Jeziora Parku Narodowego
Pojezierze Smoleñskie (Rosja)
Robert Skrzypczak
1Lakes of theSmolensk Lakeland National Park (Russia). Prz. Geol., 68: 50–53.
A b s t r a c t. The Smolensk Lakeland National Park is situated north of Smoleñsk in the NW Russia. Its morphology is associated with the last European ice sheet: glacial erosion and accumulation, glacial water activity, locally with the so-called thermokarst process or karst in the strict sense. The post-glacial morphological depressions are filled with lake waters. The most interesting lakes are: Chistik, Mutnoye, Balshoye and Maloye Striechnoye, Glubokoye, Dolgoye, Krugloye, Pietrovskoye, Bukino, Gorodishche, Svyatec, Sapsho, Polovia, Gniloye, Rytoye, Dgo, Shchuch’ye, Baklanovskoye, Bachovskoye, Vervizhskoye, Pal’tsevskoye and Bieloye. The Smolensk Lakeland National Park is one of a few territories in Europe where the beauty of nature and landscapes dominate the long-standing human presence. Nowadays, there are a few residents, a growing number of patients, seasonal campers and tourists in the park area.
Keywords: Smolensk Lakeland lakes, National Park, erosion, glacial accumulation, glacial water activity, permafrost, karst
W Polsce Smoleñsk kojarzy siê przede wszyskim z rze-czywistoœci¹ historyczn¹ – z oddalonym o 18 km na zachód Katyniem, a zw³aszcza z tragedi¹ lotnicz¹ z 10.04.2010 r. Przez niektórych jest wi¹zany z bitw¹ pod Lenino, która rozegra³a siê w czasie II wojny œwiatowej w odleg³oœci ok. 60 km na SE od Katynia, dzisiaj ju¿ w granicach Bia³oru-si. Ma³o kto natomiast pamiêta, ¿e po d³ugim oblê¿eniu przez króla Zygmunta III Wazê od 13.06.1611 r. do rozejmu z Rosj¹ w Andruszkowie w 1667 r. miasto to nale-¿a³o do Polski. Osobom planuj¹cym podró¿ do Smoleñska polecam odwiedzenie tak¿e Parku Narodowego Pojezierze Smoleñskie, oddalonego o ok. 100 km na pó³noc od miasta (ryc. 1). Ochronie podlega w nim geo- i bioró¿norodnoœæ, w tym fauna, awifauna i flora obszarów wodnych, mokra-de³, torfowisk i siedlisk leœnych. W³adze parku zajmuj¹ niewielki budynek w miejscowoœci Pr¿ewalskoje. Nazwa nawi¹zuje do s³ynnego rosyjskiego badacza i podró¿nika Niko³aja Michaj³owicza Przewalskiego, który podczas wyprawy do Chin w latach 1879–1880, m.in. nad jezioro Kuku-nor i do Ÿróde³ Huang He, odkry³ i opisa³ dziko ¿yj¹ce konie (wielkoœci kucyków), nazwane na jego czeœæ koñmi Przewalskiego (https://pl.wikipedia.org/wiki/Niko-³aj_Przewalski). Na Pojezierze Smoleñskie przyby³ on w 1882 r. i zauroczony okolic¹ zbudowa³ dworek (Afonina i in., 2008).
Celem niniejszego artyku³u, napisanego na podstawie pracy Koczergina (2006), jest ukazanie piêkna i georó¿no-rodnoœci jezior smoleñskich.
GENEZA POJEZIERZA SMOLEÑSKIEGO
Jeziora smoleñskie s¹ pozosta³oœci¹ po ostatnim l¹dolodzie skandynawskim, który nasun¹³ siê na pó³nocny obszar Niziny Wschodnioeuropejskiej (ryc. 1). W Rosji okres ten jest nazywany zlodowaceniem wa³dajskim, a w Polsce zlodowaceniem pó³nocnopolskim lub ba³tyckim. Misy jeziorne Pojezierza Smoleñskiego zosta³y uformowa-ne przez procesy erozyjuformowa-ne oddzia³uj¹ce w trakcie nasuwa-nia siê i cofanasuwa-nia l¹dolodu. Jeziora powsta³y w wyniku wytapiania siê bry³ martwego lodu pogrzebanych w
obni-¿eniach terenu. Wytapianie to odbywa³o siê na prze³omie póŸnego glacja³u i holocenu – jeszcze przez kilka tysiêcy lat po recesji l¹dolodu. Poza erozj¹ zwi¹zan¹ z ruchem l¹dolodu, a potem dzia³alnoœci¹ wód polodowcowych, morfologiê niektórych mis jeziornych kszta³towa³y tak¿e procesy mrozowe oraz krasowe.
TYPY MIS JEZIORNYCH
Ze wzglêdu na genezê Koczergin (2006) wyró¿ni³ na Pojezierzu Smoleñskim siedem typów mis jeziornych.
1) Misy przygrzêdowe, np. jeziora Mutnoje na NW od miejscowoœci Pr¿ewalskoje oraz Bukino i R¿awiec na SE peryferiach parku (ryc. 2), które powsta³y na skutek zatrzy-mania wód topi¹cego siê l¹dolodu przez grzêdy morenowe. Jeszcze przez d³ugi czas po ust¹pieniu l¹dolodu martwy lód, uwiêziony w czwartorzêdowych osadach wystêpuj¹cych w pod³o¿u takich zbiorników wodnych, wytapia³ siê pod wp³ywem procesów termokrasowych (mrozowych), a nad-leg³e warstwy osadów zapada³y siê i w efekcie nastêpo-wa³o pog³êbianie jeziora.
2) Misy egzaracyjne, wy¿³obione podczas cofania siê l¹dolodu, s¹ obecnie zajête przez wody takich jezior, jak np. Dgo i Rytoje w pobli¿u miejscowoœci Pr¿ewalskoje czy Szczuczje przy NE granicy parku (ryc. 2). Rynny egzara-cyjne tych jezior ukszta³towa³ podlodowcowy odp³yw wód i procesy eworsyjne. Czêœæ z nich powsta³a na skutek obni¿enia paleoreliefu starych dolin rzecznych lub w efek-cie silniejszej erozji wzd³u¿ linii starych stref uskokowych. 3) Misy poligenetyczne – s¹ to du¿e, lokalne obni¿enia terenu, wy¿³obione podczas ustêpowania l¹dolodu, czêsto stanowi¹ce niezwyk³y efekt po³¹czenia mniejszych mis. Obni¿enia te zosta³y ukszta³towane na obszarach o z³o¿onej budowie geologicznej pod wp³ywem wielu ró¿nych czyn-ników, m.in. erozji powodowanej przez wody sp³ywaj¹ce z topniej¹cego l¹dolodu i akumulacji niesionego przez nie materia³u skalnego, a tak¿e na skutek ruchów neotekto-nicznych. Misy poligenetyczne maj¹ m.in. jeziora Sapszo, Pietrowskoje [£ososno] i Bak³anowskoje, usytuowane w okolicach miejscowoœci Pr¿ewalskoje (ryc. 2).
1
Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ Polskiej Akademii Nauk, ul. Wybickiego 7, 31-261 Kraków; rob-skrzy@min-pan.krakow.pl
51 Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 1, 2020
Ryc. 1. Lokalizacja Pojezierza Smoleñskiego na tle maksymalnego zasiêgu ostatniego l¹dolodu (wg Punkariego, 1997 w Roman, 2017) Fig. 1. Location of the Smolensk Lakeland on the map of the Last Glacial Maximum (based on Punkari, 1997 in Roman, 2017)
Ryc. 2. Mapa Parku Narodowego Pojezierze Smoleñskie, NW Rosja (wg Koczergina i in., 2006, uzupe³niona) Fig. 2. Map of the Smolensk Lakeland National Park, NW Russia (based on Ko¹ergin et al., 2006, complemented)
4) Misy eworsyjne – s¹ cylindrycznymi zag³êbieniami, które powsta³y w miejscach, gdzie dawne wody sub-, intra-lub supraglacjane tworzy³y wodospady i ¿³obi³y pod³o¿e lodowca, wprawiaj¹c w ruch wirowy kamienie znajduj¹ce siê na dnie zag³êbienia pod wodospadem. Na Pojezierzu Smoleñskim niewielk¹ lejkowat¹ misê jeziorn¹, powsta³¹ na skutek eworsyjnej dzia³alnoœci wód w strefie dawnego l¹dolodu, zajmuje np. Jezioro Bachowskoje na NE od miej-scowoœci Pr¿ewalskoje (ryc. 2).
5) Misy termokrasowe, które powsta³y w wyniku po-wolnego osiadania gruntu w miejscach topienia siê soczew martwego lodu pozostawionych przez l¹dolód. Takimi for-mami s¹ np. jeziora Czistik i Balszoje Striecznoje, usytu-owane na zachód od miejscowoœci Pr¿ewalskoje (ryc. 2).
6) Misy reliktowe, które s¹ pozosta³oœci¹ po du¿ym zbiorniku wodnym, jaki powsta³ niegdyœ przy l¹dolodzie w zamkniêtym obni¿eniu o du¿ych nierównoœciach dna. Z biegiem czasu zbiornik ten przekszta³ci³ siê w wysokie torfowisko Wierwirzski Mech, a reliktami po nim s¹ jeziora Wierwirzskoje, Palcewskoje i Bie³oje w rezerwa-cie w NEE czêœci parku (ryc. 2).
7) Misy krasowe jezior G³ubokoje, Do³goje i Krug³oje, które rozwinê³y siê w wapieniach zalegaj¹cych pod osadami czwartorzêdowymi na zachód od miejscowoœci Pr¿ewalsko-je (ryc. 2). Wraz ze stopniow¹ degradacj¹ wieloletniej zmarzliny oraz uruchamianiem wód podziemnych i zwiêk-szaniem dostêpnoœci dwutlenku wêgla proces krasowienia przebiega³ coraz intensywniej i doprowadzi³ do osiadania gruntu nad pustkami powsta³ymi w wyniku rozpuszczenia i wymycia wapieni. Dodatkowe pog³êbienie mis krasowych
nast¹pi³o na skutek stopienia siê bry³ martwego lodu (proce-sy termokrasowe), uwiêzionych w nadleg³ych osadach polo-dowcowych, oraz w efekcie wymywania z tych osadów ziaren piasku.
CECHY HYDROLOGICZNE I BIOLOGICZNE JEZIOR SMOLEÑSKICH
Jeziora Parku Narodowego Pojezierze Smoleñskie gro-madz¹ ponad 170 mln m3wody, przy czym prawie 80% tego zapasu przypada na 10 du¿ych jezior, o powierzchni przekraczaj¹cej 100 ha.
W œrodkowej czêœci parku, w pobli¿u miejscowoœci Pr¿ewalskoje, znajduj¹ siê ciekawe jeziora Czistik, Mutno-je, Balszoje Striecznoje i Ma³oje StriecznoMutno-je, G³ubokoje oraz Do³goje i Krug³oje (ryc. 2). Jeziora Czistik (ryc. 3), Balszoje Striecznoje (ryc. 4) oraz Ma³oje Striecznoje (ryc. 5), podobnie jak inne jeziora NW czêœci Pojezierza Smoleñskiego, charakteryzuje skrajnie ma³e zasilanie przez sp³yw wód powierzchniowych. Dzieje siê tak dlatego, ¿e akweny te s¹ otoczone przez grzêdy piaszczystych ozów.
Malowniczo po³o¿one jezioro Czistik (ryc. 3) o po-wierzchni 57 ha (œrednia g³êb. 9 m, maksymalna 24,5 m) charakteryzuje siê sta³ym zasilaniem przez wody pod-ziemne. W ci¹gu ca³ego roku przezroczystoœæ jego wód siêga co najmniej 4–6 m. Jest to zbiornik mezotroficzny, a nawet z oznakami oligotrofii, tj. niskiej zawartoœci sk³adników od¿ywczych, mimo to ¿yje w nim 10 gatunków ryb – wœród których spotyka siê czasem du¿e okazy szczu-paków, miêtusów i okoni.
Ryc. 4. Jezioro Balszoje Striecznoje. Fot. R. Skrzypczak Fig. 4. The Balshoye Striechnoye Lake. Photo by R. Skrzypczak
Ryc. 5. Jezioro Ma³oje Striecznoje. Fot. W. Sroczyñski Fig. 5. The Maloye Striechnoye Lake. Photo by W. Sroczyñski Ryc. 3. Jezioro Czistik. Fot. W. Sroczyñski
Fig. 3. The Chistik Lake. Photo by W. Sroczyñski
Ryc. 6. Jezioro Mutnoje. Fot. W. Sroczyñski Fig. 6. The Mutnoye Lake. Photo by W. Sroczyñski
Istnym ewenementem jest jezioro Balszoje Striecznoje (ryc. 2, 4) o g³êbokoœci 18,5 m – nie tylko ze wzglêdu na du¿¹ przezroczystoœæ wody, ale i z powodu silnego ich zakwaszenia (pH waha siê w ci¹gu roku od 4,4 do 5,5), co sprawia, ¿e ¿yj¹ w nim jedynie okonie.
Interesuj¹ce jest te¿ jezioro Mutnoje (ryc. 2, 6). Wœród niezbyt licznej jego fauny (9 gatunków ryb) notuje siê poje-dyncze du¿e okazy szczupaków, leszczy i linów. Jednak naj-cenniejsze s¹ denne osady tego jeziora – mu³y sapropelowe, bogate w siarczki ¿elaza i substancjê organiczn¹ rozk³adan¹ przez drobnoustroje. Maj¹ one w³aœciwoœci balneoterapeu-tyczne i s¹ wykorzystywane do leczenia pacjentów Sanato-rium im. Przewalskiego w Pr¿ewalskoje. Ponad 10-metrowa warstwa takich mu³ów wystêpuje równie¿ w dnie niewiel-kiego jeziora Swiatiec o powierzchni 1,5 ha (na zachód od jeziora Sapszo; ryc. 2, 7).
W jeziorach G³ubokoje (ryc. 2, 8), Do³goje i Krug³oje oraz w niewielkich pobliskich jeziorkach Po³owia i Gni³oje (na SW od jez. Czistik, ryc. 2) stwierdzono wystêpowanie – jedyne na terenie Rosji – dwóch rzadkich gatunków œli-maka z rodziny b³otniarkowatych: Lumnaea fusca i Lum-naea dupuei. Tym bardziej uderza niefrasobliwoœæ osób korzystaj¹cych z dóbr jeziora G³ubokoje, które na betono-wym podjeŸdzie do jeziora pozostawi³y plamy oleju, a w wodzie przy brzegu trzy rdzewiej¹ce kadzie z oleist¹ sub-stancj¹ (ryc. 8).
Na zachód od jeziora Czistik znajduje siê rynnowe jezioro Rytoje o powierzchni 178 ha i malowniczych brze-gach (œrednia g³êb. 6,7 m, a maksymalna 22,5 m). To
mezo-troficzne jezioro jest silnie zarybione 16 gatunkami ryb, zw³aszcza karpiowatymi.
Rynnowe jezioro Dgo (o powierzchni 234 ha, œredniej g³êb. 5,2 m i maksymalnej 17,5 m) ci¹gnie siê na d³ugoœci 5 km z pó³nocy na po³udnie na NNW od miejscowoœci Pr¿ewal-skoje (ryc. 2) i ma trzy pó³wyspy. W tym najbardziej zary-bionym akwenie parku ¿yje 15 gatunków ryb, zw³aszcza leszcze, p³otki, szczupaki, miêtusy i krasnopiórki.
Na wschód od jeziora Czistik i po³udnie od miejscowo-œci Pr¿ewalskoje znajduje siê najwiêkszy zbiornik parku – jezioro Sapszo (ryc. 2 i 9 na str. 2) o powierzchni 304 ha (œrednia g³êb. 7,3 m, maksymalna 18,6 m). Chocia¿ nie jest ono tak bogate w ryby jak niegdyœ, gdy królowa³ w nim sum, nadal wystêpuje w nim 19 gatunków ryb.
Na zachód od jeziora Rytoje znajduje siê jezioro Pie-trowskoje [£ososno] (ryc. 2) o powierzchni 94 ha (œrednia g³êb. 7,5 m, a maksymalna 16,5 m). ¯yje w nim 13 gatun-ków ryb. Za poœrednictwem potoku ³¹czy siê ono z jezio-rem Bak³anowskim (ryc. 2 i 10 na str. 2).
Jezioro Bak³anowskoje, o powierzchni 191 ha, jest najg³êbszym jeziorem nie tylko parku, ale i ca³ego obwodu smoleñskiego. Morfologia jego dna jest urozmaicona – obok 29-metrowej g³êbii wystêpuj¹ 4 mielizny o g³êbokoœci od 0,5 do 2,0 m, a œrednia g³êbokoœæ akwenu wynosi 8,9 m. W odró¿nieniu od innych jezior parku w brzegu jeziora wystêpuj¹ kamienne grzêdy, a na d³ugich jego odcinkach ods³ania siê materia³ piaszczysto-ilasty.
Bardzo specyficznymi akwenami s¹ te¿ ma³e jeziorka: Wierwirzskoje, Palcewskoje i Bie³oje w NEE czêœci parku, stanowi¹cej obszar chroniony (ryc. 2). W pierwszym z nich, o ma³ej przezroczystoœci wód, wystêpuje 6 gatunków ryb, w tym bia³e karasie i du¿e jazgarze. W drugim przezroczys-toœæ jest du¿a, lecz ¿yj¹ w nim jedynie okonie. Trzecie jest jeziorem zamar³ym.
PODSUMOWANIE
Okolice Smoleñska s¹ jednym z nielicznych terytoriów Europy, gdzie piêkno przyrody dominuje nad krajobrazem wielowiekowej, ale tak¿e wspó³czesnej obecnoœci ludzi. Jest tu niewielu mieszkañców, a coraz wiêcej kuracjuszy i turystów korzystaj¹cych z uroków Parku Narodowego Pojezierze Smoleñskie. Wizytê w tej oazie ciszy i spokoju polecam tak¿e Czytelnikom Przegl¹du Geologicznego.
Autor sk³ada podziêkowania kandydatowi nauk geologicz-no-mineralogicznych W.G. Zajkanowowi, kierownikowi Laborato-rium Instytutu Geoekologii Rosyjskiej Akademii Nauk z Moskwy, za umo¿liwienie zwiedzenia ziemi smoleñskiej, kandydatowi nauk biologicznych M.W. Sidience z Parku Narodowego Pojezierze
Smoleñskie, który z pasj¹ i zapa³em oprowadza³ po jego zak¹tkach,
oraz dr in¿. W. Sroczyñskiemu, emerytowanemu pracownikowi IGSMiE PAN w Krakowie za udostêpnienie materia³ów fotogra-ficznych.
LITERATURA
AFONINA W.J., BOGDANOW J.W. (red.) 2008 – W kraju Porieczskom. Uniwersum, Smoleñsk.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Niko³aj_Przewalski
KOCZERGIN A.S. (red.) 2006 – Nacjonalnyj Park „Smolenskoe Pooz-erie”. Sprawoczno-informacjonnoe izdanie. Wyd. Madrzenta, wyd. 2. PUNKARI M. 1997 – Glacial and glaciofluvial deposits in the interlobate areas of the Scandinavian Ice Sheet. Quater. Sci. Rev., 16: 741–753. ROMAN M. 2017 – Ice-flow directions of the last Scandinavian Ice Sheet in central Poland. Quatern. Intern., November 2017: 4–20.
Praca wp³ynê³a do redakcji 24.06.2019 r. Akceptowano do druku 15.11.2019 r.
53 Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 1, 2020
Ryc. 8. Jezioro G³ubokoje. Fot. W. Sroczyñski Fig. 8. The Glubokoye Lake. Photo by W. Sroczyñski Ryc. 7. Jezioro Swiatiec. Fot. W. Sroczyñski Fig. 7. The Svyatec Lake. Photo by W. Sroczyñski
Ocena aktywności wybranych osuwisk w rejonie Jeziora Rożnowskiego
w świetle badań terenowych oraz analiz różnicowych modeli terenu (patrz str. 60)
Assessment of activities of selected landslides in the Rożnowskie Dam Lake region
based on field studies and analyses of differential digital models (see p. 60)
2 71
Ryc. 5. Skarpa główna osuwiska w Przydonicy 2, utworzona wskutek opadów w 2010 r. Obie fot. M. Wódka
Fig. 5. Main escarpment of the landslide in Przydonica 2, created as a result of rainfall in 2010. Both photos by M. Wódka
Jeziora Parku Narodowego Pojezierze Smoleńskie (Rosja) – patrz str. 50
Lakes of the Smolensk Lakeland National Park (Russia) – see p. 50
Ryc. 10. Jezioro Bakłanowskoje. Fot. R. Skrzypczak Fig. 10. The Baklanovskoye Lake. Photo by R. Skrzypczak Ryc. 9. Jezioro Sapszo. Fot. W. Sroczyński
Fig. 9. The Sapsho Lake. Photo by W. Sroczyński Ryc. 3. Rzeźba wewnątrzosuwiskowa osuwiska w Przydonicy 1
