie zosta³ przyjêty pod koniec 1958 r. na stanowisko asystenta.
W instytucie Tadeusz Depciuch rych³o da³ siê poznaæ jako naukowiec o powa¿nym twórczym potencjale. Zak³ad Z³ó¿ Surowców Promieniotwórczych istnia³ dopiero dwa lata, ale szybko zdobywa³ opiniê elitarnego z powodu upra-wianej tematyki, a przede wszystkim ze wzglêdu na two-rz¹cych go ludzi – m³odych, ambitnych, dziêki wspólnej pracy w terenie z¿ytych ze sob¹ i zaprzyjaŸnionych, z jasno zakreœlonymi planami zawodowymi i ¿yciowymi. Kierow-nikiem by³ niespe³na czterdziestoletni dr Aleksander Jeliñ-ski, pozostawiaj¹cy pracownikom du¿¹ swobodê dzia³ania. Depciuch od pocz¹tku nale¿a³ do najmocniejszych cz³on-ków zespo³u. W pierwszym okresie jego aktywnoœæ zawo-dowa przebiega³a dwutorowo – zajmowa³ siê badaniem petrografii, geochemii i genezy nowo odkrytego z³o¿a ura-nu w Grzmi¹cej w karbonie depresji œródsudeckiej, potem tak¿e z³o¿a w Radoniowie w metamorfiku izerskim, co mia³o s³u¿yæ tworzeniu koncepcji dalszych poszukiwañ uranu, oraz uczestniczy³ w systematycznej, geochemicznej prospekcji uranu w Sudetach metod¹ aluwialnego zdjêcia uranometrycznego. W latach 1961–1964 pracowa³ w Gó-rach Kaczawskich i na ich Pogórzu, w Rudawach Janowic-kich, w Górach Sowich, BardzJanowic-kich, w Górach Z³otych i Bialskich, w Masywie Œnie¿nika, przy realizacji zdjêcia
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; jerzy.miecznik@pgi.gov.pl.
Z MINIONYCH CZASÓW
oraz detalizacji aluwialnej i glebowej wykrytych anomalii uranometrycznych. Równolegle prowadzone by³y prace nad metodyk¹ zdjêæ geochemicznych. Œladem tej dzia-³alnoœci s¹ opracowania archiwalne – z powodu tajnoœci poszukiwañ uranu ich rezultaty nie mog³y byæ publikowa-ne. Drukiem og³oszone zosta³y natomiast wyniki prac metodycznych (Depciuch i in., 1965a, b). Dodaæ nale¿y, ¿e w 1962 r. Depciuch bra³ tak¿e udzia³ w poszukiwaniu pia-sków cyrkonowych na pla¿ach ba³tyckich, zakoñczonym obliczeniem zasobów w rejonie Mielna.
W 1965 r. Tadeusz Depciuch uzyska³ tytu³ doktora na podstawie rozprawy „Geochemia i geneza koncentracji uranu w górnokarboñskich osadach klastycznych niecki œródsudeckiej” (Depciuch, 1968), przygotowanej pod kie-runkiem prof. Antoniego Polañskiego, w 1969 r. wyró¿nio-nej II Nagrod¹ im. K. Bohdanowicza. Podczas czytania rozprawy uderza doskona³oœæ jej konstrukcji i jasnoœæ naukowego wywodu. Trzeba wyjaœniæ, ¿e ta wartoœciowa praca jest poœwiêcona z³o¿u Grzmi¹ca, którego nazwy nie wolno by³o wtedy wymieniaæ. Mimo up³ywu pó³wiecza w swojej zasadniczej, geochemicznej czêœci rozprawa pozo-staje aktualna.
Obok tematyki uranowej dr Depciuch podj¹³ w 1964 r. badania geochronologiczne, które wkrótce wype³ni³y jego dzia³alnoœæ naukow¹. Potrzeba stworzenia w Polsce labo-ratorium do okreœlania radiometrycznego wieku ska³ sta³a siê oczywista zaraz po wojnie podczas badañ masywów krystalicznych na Dolnym Œl¹sku. Orêdownikiem badañ geochronologicznych by³ profesor Kazimierz Smulikow-ski (SmulikowSmulikow-ski, 1952), on te¿ zachêci³ swego doktoranta Jerzego Boruckiego do zajêcia siê t¹ tematyk¹ i s³u¿y³ pomoc¹ w skonstruowaniu przez niego aparatu do stoso-wania metody potasowo-argonowej (K-Ar) (Borucki, 1964, 1966). Aparat powsta³ w 1962 r. w Pracowni Analitycznej Zak³adu Z³ó¿ Pierwiastków Rzadkich i
Promieniotwór-czych IG wed³ug koncepcji Boruckiego, pomiary argonu by³y robione metod¹ objêtoœciow¹. W zakresie schematu oczyszczania gazów urz¹dzenie by³o wzorowane na przy-rz¹dzie stosowanym w Instytucie Geochemii i Chemii Analitycznej im. W. Wernadskiego w Moskwie, gdzie Borucki odby³ krótki sta¿. Doktor Jerzy Borucki przepro-wadzi³ na nim datowania ska³ krystalicznych, w wiêkszo-œci granitoidów dolnoœl¹skich, ale w zwi¹zku z czeka-j¹cym go kilkuletnim wyjazdem do Afryki ust¹pi³ miejsca Depciuchowi.
Kierownictwo Pracowni Mineralogii i Geochemii w Zak³adzie Z³ó¿ Pierwiastków Rzadkich i Promieniotwór-czych, zajmuj¹cej siê tematyk¹ geochronologiczn¹, Tade-usz Depciuch przej¹³ w 1966 r. Wkrótce skonstruowa³ nowy aparat do oznaczania argonu metod¹ wolumetryczn¹, w którym zastosowa³ szereg oryginalnych rozwi¹zañ, co radykalnie zwiêkszy³o precyzjê oznaczeñ oraz uproœci³o i skróci³o proces analityczny (Depciuch, 1971a). W latach 1968–1969 spêdzi³ 10 miesiêcy we Francji jako stypendy-sta rz¹du francuskiego. Odby³ wówczas stypendy-sta¿e w laborato-riach geochronologicznych w Centre National de la Recherche Scientifique w Nancy u prof. M. Roubault i prof. F. Leu-tweina oraz w DJpartement de GJologie et MinJralogie de la FacultJ des Sciences w Clermont-Ferrand u prof. M. Roques, a ponadto sta¿ w oœrodku szkoleniowym Comissariat B l`Inergie Atomique w RazPs pod Limoges, którego przed-miotem by³a organizacja i metodyka poszukiwañ z³ó¿ ura-nu. Swój pobyt w Nancy i Clermont-Ferrand wykorzysta³ do zapoznania siê ze stosowanymi tam metodami geochro-nologicznymi: rubidowo-strontow¹ (Rb-Sr) oraz nowoczeœ-niejsz¹ odmian¹ metody potasowo-argonowej, opart¹ na rozcieñczaniu izotopowym argonu i spektrometrycznych pomiarach jego zawartoœci (Burchart, 1971; Depciuch 1971a; Polañski, 1979), a tak¿e do wykonania kontrolnych datowañ ska³ z Polski. Oznaczenia kontrolne zosta³y zro-bione obiema metodami w obu oœrodkach. Maksymalne ró¿nice miêdzy nimi a oznaczeniami na aparacie Depciu-cha wynios³y 8% (Depciuch, 1971a). Po powrocie do War-szawy dr Depciuch podj¹³ starania o wprowadzenie w instytucie metody rozcieñczania izotopowego, która wobec metody wolumetrycznej stanowi³a ogromny postêp pod wzglêdem czu³oœci i zakresu stosowalnoœci – i zd¹¿y³a ju¿ wyprzeæ tê metodê ze wszystkich powa¿nych laborato-riów, ale wymaga³a odpowiedniego, kosztownego spektro-metru mas (Depciuch, 1970). Niestety, starania te nie przynios³y powodzenia.
W 1970 r. Tadeusza Depciucha powo³ano z ramienia Polski na sta³ego cz³onka Komisji Wieku Bezwzglêdnego przy Asocjacji Karpacko-Ba³kañskiej. W tym czasie wsku-tek reorganizacji instytutu znalaz³ siê on w Zak³adzie Geo-chemii, na stanowisku kierownika Pracowni Geochronologii. Pocz¹tkowo Depciuch skupi³ siê na badaniach wieku radiometrycznego granitoidów dolnoœl¹skich. Zakres da-towañ wykonanych wczeœniej przez dr. Boruckiego ogra-nicza³ siê do pojedynczych próbek pobranych z poszcze-gólnych masywów. W pierwszych latach dzia³a³ w pojedynkê, potem tak¿e z udzia³em dr. Józefa Lisa, a w póŸniejszym czasie równie¿ dr. Huberta Sylwestrzaka, jed-nak do czasu weryfikacji wyników datowañ w laborato-riach francuskich nie publikowa³ ich. Wszystkie oznacze-nia by³y kontrolowane i interpretowane za pomoc¹ opraco-wanej przez Depciucha i Lisa matematycznej metody
izo-Ryc. 1. Tadeusz Depciuch w 1952 r. izo-Ryc. 1, 3, 4 i5 fot. z archiwum rodzinnego
chronowej (Depciuch & Lis, 1971a). Datowania granito-idów strzegomskich, karkonoskich, k³odzko-z³otostockich i strzeliñskich wykaza³y znaczne zró¿nicowanie ich radio-metrycznego wieku (Depciuch, 1971b, 1972a; Depciuch & Lis, 1971a, b), przy czym okaza³o siê, ¿e starsze s¹ granito-idy sudeckie: k³odzko-z³otostockie (295–297 mln lat) i karkonoskie (294–307 mln lat), zaœ m³odsze granitoidy strzegomskie (262–276 mln lat) i strzeliñskie. W obrêbie tych ostatnich stwierdzono co najmniej dwie fazy rozwoju (278–288 mln lat i 257–269 mln lat), natomiast datowania ods³aniaj¹cych siê dalej na po³udniu granitoidów z ¯ulo-wej (301–314 mln lat) zbli¿a³y je do granitoidów karkono-skich i k³odzko-z³otostockich. Swoimi badaniami obj¹³ Depciuch tak¿e gnejsy Gór Sowich (Depciuch, 1972b), ich wyniki z pewnymi uzupe³nieniami zosta³y og³oszone dru-kiem kilka lat póŸniej (Depciuch i in., 1980). Datowania grupowa³y siê w granicach 412–489 mln lat z maksimum 420–460 mln lat, autorzy wyrazili przypuszczenie, ¿e wie-ki te mog¹ odpowiadaæ powrotowi bloku sowiogórswie-kiego w p³ytsze partie skorupy ziemskiej, natomiast nieliczne wyniki w przedziale 643–655 mln lat (pegmatyt, amfibolit) uznali za wieki reliktowe.
Publikowane dane by³y natychmiast wykorzystywane w syntezach regionalnych (Oberc, 1972) i wci¹¿ s¹ cyto-wane w podrêcznikach akademickich (Stupnicka, 2007) i monografiach (Koz³owski & Wiszniewska, 2007).
Wkrótce dr Depciuch zaj¹³ siê tak¿e ska³ami funda-mentu krystalicznego polskiej czêœci platformy
wschod-nioeuropejskiej. W latach 60. i 70. XX w. ten dziewiczy wówczas obszar, obejmuj¹cy trzeci¹ czêœæ powierzchni Polski, penetrowano bardzo intensywnie geologicznie i geofizycznie. By³o to ods³anianie „nowych l¹dów”, uwieñ-czone spektakularnym odkryciem bogatych z³ó¿ ilmenito-wo-magnetytowych na SuwalszczyŸnie (Znosko, 1993a). Pierwsze pojedyncze oznaczenia wieku izotopowego ska³ fundamentu zosta³y wykonane w laboratoriach zagranicz-nych, metod¹ K-Ar ( J. Kantor w Czechos³owacji) i metod¹ Rb-Sr (K. Przew³ocki i in. w USA) (£aszkiewicz, 1960; Burchart, 1971a; Depciuch, 1973a). Tadeusz Depciuch roz-pocz¹³ swoje badania w 1968 r. lub nieco wczeœniej, a ich wyniki publikowa³ w klasycznej dziœ, dwuczêœciowej monografii „Ska³y platformy prekambryjskiej w Polsce” i w Kwartalniku Geologicznym (Depciuch, 1973a, b, 1974; Depciuch i in., 1975). Z uwagi na nierównomierne roz-mieszczenie otworów wiertniczych najwiêcej danych pochodzi³o ze ska³ kompleksu podlaskiego i intruzji suwal-skiej, mniej ze ska³ kompleksów kampinoskiego i mazur-skiego i zaledwie kilka z kompleksu mazowieckiego. Do tego dosz³y wyniki datowania ska³ z intruzji alkalicznych i zasadowych – E³ku, Piszu i Tajna. Na podstawie tych danych oraz porównañ z obszarami s¹siednimi zarysowa³ siê nastêpuj¹cy schemat rozwoju fundamentu polskiej czê-œci platformy prekambryjskiej (Depciuch i in., 1975). Naj-wy¿sze wartoœci wieku izotopowego, maksymalnie do 2710 mln lat, odnosi³y siê do pegmatytu z otworu wiertni-czego Jastrzêbna IG-1 (Depciuch i in., 1974, 1975). Wyniki
Ryc. 2. Zak³ad Z³ó¿ Pierwiastków Rzadkich i Promieniotwórczych Instytutu Geologicznego, marzec 1970 r. Pierwszy rz¹d, od lewej: Jerzy Mikuszewski, Tadeusz W¹tkowski, Tadeusz Depciuch, Marian Sa³dan, Józef Lis; drugi rz¹d: Regina Fr¹tczak, El¿bieta Jancelewicz, Magdalena Jêczmyk, El¿bieta Bareja, Barbara Lis, Teresa Morawska, Bo¿ena Budzicka; trzeci rz¹d: Mieczys³aw Kruszewski, Jerzy Kanasiewicz, Ewa Przenios³o, Aleksander Jeliñski – kierownik zak³adu, Irena Pietrzak, Augustyn Jêczalik – kierownik zak³adowego laboratorium chemicznego. Fot. ze zbiorów Magdaleny Jêczmyk
te Depciuch i wspó³autorzy odrzucili, interpretuj¹c je jako efekt nadwy¿ki argonu, tj. obecnoœci argonu spoza uk³adu K-Ar, która prowadzi do zawy¿enia wieku ska³y, zjawiska znanego, ale nie do koñca wyjaœnionego. Zwrócili uwagê na mo¿liwoœæ zachodzenia zjawiska na wiêkszych g³êbo-koœciach przy stosunkowo wysokim ciœnieniu parcjalnym argonu uwolnionego z innych minera³ów, który wobec niskiego w tych warunkach ciœnienia parcjalnego wody mo¿e wchodziæ w struktury kolejnych minera³ów. Na obecnoœæ argonu nadwy¿kowego wskazywa³by ich zda-niem znaczny rozrzut wyników oznaczeñ w przypadku tej samej próbki biotytu i dwukrotna ró¿nica wieku miêdzy oznaczeniami w skaleniu i biotycie, czego nie mo¿na by³o wyt³umaczyæ jedynie ró¿n¹ retencj¹ argonu w obu tych minera³ach. Za realny wiek ska³ kompleksu podlaskiego uznali pojedyncze datowania w granicach 1600–2000 mln lat, które wskazywa³y na svekofeñski cykl orogeniczny. Wiêkszoœæ oznaczeñ mieœci³a siê w przedziale od 1340 do 1560 mln lat z dwiema wartoœciami maksymalnymi 1386 i 1542 mln lat, przy czym druga z tych wartoœci odpowiada³a odm³odzeniu ska³ wskutek metamorfizmu regionalnego gotyjskiego cyklu orogenicznego (Depciuch i in., 1975). Cykl ten zosta³ zakoñczony anorogenicznymi intruzjami granitoidów typu rapakiwi (1472 mln lat) i ska³ masywu suwalskiego (1391 mln lat). Granityzacja i fa³dowania wg³êbne, które doprowadzi³y m.in. do powstania owalnych masywów centralnych (mazowieckiego i in.), zakoñczy³y siê oko³o 1350 mln lat temu wyniesieniem tych struktur, a tak¿e sprawi³y odm³odzenie nadleg³ych utworów meta-morficznych (1386 mln lat) i utworzenie siê ¿y³
granito-wych przecinaj¹cych utwory metamorficzne i anoroge-niczne intruzje cyklu gotyjskiego (1340 mln lat). Na obsza-rze wystêpowania kompleksu kampinoskiego zaznaczy³o siê odm³odzenie ska³ wywo³ane dalslandzkimi procesami metamorficznymi (1230 mln lat). Wzd³u¿ g³êbokiego roz-³amu o kierunku WE (Olsztyn-Tajno) podczas jego uak-tywnienia siê w wy¿szym paleozoiku powsta³y zasadowe i alkaliczne intruzje E³ku, Piszu i Tajna (oko³o 300 mln lat) (Depciuch, 1973b; Depciuch i in., 1975).
Wspomina³ po latach profesor Jerzy Znosko: „Ozna-czenia te walnie przyczyni³y siê do ustalenia magmowych i metamorficznych etapów rozwojowych zdefiniowanych petrograficznie kompleksów skalnych fundamentu krysta-licznego i w konsekwencji do opracowania podzia³u wie-kowego kolumny stratygraficznej” (Znosko, 1993b). Trzeba dodaæ, ¿e mimo zakwestionowania przez dr. Depciucha i wspó³autorów wiarygodnoœci oznaczeñ wieku izotopowe-go pegmatytu z otworu Jastrzêbna IG-1 profesor Wac³aw Ryka uzna³ archaiczny wiek pegmatytu (gruboziarnistego granitu), ekstrapoluj¹c go na ca³y masyw mazowiecki (Ryka, 1984, 1993). Pogl¹d o obecnoœci archaicznych jed-nostek w zachodniej czêœci platformy wschodnioeuropej-skiej by³ przez wiele lat powszechnie akceptowany w literaturze i do jego podwa¿enia dosz³o dopiero niedawno (Krzemiñska i in., 2006). Zawdziêczamy to dokonanej weryfikacji wieku izotopowego zachowanych wtórników próbki pegmatytu z otworu Jastrzêbna IG-1, a tak¿e gnejsu z otworu Barg³ów IG-2, któremu równie¿ przypisano wiek archaiczny (Ryka i in., 2002), przy u¿yciu najskuteczniej-szej techniki geochronologicznej do badañ ska³
nych jak¹ jest metoda U-Pb, stosowana na cyrkonach (Krzemiñska i in., 2006). Analizy izotopowe U-Pb-Th, wykonane w Laboratorium Izotopowym w Canberze na mikrosondzie jonowej SHRIMP II na cyrkonach i monacy-tach, wykaza³y paleoproterozoiczny wiek ska³ (1826 12 mln lat pegmatyt z Jastrzêbnej i 1835 28 mln lat gnejs z Barg³owa). O sprawie tej nie wspomina³bym, gdyby nie fakt, ¿e autorstwo pogl¹du o obecnoœci ska³ archaicznych w fundamencie krystalicznym pó³nocno-wschodniej Pol-ski nies³usznie przypisuje siê Depciuchowi, Lisowi i Syl-westrzakowi, równie¿ w cytowanym artykule (Krzemiñska i in., 2006).
Stosowana przez Tadeusza Depciucha metoda K-Ar zosta³a opracowana na pocz¹tku lat 50. XX w. i szybko zdoby³a popularnoœæ dziêki: prostocie i wzglêdnej dok³a-dnoœci, mo¿liwoœci datowania pospolitych, ska³otwórczych minera³ów potasu (obecnoœci potasu nawet w ska³ach typu bazaltów), ³atwoœci separowania badanych minera³ów (geo-chronometrów) ze ska³y i ³atwoœci iloœciowego wydziele-nia argonu z próbki, korzystnej wielkoœci okresu po³o-wicznego rozpadu potasu, daj¹cej metodzie bardzo szeroki zakres czasowy (od archaiku do czwartorzêdu) (Burchart, 1971b; Ha³as, 1995). Nic dziwnego, ¿e tê w³aœnie metodê poleca³ profesor Smulikowski. Jej s³ab¹ stron¹ jest du¿a mobilnoœæ argonu, który jako gaz szlachetny nie jest przy-trzymywany w strukturach minera³ów si³ami wi¹zañ che-micznych i w wysokich temperaturach ³atwo uchodzi z nich przez dyfuzjê. Zamkniêcie w sieci biotytu, minera³u
naj-czêœciej wykorzystywanego przez Depciucha do okreœla-nia stosunku K 40 do Ar 40, nastêpuje w temperaturze poni¿ej 280o
C i wtedy dopiero zaczyna dzia³aæ izotopowy zegar. Uzyskiwany wynik datowania nie odpowiada zatem wiekowi minera³u tylko czasowi jaki min¹³ od chwili och³odzenia ska³y do temperatury 280–250o
C. W przypadku skalenia potasowego temperatura zamkniêcia jest jeszcze ni¿sza (200oC). W metodzie U-Pb wykorzystuje siê znacz-nie wy¿sze temperatury zamkniêcia, w przypadku cyrkonu >800oC (Krzemiñska i in., 2006b), a wiêc zbli¿one do tem-peratur krystalizacji magmy, a niezwyk³¹ cech¹ cyrkonu jest jego wielka trwa³oœæ i zdolnoœæ rejestrowania ró¿nych zdarzeñ w rozwoju magmowym i metamorficznym bada-nych kompleksów skalbada-nych. Wspó³czeœnie metody potaso-wo-argonowe s¹ nadal z powodzeniem u¿ywane, ale w innym zakresie, przede wszystkim do oznaczania wieku stygniêcia m³odych ska³ wulkanicznych (z wy³¹czeniem wylewów podmorskich), wieku ostatniej fazy metamorfi-zmu ska³, b¹dŸ wieku stygniêcia masywów granitoido-wych o prostym cyklu krystalizacji (Ha³as, 1995; Krzemiñska i in., 2006).
W 1973 r. Tadeusza Depciucha powo³ano na stanowi-sko docenta. Zosta³ te¿ zatrudniony jako konsultant do badañ struktur materia³ów z³o¿onych w Pracowni Struktur Materia³owych w Instytucie Podstawowych Problemów Techniki PAN, a ju¿ wczeœniej podj¹³ wspó³pracê z Instytu-tem Elektrotechniki i Politechnik¹ Warszawsk¹ w zakresie petrografii i technologii materia³ów izolacyjnych.
Od kilku lat Depciuch czyni³ starania o pracê w Afryce i w maju 1974 r. wyjecha³ na 10 lat do Dahomeju (obecnie Benin) na kilkakrotnie przed³u¿any kontrakt ONZ jako ekspert w dziedzinie geochemii. Nie by³ to w Zak³adzie Z³ó¿ Pierwiastków Rzadkich i Promieniotwórczych pierw-szy egzotyczny wyjazd. Doktor Jerzy Borucki ju¿ w 1966 r. zapocz¹tkowa³ seriê zagranicznych kontraktów, udaj¹c siê w roli eksperta ONZ na Madagaskar. W 1968 r. wyjecha³ do Nigru dr W³odzimierz Zaj¹czkowski, który zorgani-zowa³ tam s³u¿bê geologiczn¹ i œci¹gn¹³ do niej kolegów: dr. Huberta Sylwestrzaka (1970–1972), dr. Józefa Lisa (1971–1973), a tak¿e Boruckiego (1970–1971) oraz kilku innych geologów z PIG (Sylwestrzak, 2005). Doktor Sta-nis³aw Przenios³o jako ekspert ONZ trafi³ do Gabonu w 1972 r., potem zosta³ przeniesiony na kilka lat na Haiti. Nieco póŸniej zaczê³y siê azjatyckie wyprawy dr. Jerzego Kanasiewicza. By³y to lata, w których o dalekich podró¿-ach wiêkszoœæ ludzi mog³a tylko marzyæ. Wszyscy wymie-nieni mieli solidne przygotowanie geologiczne, zdobyte g³ównie w Sudetach, opanowane metody prospekcji geo-chemicznej i gruntown¹ wiedzê z zakresu mineralogii i metod analitycznych, co pozwala³o na samodzieln¹ pracê w dowolnym kraju. Afryka tchnê³a autentyczn¹ egzotyk¹, przemys³ turystyczny mia³ siê dopiero rodziæ, a kontrakty (szczególnie ONZ) zapewnia³y bardzo wysokie dochody. Koledzy z „Promieniotwórczych” wywo³ywali w instytu-cie mieszane uczucia: uznanie, ale w jeszcze wiêkszym stopniu zazdroœæ.
W g³ównym mieœcie Beninu, Cotonou, Tadeusz Dep-ciuch zorganizowa³ laboratorium chemiczno-geochemicz-ne wyposa¿ochemiczno-geochemicz-ne w najnowoczeœniejsz¹ na owe czasy apara-turê i wyszkoli³ miejscowy personel, w tym 4 osoby na poziomie wy¿szym. Pod jego kierownictwem wykonano tam ponad 500 000 oznaczeñ geochemicznych na potrzeby
Ryc. 4. Tadeusz Depciuch po powrocie z buszu, Cotonou, maj 1976 r.
Beninu, a tak¿e na zamówienia nap³ywaj¹ce z innych kra-jów afrykañskich. Jednoczeœnie prowadzi³ na terenie ca³ego kraju poszukiwania surowców metodami geoche-micznymi i geologicznymi. Prace te przynios³y odkrycie z³ó¿ fosforytów i z³ota, którego próbn¹ pilotow¹ eksploata-cjê podjêto w 1983 r., oraz z³ó¿ marmurów, kaolinu i glinu dla ceramiki budowlanej. Dzia³alnoœæ Depciucha spotka³a siê z wysok¹ ocen¹ zarówno w ONZ, jak i w Beninie, czego œwiadectwem by³o wyst¹pienie w 1984 r. beniñskiego rz¹du do rz¹du polskiego i ONZ o przed³u¿enie jego poby-tu. Depciuch odmówi³ z powodów rodzinnych (Depciuch, 1984). Istotn¹ przyczyn¹ by³a powa¿na choroba córki, ale zapewne odczuwa³ te¿ zmêczenie Afryk¹. Ju¿ w Polsce po jakimœ czasie zacz¹³ niedomagaæ, co mog³o byæ skutkiem d³ugoletniego pobytu w trudnym klimatycznie dla Euro-pejczyka regionie i przebytej malarii.
Tadeusz Depciuch nie wróci³ do badañ geochronolo-gicznych. Istniej¹ca w instytucie aparatura by³a jeszcze przez jakiœ czas u¿ywana w pracach Józefa Lisa i Huberta Sylwestrzaka (Lis & Sylwestrzak, 1978), potem przez dr Katarzynê Jarmo³owicz-Szulc (Jarmo³owicz-Szulc, 1985, 1990) oraz zatrudnionego czasowo pracownika Instytutu Fizyki Uniwersytetu im. M. Sk³odowskiej-Curie w Lubli-nie, gdzie wkrótce pod kierunkiem profesora Stanis³awa Ha³asa uruchomiono pracowniê geochronologii, bazuj¹c¹ na metodzie K-Ar z zastosowaniem spektrometru mas i jej nowoczeœniejszej odmiany wykorzystuj¹cej aktywacjê neutronow¹ próbek (Ar-40/Ar-39) (Ha³as, 1995). Do czasu przejœcia na emeryturê w 1993 r. doc. Depciuch pracowa³ na pó³ etatu w Zak³adzie Geochemii i Chemii Analitycznej i od roku 1992 wskutek reorganizacji instytutu w Zak³adzie
Petrografii i Geochemii. Zajmowa³ siê g³ównie metodyk¹ oznaczania z³ota metod¹ absorpcyjnej spektrometrii ato-mowej na potrzeby prowadzonych wówczas badañ wystê-powania z³ota w Polsce.
W opinii doc. dr. Aleksandra Jeliñskiego, wieloletniego szefa Tadeusza Depciucha, cz³owieka nieskorego do kom-plementowania, Depciuch wyró¿nia³ siê wybitn¹ inteligen-cj¹, du¿¹ samodzielnoœci¹, dyscyplin¹ wewnêtrzn¹ i kon-sekwencj¹ w dzia³aniu, a jego kulturalny i ujmuj¹cy sposób bycia oraz ¿yczliwy stosunek do ludzi zyskiwa³y mu ogól-ny szacunek i sympatiê. Moi rozmówcy podkreœlali jego skromnoœæ i refleksyjn¹ naturê. Depciuch by³ cz³owiekiem uzdolnionym technicznie, co wykorzystywa³ w pracy zawodowej m.in. przy konstruowaniu aparatu do stosowa-nia metody potasowo-argonowej. Wœród zainteresowañ pozazawodowych dr. Depciucha wymieniæ nale¿y jego zafascynowanie fizyk¹, cz¹stkami elementarnymi i podej-mowane przez niego próby budowania modeli fizycznych (Depciuch, 1992, 2005 ). „Czêsto zastanawia³em siê – pisa³ – nad podwójn¹ natur¹ œwiat³a. Jak to mo¿liwe, ¿e raz zachowuje siê jak typowa fala (za³amanie, interferencja, polaryzacja), a kiedy indziej jak korpusku³a (efekt foto-elektryczny, zjawisko Comptona)? By³em zawsze przeko-nany, ¿e istnieje proste wyt³umaczenie tej dwoistoœci…” Bardzo lubi³ muzykê i wiele czasu poœwiêca³ na jej s³ucha-nie, szczególnie muzyki operowej: Wagnera, Bizeta, Ver-diego, Pucciniego, Leoncavalla i innych.
Czy to poœpiech, a mo¿e niecierpliwoœæ widoczna nie-kiedy na ulicy u starszych ludzi spowodowa³a, ¿e feralnego dnia 7 lutego 2007 r. Tadeusz Depciuch wybieg³ nagle na jezdniê do nadje¿d¿aj¹cego tramwaju, mimo czerwonego
œwiat³a. Potr¹cony przez samochód zmar³ w szpitalu dwa dni póŸniej. Pochowany zosta³ na Cmentarzu Pó³nocnym (Wólka Wêglowa) w Warszawie (kw. O-I-11- 3- 13).
Serdecznie dziêkujê Pani Barbarze Miko³ajewicz za rozmowy o Ojcu oraz udostêpnienie zdjêæ i dokumentów z rodzinnego archi-wum. Wdziêczny jestem Pani Barbarze Bañkowskiej-Zaj¹czkowskiej, dr. Maciejowi Podemskiemu, a w szczególnoœci dr. Marianowi Stêpniewskiemu za podzielenie siê wspomnieniami o Tadeuszu Depciuchu. Podziêkowania sk³adam tak¿e prof. Janinie Wisz-niewskiej za przybli¿enie tematyki geochronologii izotopowej, a prof. Katarzynie Jarmo³owicz-Szulc za uwagi o póŸniejszych losach metody K-Ar w PIG. Prof. Romanowi PuŸniakowi z Insty-tutu Fizyki PAN w Warszawie dziêkujê za zapoznanie siê z fizycznymi rozwa¿aniami doc. T. Depciucha.
Literatura
BORUCKI J. 1964 – Datowanie bezwzglêdne ska³ i minera³ów metod¹ potasowo-argonow¹. Instrukcje i metody badañ geologicznych, 10. Inst. Geol., Warszawa, s. 26.
BORUCKI J. 1966 – Wstêpne wyniki datowañ bezwzglêdnych (K-Ar) granitoidów dolnoœl¹skich. Kwart. Geol., 10 (1): 1–19.
BURCHART J. 1971a – Wiek bezwzglêdny ska³ polskich (Katalog oznaczeñ geochronologicznych). Rocz. Pol. Tow. Geol., 49 (1): 241–255.
BURCHART J. 1971b – Geochronologia bezwzglêdna – stan i kierunki rozwoju. Postêpy nauk geol., 3: 5–59.
DEPCIUCH T. 1968 – Geochemia i geneza koncentracji uranu w gór-nokarboñskich osadach klastycznych niecki œródsudeckiej. Biul. Inst. Geol., 214: 76–180.
DEPCIUCH T. 1970 – Sprawozdanie z delegacji na III Miêdzynaro-dow¹ Konferencjê Spektrometrii Masowej w Brukseli. NAG, War-szawa, s. 7.
DEPCIUCH T. 1971a – Oznaczenia wieku bezwzglêdnego za pomoc¹ wolumetrycznej odmiany metody K-Ar stosowanej w Instytucie Geolo-gicznym. Kwart. Geol., 15 (3): 483–496.
DEPCIUCH T. 1971b – Wiek bezwzglêdny granitoidów strzegomskich okreœlony metod¹ K-Ar. Kwart. Geol., 15 (4): 862–869.
DEPCIUCH T. 1972a – Wiek bezwzglêdny (K-Ar) granitoidów k³odz-ko-z³otostockich i strefy Niemczy. Kwart. Geol., 16 (1): 103–112. DEPCIUCH T. 1972b – Badania wieku bezwzglêdnego ska³ Gór Sowich. NAG Warszawa.
DEPCIUCH T. 1973a – Geochronologia. [W:] Ska³y platformy pre-kambryjskiej w Polsce. Cz. 1 Pod³o¿e krystaliczne. Prace Inst. Geol., 68: 126–129.
DEPCIUCH T. 1973b – Wiek bezwzglêdny i pozycja stratygraficzna sjenitów oraz zasadowo-alkalicznych ska³ pó³nocno-wschodniej Polski. Kwart. Geol., 17 (2): 223–233.
DEPCIUCH T. 1973c – ¯yciorys. Inst. Geol. Zak³ad Geochemii (maszynopis), z archiwum rodzinnego, s. 3.
DEPCIUCH T. 1974 – Badania geochronologiczne ska³ magmowych. [W:] Ska³y platformy prekambryjskiej w Polsce. Cz. 2 Pokrywa osado-wa. Prace inst. Geol., 74: 81–83.
DEPCIUCH T. 1984 – Sprawozdanie z wyjazdu na kontrakt ONZ (Department of Technical Co-operation for Development) w charakte-rze eksperta w dziedzinie geochemii do Republiki Benin (…) 31.05.1974–30.06.1984 (maszynopis), z archiwum rodzinnego, s. 2. DEPCIUCH T. 1992 – Dubletonowa budowa cz¹stek elementarnych. Prz. Geol., 40 (4): 270–271.
DEPCIUCH T. 2005 – Struktura fotonu i cz¹stek elementarnych. (manuskrypt), z archiwum rodzinnego, s. 5.
DEPCIUCH T., LIS J., PRZENIOS£O S. & SYLWESTRZAK H. 1965 – Powstawanie anomalii uranowych w aluwiach i ich wykrywalnoœæ zale¿nie od uziarnienia analizowanych frakcji. Prz. Geol., 3: 104–107. DEPCIUCH T., LIS J., PRZENIOS£O S. & SYLWESTRZAK H. 1965 – Porównywalnoœæ i efektywnoœæ uranometrycznych zdjêæ geoche-micznych przy oznaczaniu uranu metod¹ chemiczn¹ i radiometryczn¹ oraz porównanie ich z radiometrycznym zdjêciem gamma. Prz. Geol., 4: 158–162.
DEPCIUCH T. & LIS J. 1971a – Izochronowa kontrola i interpretacja wyników oznaczeñ wieku bezwzglêdnego K-Ar. Kwart. Geol., 15 (3): 497–506.
DEPCIUCH T. & LIS J. 1971b – Wiek bezwzglêdny K-Ar granitoidów masywu Karkonoszy. Kwart. Geol., 15 (4): 855–861.
DEPCIUCH T. & LIS J. 1972 – Wiek bezwzglêdny (K-Ar) granitoidów strzeliñskich. Kwart. Geol., 16 (1): 95–102.
DEPCIUCH t., LIS J. & SYLWESTRZAK H. 1974 – Badania wieku bezwzglêdnego ska³ krystalicznych NE Polski. NAG, Warszawa. DEPCIUCH T., LIS J. & SYLWESTRZAK H. 1975 – Wiek izotopowy K-Ar ska³ pod³o¿a krystalicznego pó³nocno-wschodniej Polski. Kwart. Geol., 19 (4): 759–779.
DEPCIUCH T., LIS J. & SYLWESRTZAK H. 1980 – K-Ar ages of the Owl Mts gneiss raft. Acta Geol. Pol., 30 (4): 507–517.
HA£AS S. 1995 – Geochronologia izotopowa oparta na rozpadzie pro-mieniotwórczym potasu-40. Prz. Geol., 43 (12): 993–998.
JARMO£OWICZ-SZULC K. 1985 – Badania geochronologiczne K-Ar ska³ magmowych pó³nocno-wschodniego obrze¿enia Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Kwart. Geol., 29 (2) 343–354.
JARMO£OWICZ-SZULC K. 1990 – Dane geochronologiczne suwal-skiego masywu anortozytowego. Archiwum Mineralogiczne, XLIV, 2: 59–68.
KOZ£OWSKI A. & WISZNIEWSKA J. (red.) 2007 – Granitoids in Poland. Archivum Mineralogiae Monograph No. 1, Warszawa, s. 371. KRZEMIÑSKA E., WISZNIEWSKA J. & WILLIAMS I.S. 2006 – Rewizja wieku „najstarszych” ska³ w pod³o¿u krystalicznym pó³noc-no-wschodniej Polski. Prz. Geol., 54 (11): 967–973.
LIS J. & SYLWESTRZAK H. 1978 – Wiek izotopowy granitoidów Kudowy. Kwart. Geol., 15 (3): 489–496.
£ASZKIEWICZ A. 1960 – Ska³y i minera³y krystalicznego pod³o¿a Ni¿u Polskiego. Kwart. Geol., 4 (4): 819–826.
OBERC J. 1972 – Sudety i obszary przyleg³e. Budowa geologiczna Polski, IV. Tektonika, 2. Wyd. Geol., Warszawa, s. 307.
POLAÑSKI A. 1979 – Izotopy w geologii. Wyd. Geol., Warszawa, s. 337.
RYKA W. 1984 – Precambrian Evolution of the East-European Plat-form in Poland. Biul. Inst. Geol., 347: 17–28.
RYKA W. 1993 – Fundament krystaliczny Suwalszczyzny. Prz. Geol., 41 (8): 546–551.
RYKA W., JACKOWICZ E. & ZACZKIEWICZ B. 2002 – Pod³o¿e krystaliczne. [W:] Jackowicz E. (red.) Profile g³êbokich otworów wiertniczych PIG Barg³ów IG-1, IG-2, z. 101: 13–15.
SMULIKOWSKI K. 1952 – Uwagi o starokrystalicznych formacjach Sudetów. Rocz. Pol. Tow. Geol., 21 (1): 67–124.
STUPNICKA E. 2007 – Geologia regionalna Polski. Wyd. III. Wyd. Uniw. Warsz., Warszawa, s. 346.
SYLWESTRZAK H. 2005 – Nad Nigrem. [W:] W. Œli¿ewski, W. Sal-ski, Z. Werner (red.) Polscy geolodzy na piêciu kontynentach. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 328–336.
ZNOSKO J. 1993a – Jak odkryto suwalskie magnetyty. Prz. Geol., 41 (8): 552–558.
ZNOSKO J. 1993b – Postêp w rozpoznaniu geologicznym Ziemi Suwalsko-Augustowskiej po 20 latach od Zjazdu PTG w 1973 r. Prz. Geol., 41 (8): 541–546.
Praca wp³ynê³a do redakcji 14.08.2014 r. Akceptowano do druku 8.09.2014 r.
