Środowisko przyrodnicze i zagospodarowanie form eolicznych w gminie Szadek

Tom 13 2013

ARTYKULY

Elibieta KOBOJEK*, Slawomir KOBOJEK“

§RODOWISKO PRZYRODNICZE I ZAGOSPODAROWANIE FORM EOLICZNYCH W GMINIE SZADEK

WPROWADZENIE

Na obszarze Polski Qrodkowej Wystegpujq pola piaszczyste Z Wydmami §r(')d-lgdowymi, ktére stanowiz} gléwny element urozmaicajqcy monotonnq rzez'be;

pla-skich réwnin polodowcowych. Nalezq one do szerokiej strefy Wydmowej Nizu

Europejskiego. Szczegéiowe badania osadéw budujqcych pokiywy piaszczyste

i wydmy w Polsce §rodk0wej wskazujq na akumulacjeg w érodowisku eolicznyml. Zréd10 piasku stan0wi1y warciafiskie pola sandrowe i vistuliafiskie powierzchnie

teras rzecznych. W Zimnych i suchych Warunkach klimatycznych ziarna

poryWa-ne byly przez wiatr i transportowaporyWa-ne gléwnie przez saltacje; na znaczporyWa-ne 0d1eg10-éci. Grubsze piaski podlega1y pe1zaniu powierzchniowemu, a py1y

transp0rt0wa-ne by1y W Zawieszeniu. Za uksztaltowanie Wydm odpowiadaja, Wiatry Zachodnie i pélnocno-zachodnie W zimnych Warunkach klirnatycznych. Poczqtek

a1<un1u1a-cj i piaskéw Wydmowych datowany jest na ok. 14 000 lat BP. Wewnegtrzna

bud0-* Elibieta Kobojek, dr hab., prof. nadzw. UL, Katedra Zagospodarowania §r0d0Wiska i Polityki

Przestrzennej, Wydzia1Nauk Geograficznych, Uniwersytet Lédzki, 90-142 Lédi, ul. Kopcifiskiego 31. W Slawomir Kobojek, dr, Katedra Zagospodarowania §rod0wiska i Polityki Przestrzennej, Wydzia1Nauk Geograficznych, Uniwersytet Lédzki, 90-142 Lédi, ul. Kopcifiskiego 31.

1 A. Dylikowa, Vlfi/dmy srodkowopolskie 1' ich znaczenie dla stratygrafii schylkowegoplejslocenu, [WI] Czwartorzed Polski, red. R. Galon i J. Dylik, Warszawa 1967, s. 353-371; B. Manikowska, O glebach kopalnych, stratygrafii i litologii Wydm Polski Szrodkowej, ,,Acta Geographica Lodziensia” 1985, t. 52, s. 1~137; J. G0z'dzik, Sedimentological Record ofAeolian Processes from Upper Plenivistulian and the Turn 0fPleni- and Latevistulian in Central Poland, ,,Zeitschrift flit

6 Elébiela Kobojek, Slawomir Kobojek

Wa Wydm, a zwlaszcza Wystepowanie kopalnych gleb, pozwala Wyroznié serie eoliczne poWsta1e W kolejnych fazach Wydmotworczych. Dzia1a1nosé procesow

eolicznych W starszym dryasie (11 000—10 800 lat BP) Wplynela Zasadniczo na

ksztalt i rozmiary ogromnej Wiekszosci wspolczesnych form Wydmowych W Pol-sce SI‘Od1(OW€j2. W tym okresie zostaly ukszta1toWane potezne formy Wydmowe

0 charakterze Wa1(')W i paraboli, ktore W niewielkim stopniu zostaly

prZekszta1co-ne W mlodszym dryasie i starszym holocenie. W mlodszym holocenie ewolucja Wydm by1a Wieksza, a dokonywala sie pod Wp1yWem dzia1a1nosci 1udzkiej3.

W obrebie Wydmy uksZta1toWa1 sie Wyjqtkowy ekosystem, 0 ktorego

charak-terze decydujq znaczne mizgzszosci piaskow kwarcowych, ich duZa przepuszcza1-nose, nisko po1oZony poziom Wod gruntowych i ubogie gleby. Jest to ekosystem

szczegolnie WraZ1iWy na oddzialywanie cZ1oWieka. W umiarkowanych W8.HlIl—

kach klimatycznych holocenu Wydmy pokryte byly lasem, ktory zatrzyma1 ru-chome piaski. Jednak Wyciecie lasow, czyli ods1oniecie powierzchni zbudowanej

Z luinych piaskow, sta1o sie przyczynq oZyWienia procesow eolicznych. Ta1<Ze

W dzisiej szych Warunkach klimatycznych Wystepuje Wiatr, ktory ma zdolnosé do

pOI'W8.1’118. i transportu Ziaren piasku. Dlatego obecnie Zdecydowanq Wiekszosé

Wydm pokrywajq lasy. Nawet W obszarach intensywnie uzytkowanych rolniozo pojedyncze Wydmy lub pagorki eoliczne sq porosniete lasami. Jest to zgodne

Z charakterem i odpornosciq srodowiska.

Pola piaskow eolicznych i Wydmy stanowiq takie charakterystyczny element krajobrazu okolic Szadku. Urozmaicajq one morenowq Wysoczyzne zbudowanq

g1oWnie Z glin zWa1oWych i piaskow fluwioglacjalnych, uksztaltowanq W czasie Zlodowacenia Warcia1is1<iego4, rozcieta; przez doliny malych rzek Pichny i

Brod-ni. Obecnosé Wydm sprzyja Wyrainym deniwelacjom terenu. Rozmieszczenie pol piaskow przewiewanych i Wydm przedstawia rye. 1 Wykonana na podstawie

mapy topograficznej W skali 1:100 000 oraz arkuszy map geologicznych: Szadek5,

Lutomierské i Zdufiska Wola7. Zaznaczone sq Wszystkie glowne pola Wydmowe, ale zarys Wydm jest silnie zgeneralizowany i nie obejmuje najmniejszych form.

2 B. Manikowska, O glebach kopalnych. ..

3 K. Krajewski, Péénoplejstocefiskie i holoceflskie procesy wydmolwércze W pradolinie

warszawsko-berliriskiej w widlach Warty iNeru, ,,ActaGeographica Lodziensia” 1977, t. 39, s. 75-81; J. Twardy, Transformacja rzez'by centralnej czesci Polski Szrodkow/ej w warunkach antropopresji, Lodi 2008.

4 H. Klatkowa, J. CzyZ, J. Forysiak, Objasnienia do szczegdlowej mapy geologicznej Polski

w skali 1 :50 000, arkusz Szadek (625), Warszawa 2007, s. 7.

5H. Klatkowa, J. CZyZ, J. Forysiak, Szczegélowa mapa geologiczna Polski w skali 1 :50 000,

arkusz Szadek (625). Warszawa 2007.

°W. Balifiski, Objasnienia do szczegélowej mapy geologicznej Polski W skali 1:50 000, arkusz

Lutomiersk (626), Warszawa 1992.

7 G. Bezkowska, Szczegdlowa mapa geologiczna Polski W skali 1 :50 000, arkusz Zduiiska Wola (662), Warszawa 1991; tai, Objasnienia do szczegélowej mapy geologicznej Polski w skali

;-.. _ ' Q a Lichawa %

Rzeclyca _ _- I /Borki XLobudzice

:\ “J-J“Piclmn \> ~‘/*“ § Kobyla Miej ska _ \Rzep\szew : Gora Kqty 7 G-rzybow 6' / K I V @ 0 oma J J’ J Starostwo 6 amno

'.~

e

$7 r Szadek

"':'-P Reduchéw . . “him Wilamow

_ i '.

____ §§'}’ 0 2 km

Rye. 1. Rozmieszczenie pol Wydmowych W okolicach Szadku

1 — rowniny piaskow eolicznych, 2 — g1oWne Wydmy, 3 — zarys osiedli

Zrod1o: opracowanie Wlasne na podstawiez H. Klatkowa, J. Czyz, J. Forysiak, Szczego-Iowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Szadek (625), Warszawa 2007;

W. Balifiski, Objasnienia do szczegolowej mapy geologicznej Polski w skali 1 :50 000,

arkusz Lutomiersk (626), Warszawa 1992; G. Bezkowska, Szczegoiowa mapa geologicz-no Polski W skali 1 :50 000, arkusz Zdufiska Wola (662), Warszawa 1991

.

'-"5

/

%

I71L31d

_WP

Celem artykulu jest ukazanie zroznicowania morfologicznego Wydm W okoli-cach Szadku, przedstawienie cech przyrodniczych tego specyficznego

ek0syste-mu i Wspolczesnego Zagospodarowania pol Wydmowych.

ROZMIESZCZENIE I MORFOLOGIA FORM EOLICZNYCH

ROZ1eg1e pola piaskow eolicznych i Wydmy po1oZone sq g1oWnie W

po1udnio-W0-zachodniej i zaehodniej ezesci gminy Szadek, czyli na zachod od doliny Pich-ny (rye. 1). Na pozostalym obszarze formy eoliczne Wystepujq jedynie punkto-Wo. Pokrywy eoliczne zalegajq W przewadze na Wysoczyinie zbudowanej z gliny zWa1oWej oraz Z gliniastych osadow ablacyjnych. Wystepujq takze W sqsiedztwie

pol sandrowych Zbudowanych Z piaskow i Zwirow fluwioglacjalnych oraz na

terasach nadzalewowych Pichny i Brodni. Majq rozne Wielkosci i nieregularne kszta1ty, a W ich obrebie Wystepujq rowniez Wydmy o Zroinicowanych ksztahach i Wysokosciach (rye. 2).

8 Elébiela Kobojek, Slawomir Kobojek m n.p.m. dm b Y wy a para 0 iczna W E 170 -Reduchéw row 1' ~- » 160- "'12 l07‘G(,j_]VI_) "I Wa1 Wydrnowy J 7.01“, rzeko Babiuiec

1 50 — Lid ln21i07'HC}j"F Bmdma

140 ‘I Jamno pagorki eoliczne raw 160 - 1tv ZX _ /7 )-1S0-| 1 1 1 1 1 1 1 1 1 r 0 0,5 0,9 km

Rye. 2. Rysunki poziomicowe Wybranych Wydm parabolicznych Zrodlo: opracowanie W1asne

Najwieksze pole piaskow eolicznych W gminie Szadek Wystepuje na falistej Wysoczyinie morenowej miedzy dolinami Pichny i Brodni. Ma ono ponad 5 km

dlugosci i od 1 do 1,5 km szerokosci (ryc. 1). W jego obrebie Wystepuja duZe Wydmy paraboliczne. Wschodnia granica pola Wydmowego jest bardzo WyraZ'na,

podkreslona przez strome, dystalne stoki Wydm. Krawedi ta stanowi ostra

grani-ce miedzy dWoma genetycznie i morfologicznie roznymi krajobrazami: Z jednej

strony Wystepuje plaska powierzchnia zbudowana Z gliny zWa1oWej i

zagospoda-roWana rolniczo, Z drugiej — obszary Wydmowe pokryte lasem. Granica Zachodnia

pola Wydmowego nie jest tak ostro zarysowana jak Wschodnia. Formy WydmoWe sa nizsze i rnaja nieregularne ksztalty. Z kolei W po1udnioWej czesci pola eolicz-nego Wystepuja Wydmy pod1uZne.

Mniej sze pole piaskow eolicznych Znajduj e sie na poludniu i poludniowym za-chodzie od Szadku i osiaga 3 km d1ug0sci oraz do 1 km szerokosci. Wydmy maja

kszta1t paraboliczny, ale ich ramiona sa dosé mocno prZekszta1c0ne. Na 1eWym brzegu Brodni rozpoczyna sie kolejne nieregularne W ksztalcie pole Wydmowe,

jednak jego Wieksza czesé po1oZona jest juZ poza granicami gminy Szadek. Roz-Winelo sie ono na poludnie od pola sandrowego.

Rozlegle, zwarte pole piaskow znajduje sie takZe W po1nocno-zachodniej cze-sci gminy, W dolinie Pichny. Zajmuje ono powierzchnie terasy nadza1eWoWej,

jednak W jego obrebie Wystepuja niZsze Wydmy o nieregulamyeh ksztaltaeh. Na Wsehod od doliny Pichny dominuja powierzehnie rolnieze, jedynie na po1noe od Szadku i na Wschod od Wilamowa znajduja sie ma1e pola Wydmowe.

W obrebie pol piaszezystyeh Wystepuja formy eoliczne o roinyeh kszta1taeh: Wydmy paraboliezne, Wa1y o Z1oZonyeh 1<sZta1taeh i niskie, pojedyneze nieregu—

lame pagorki. \_\ \\ Q /( / / \ O\ \_{\ -\}L \_\ (_\ \ \_\ \\ \ 1- g_\2)\\\ \ \ __ \ \\\ \\ \ -\\\ \ \"7\ ~— \ \ \&\_{\ ¢\} \\\ _{~< )}\ \\\\_{\ \}\_\ \\_\ \\_\Reduch0w' _\ \ \\ /) \ \ \_ \ \ \\~D\- \ \(*\ 2 \ / / / \\ 7\__/ \——\ \_* \ / I _ / \ \ \ / I W \\ __\ __/$\ I ' < _/ 1 Q -\,/ \ ’_ \ \ \ \ \ ,_ /‘ \ \ _{\\_}' \J/ _\ _ 1 C I I ,- \‘( I Q) I \J\\._/ I \\(-FAR“ \ \ __ \\\-Q\\ /fD§\ I \\\fi\\\ \ --”—\ \V F 165 / \\\ \\\\ \ -1 _ _\_,’\~—'L//J_{D ./} / ₁"‘_f\\\\\_{~11\\ \} \_\

_,,.-~=--4.?--/----\

’

/- \\

Q31

\

’,_--\_{\_,/}/’ \_{-\\ ’_\\} 1_{\ /}/ [7 _{ca ~_,J\}\J (\_\\ '*\ \ _ ’ f \ _ _ Kvféi ' ( \\ "{5;:\—~€\\ 165,2 \\ “ ‘\\'Q]} 3 _ 7 \ O@<_\\\ ;\X\ / 161 / \__/__-__\ /_.-"\ \_ \V_)\( 165 L;._“ €&\/> 7\

6

=?<a"-;///\// /)// / // / // / /

/,

’/ \ \\"* \ )\i$\I

3/

2

\'L7\ 0)

H"

‘vs

\J\\1;~‘£o

W

_1(Q76;/71.//u \(\‘/V)

"3&3?

/ /%‘€\\\--_. "9'==_.~— 7 C»

,-" -’o.2>.~.2_=.>\_-

~

-

<1

/

,;’1f:"_=:-:1-so

_

- >$¢//// /

_/// __,//,- \l6i__ :-;,_:_ _\\//1 / _‘*’\\—--;’//_{\ - , /_}

/ ) -.

/

L

/

’ \

\

(

/ f\ \///

1“,

\1‘ % ) ‘1/A .---_ / " _

\ »¢s~f/Z‘:

M"

-’//

3”’

l , /) /// \ ( / \ (-7 1 \\ (--"‘\)' \ 3 \\ 160? . \ 0 0.3km \ ' \ \ _‘ \___.,

Rye. 3. Wydma paraboliezna W Reduehowie Zrod10: opraeowanie Wlasne

Najbardziej eharakterystyeznyrni forrnami sa Wydrny paraboliezne

ukszta1to-Wane na Wysoezyinie morenowej. Maj a one ksztalt luku, a skladaj a sie Z ezo1a(Wy-sunietego na Wsehod) i dwoeh, zwykle nieeo odmiennie uksztahowanyeh, ramion zwroeonyeh ku zaehodowi (rye. 3-5). NajWyZsza ezesé Wydmy stanowi jej ezo1o

siegajace do 10 m Wysokosci Wzglednej. Ramiona sa nieeo niZsZe i obniiaja sie

od eZo1a ku kraneom zaehodnim. Wydme paraboliezna eeehuje asymetryeznosé. W partiaeh ezo1oWyeh stok dowietrzny, zwroeony na zaehod jest lagodny, a jego spadek Wynosi 2-11°, natomiast zawietrzny (dystalny), skierowany na Wsehod - stromy (naehylenie Wynosi 20-30°) (rye. 2, Reduehow). Takze ramiona Wydm maja, stosunkowo strome zboeza zewnetrzne po1udnioWe i polnoene, zas lagodne

1() Elébiela Kobojek, Slawomir Kobojek

zwartymi ramionami po1udnioWymi (zwykle 1,2-1,9 km), a krotszymi i mniej

Wyrainymi ramionami po1noenymi (0,6-1,4 km). Deformacja ramion spoWo-dowana by1a zmianq kierunku Wiatru, prawdopodobnie o 40°. Miedzy

ramio-nami Wystepuje Zag1ebienie deflaeyjne, dostarezajqee piasku do budoWy eZo1a

W czasie proeesow eolicznych. Obeenie to obnizenie jest zWyk1e Wilgotniejsze,

ponieWaZ plytko zalega poziorn Wod gruntowyeh. Parabola Wydmowa i misa

deflaeyjna, do poziomu podsiqkania Wod gruntowyeh, uznawane sq Za apogeum

roZWoju Wydmyg.

Najwyzszq Z przedstawionyeh Wydm parabolieznych jest fonna W

Redu-ehoWie, po1oZona na kraneaeh Zaehodnieh gminy Szadek. Osiqga ona 11 m

Wy-sokosei Wzglednej, a jej najwyzej po1oZony punkt znajduje sie na Wysokosci 171 n1 n.p.m. (rye. 3). C2010 rna nieregulamy ksztalt. Pomiedzy dworna Wzniesieniami siegajqeymi 170 n1 n.p.m. Wystepuje obniienie na Wysokosei 165 m n.p.m. Ramie po1udnioWe ma 1,1 km dlugosei i do 8 m Wysokosei Wzg1ed-nej. Ramie polnocne jest krotkie, siega zaledwie 500 m, a jego Wysokosé Wynosi

\__// -\\ X \\ ,-\ _\ /'“\\ ’,—\\ _,’\\ Grzybéw /__// \\\_,/ \\_,' _ Q \\

. ,

'\\-

/

°_>€_

®

0° //——’} / A_\ 160 // _ I “ZFJX 1 \ \ ¢_{2__ Q ‘\\\__\ / \‘~—) ""~> C__:'\~‘\’\)\<$\\_‘\ \\~_’_\ _- \ _ \\\ Z \ \ _/// /W \\

>2‘

_/V/L,’V

11/

L/

f‘~

/

/

: \ \> < D 1%?-" :

0

\_\ ‘ / / /J r\ ®

.1

,

_\\“\\\\\ 7 \\

,1

/ ’ ’ '_\\ ( \ \\ _{A x} / '7_//V

,5,

_r~'11 /1-//’ ,/4='// {J/J’J’ /— /’ ‘ ex Q; .- *\ \ /,- \ \\ \ // \ \ '11- "' __\ \ __ / \\ Cl» " \ \ ’ \ \ \ \ _,=-=_\_\ \___\\

r--J

<21-\ 5 ./_;¢'_:!;.§__\ \

J_,--. ,4 ,

‘Kg Q _\: Lf/4-‘?-\<—D E§f'l‘~_-/-/’_ " --,<\\¥":’:‘ y/ / ' \ \_\ “‘_{@_/ 15"} ~>_-_*;——\_{“_ \=-:Q_,~_—_:-,/’_},-Z/=**§\~._-I" /’_{mu \—" L,-—} \_/ \

1

>

7 '

QV

/ 0 500m l

Rye. 4. Wydma paraboliezna na po1udnie od Grzybowa Zrod1o: opraeowanie W1asne

/ / / \ \_’_.-3;!‘Z!\.-\

)§1yQ\9‘\

I \\r@\1"@'/’ \-'\7 \\J “"\ 1'_, \\"c>\

8 _{J. Kobendza, R. Kobendza, Rozwiewane Wydmy Puszczy Kampinoskiej, [W1] Vlfi/dmy} srodlqdowe Polski, red. R. Galon, Warszawa 1958, s. 95-170.

do 9 m. W sqsiedztwie Wydmy reduehowskiej Wystepujq mniejsze Wydmy para-boliczne lub pod1uZne.

Wyraine sq takze fonny paraboliczne Wystepujqee na poludnie i Wsehod od

Grzybowa, ale nieeo niZsZe, ponieWaZ osiqgajq 6—7,5 m Wysokosei Wzglednej. Wydma po1oZona na poludnie od GrZyboWa to typoWa Wydma paraboliezna

(rye. 4). Kulminaeja ezola Wydmy znajduje sie na Wysokosei 166 in n.p.m. Rarnie poludniowe jest d1uZsze (1,6 km) i Wyzsze (4-5 m Wysokosei Wzglednej) niz ra-mie po1noene (1,2 km dlugosci i 2-3,5 m Wysokosei). Miedzy ramionami Wyste-puje zag1ebienie deflaeyjne, ktorego dno osiqga Wysokosé 160 m n.p.m.

Na po1noeny Wschod od analizowanej fonny Znajduje sie kolejna Wydma

paraboliezna, ale nieeo bardziej przeksztaleona (rye. 5). C2010 Wydmy osiqga 7,5 m Wysokosei Wzglednej, W Kolonii Starostwo jest jednak przerwane i Wyko-rzystane przez droge. W miej seu tym eksploatowano teZ piaski. Wyrainie ukszta1-towane ramie po1udnioWe Wydmy o d1ugosei 1,3 km osiqga 5 m Wysokosci. Ramie

polnoene, roWnieZ o Wysokosei 5 m, jest krotsze (1 km) i ma nieregularny kszta1t. Ramiona tej formy eharakteryzujq sie Wiekszym rozwareiem niZ Wydmy

polo-Zonej na poludniu. Odehylenie ramienia polnoenego ku polnoenemu Zaehodo-Wi, a takze jego miej seoWe obnizenie i zlagodzenie stokow mozna interpretowae

//‘j A

/ 1 <{>) \ 1”’

\-// \\\ $59)) \_\’ ,, \

Ix \ /'Q:'\\s\\:\(\ \J < \\\

-

‘-Neg

ea;

Um;-/“

"I3"

“§i1i§§\\

1

" $_‘> ‘

/W , 7 \‘:'~-> 7 /:7 I 1-/\ CZ K \ I //

x

‘ -

~

/"1 -\>\\

4 /’

2-"? é—_-// C-—” \ \‘/ \—*"'\\\'\ 1,, __{\\\\ \\} \ \ \ A3 /______) \ ,_____5‘Q Q! [ / (_ \____\__ \ / Kolonla \\\Q \ J (~/ / / ‘ \\ \ J %Star0stW0 \\\\\\\’ \ ' " \ 1' \\ \ A ,

J1

/ /,__k_,- ¢';) Q 2-\_(\\ \*\\\\~“s\\

~<r\

\\U

/7

/

/,

\, / / “\ \ 152 2. / // LI./Q;-\’(1 /_{/S§€§'>//}N) 0 / /1I ,1 / )

.\(\

I

3\>-\\\=1 \\\_{\\<f\__} f‘/L75)/\(§

(Q/'1

$1/,

_\:\§:,‘

:\V1

“K;\\J’ K, \_,/'\\ / 1 //) 15> V /{:1 Y, I __\_\ -\ \_// \\ / _\ I \ ,-/ \ /

c>

_

(iv- ‘ \ C>| __ _ __ > ~_>‘E/-' \*_:€_ f"’ " -J‘

Q, :>L

I-5?/-— :-Q. f \ f/- -

-/

_

/\ I- \_, -_=Z 1522->3_1?-irgklg/,—_;<& \\\ (“' '7 ("“"'_\\"‘~— / /\ \ \\__ — -/“ \ \ \\ \\ \ \ _/__\ \\ _’/ \ _€-\ 0 \ \ / \\ 0.5 km \\ 1,2,8 // \\ \ - 1 l / ' \ V/1 / / \ \ _

Rye. 5. Wydma paraboliczna W Kolonii Starostwo Z przerwanym ezo1em Zrod1o: opraeowanie W1asne

12 Elébiela Kobojek, Slawomir Kobojek

jako efekt rozWieWania Wydmy W ezasie jej odlesienia. Od po1noenego Wsehodu dodatkowo sqsiaduje z niq mniejszy pagorek, ktory jest efektem najm1odszyeh proeesow eolicznych, ktore przeksztaleily starsze fonny.

Wszystkie przedstawione ezo1a Wydm parabolieznych majq nieregularne ksztalty. W ich kulminaejaeh ezesto spotyka sie drugorzedne, mniejsze formy

depozyeyjne. Formy te dokumentujq proeesy rozWieWania Wydm po usunieeiu roslinnosei, prawdopodobnie przez ez1oWieka. Takie proeesy, dotyezqee przemo-delowania ezo1a duiyeh Wydm srodlqdowyeh, opisywane sq W111Z€l‘8.1l1ll‘Z€9.

Inaezej Wyksztaleone sq formy po1oZone na pograniezu terasy akumulacyjnej

i roWniny Za1eWoWej Brodni W okolieaeh miejseowosei Babiniee i Pichny na Za-ehod od Kobyli Miej skiej. WZd1uZ zaZa-ehodniej krawedzi doliny Brodni Wystepuje

dose zwarty Wa1 piaszezysty o dlugosei 1,3 km i 100-250 rn szerokosei (rye. 2, Babiniee, rye. 6). Ma on bardzo nieregulamy kszta1t, Z Wieloma kulminaej ami. Od Wsehodniej strony stok jest stromy i osiqga 9 m Wysokosci Wzglednej, a od stro-ny zaehodniej - lagodniejszy, siegajqey 7,5 m. Wysokosei bezwzgledne

Wierz-cho1koW Wynoszq 155 m n.p.m. Wystepuje tu Wyraina krawedi miedzy dWoma genetycznie i morfologicznie roznymi krajobrazarni: Z jednej strony sq szerokie

i p1askie poziomy terasy, Z drugiej - obszary Wydmowe. Podobny Wal piaszezysty o przebiegu po1udnikoWym znajduje sie na zaehod od doliny Pichny na po1udnio-Wy zaehod od Kobyli Miejskiej. Ma okolo 1 km d1ugosei i 100 500 m szerokosei.

Miej seami moZna Wskazaé mniej sze Wydmy po1qcZone boeznie ramionami. Sq to forrny o dose skomplikowanej budowie. PoWsta1y one na graniey terasy

nadZa1e-WoWej i za1enadZa1e-WoWej, gdzie by1o duZo piaskow, ale ma1o miej sea do uksztaltowania klasyeznyeh Wydm. Kiedy ezo1o Wydmy obejmowalo znaezne masy piasku, j ego przesuwanie sie pod Wp1yWem Wiatru staWa1o sie poWo1niejsze. W ostateeznym efekeie Wydmy paraboliezne powoli skraealy sie, zmieniajqe sie W Wa1oWe.

Do-datkoWo Zostaly one podeiete przez rzeke meandrujqeq W holocenie, na eo

Wska-Zuj e obeenosé skarp W niektoryeh Wydmaeh.

Do trzeeiej grupy forrn moina zaliezyé male pagorki eoliezne o roznyeh

ksztaltaeh. Jedne Z nieh zaehowaly sie W formie lukow, a inne nie. Szezegol-nie interesujqce sq pagorki eoliezne na zaehod od Jamna (rye. 7) - ma1e, odizo-1oWane Wzniesienia tworzqee zarys o kszta1eie litery S. W poludniowej ezesei

moina Wskazaé dWie po1qezone, ma1e Wydmy o Wysokosei Wzglednej 4,5—5 m.

W po1noenej czesei Wystepujq Wyd1uZone pagorki osiqgajqee 3-5 in Wysokosei, o prawie symetryeznyeh stokach (rye. 2, Jamno). Moina przypuszezae, Ze pier-Wotnie asymetryezne Wydmy (stromy stok Wsehodni) ulegly przemodelowaniu. Usunieeie roslinnosei na Wydmie o malyeh rozmiaraeh sprzyja jej deformaejom. Najszybciej przeksztaleane sq ramiona, a nastepnie ezo1o Wydmy. Mozna

przy-° B. IZn1ai1oW, Zapis zmiany Warunkow rozwoju Wydm W ich morfologii i strukturze, [WI] Rekonstrukcja dynamikiprocesow geomorfologicznych -formy rzez'by i osady, red. E. Smolska,

/'7"-\\

/ \ / \ \___’/

,__\

/

\__/

0/ g’\;__i\\/’

,./'1

"\\

(

ll’-4

\\

\"

\(1\

/\/-,

\__>-:—-3--\-

\‘_i,

\\~_;_._\‘v\/ ) 1" Q

Bfiggfo

2

__~

/

/.

1/ \\ \ \ \\

\

₁

_\

I

_\

‘ '

11

_\\

i\ \ \\ 144,9 0 \\\\

\

\\

-

1? \\

/

@_

(\\

\ Babiniee _144,4 \ / " 1

(7

/1

\ \

‘R

_\o\

_j

_\~\.\§,

_c//)

₍

’\/k\\/ \\ <1\ J

-.=-,/

_1;)

Brodriiaé \\ 147,56 \ _/_ -1\ _—:

\\

§(\F%:5\>\)@]

/

J ' P-/v..@”4’(

/

(

/

1/

F2412 §)\ \

150 / // / C @,<;}//

\-_--/

\\\@1///

\

_

\’ \

1

\\ Z

’-1

0 250m \ "'\ /

W

;§

1

Rye. 6. Wa1piaszezysty W Babifieu Zrodlo: opraeowanie W1asne

puszezaé, Ze najpieryv forma eoliezna zosta1a ukszta1toWana przez Wiatry Wiejqee z kierunku zaehodniego, a przemodelowana przez Wiatry Wsehodnie. Na Wsehod

Elz'biela Kobojek, Slawomir Kobojek \ \ <

I

\

I I 1 (1 \ / //7 Z‘/5 / 2/

,--’//7 P fiQ‘}—

\ €7C_)D]

Q§é€>//

\

)

1

\

/\

A \

///

\

1/

-/

\

QT

(O

/

//__

J,’

__\ 1ss,s / __\ \\ \J /__

L

L£1

\ f\k\J

(

r

\ _{\_~J}

1

1/

/

/

<§;‘v>\;,gI

/

" \

‘ /C7 (/‘\¢_-)g\~a///-’ /\_// 1 '3 /\\) / t‘\ /'\\ ("' Jdz // 156,24’)! E-\ v /33 \_.

*"\ 7/ (’@“‘<a/

4“

/

I

\“"'—\\\\.J7 \\‘ 158.5 \\/ / \ 5 / ./ /\')> \—~‘-"\ 153.5 // Q\ Q \ 01/ E __ \ 3

N?

‘/

/ 1/ /'—

/

Q

/\ / ) \\..%\

\/\

Sikucin\ \

\ 155 \ \ \

//

/11¢

/

/\

00

3

LJ

0,/-_

/

\(r§\.//j/

141/

-3

'\\\~/4-\

/1

_/

_/

/ _/ /

)

-\ _/ \ I \./ /\ ._/'“ Q "\ ‘VI Jamno /~\ // \_a \ \ \ _-I __) ,1 / / ___/ / Z / _,____/ _(/-’

\

_/

_Q/"\

/.-/ 60 \

1\\

/

D \~§._/ /—-/ 0 500m / 1 1

Rye. 7. Male pagorki eoliezne W okolieaeh Jamna Zrod1o: opraeowanie Wlasne

.\ // 1537 \ . ’ / \ / \ \\ //

154,8

\

,

Q / / /X \ I \ M J -\ 156,8

‘\

\

\

/ /

C

/

\_/ ’\

c’

*’

\ W 1 /@'\ /\ \ .-_../ \ C‘ ~J 155,8 ‘< \

//5‘/3

0,1

\_/ C K \ ’_\ /,/ 2113’ \ C_\ \_e , \\

I

_/>

—

\"

_>D/

(fix 7)

\ ’ *5 /f

“

\\ Q$\_'?_’_—_-_-Z'/

(‘W L-z

./ \-~"'\\_,/ 155,1 W 1 // \\ \ ( \ __\ ,- ,_ / V’ \~_\\_/ ) I .\\-//V// '\\\ \ \-\‘ & /-\ j .1553

250m

\J

\§7//

r... \ 0 til \,\ \

Rye. 8. Pagorki eoliezne W Kqtaeh Zrod1o: opraeowanie Wlasne

Male eoliezne pagorki Wystepuj q ta1<Ze na stokach suehej doliny na Zaehod od

Gory Kqty (rye. 8). Sq tu trzy Wzniesienia uk1adajqee sie W fonne 1uku. Ramie takiej formy ma zaledwie 250 m dlugosei, a pagorki osiqgajq do 5 m Wysokosei Wzglednej. Jest to przyk1ad ezeseiowo zniszezonej Wydmy parabolieznej.

Analiza rzeiby i kierunku upadku lamin piaszezystyeh W fonnaeh Wskazuje na ieh duZe przeksztaleenia. Pierwotna forma lukowa Wydmy u1eg1a Zniszezeniu.

W Wielu przypadkaeh przerwane zostalo nie tylko ezolo Wydmy, ale takie j ej ra-miona. Lagodne naehylenia stokow roWnieZ Wskazujq na znaezne proeesy

zroW-16 Elébiela Kobojek, Slawomir Kobojek

nywania. W literaturze mozna znaleie liezne przyklady przeksztaleenia Wydm parabolieznyeh i lukowyeh W Wyniku odlesienia i oZyWienia proeesow eolicznych W holocenie“). W obszaraeh uzytkowanyeh rolniezo ods1oniete piaski 1atWo

pod-1ega1y transportowi eolieznemu. Dopiero ponoWne pokryeie roslinnoseiq prZy-ezynilo sie do ieh utrWa1enia.

Na podstawie analizy morfologieznej i litologieznej Wydm mozna Wniosko-Wae, Ze duie Wydmy paraboliezne rozWija1y sie na roz1eg1ej rowninie morenowej. Z kolei z1oZone Wa1y WydmoWe poWstaWa1y na Wqskieh terasaeh nadza1eWoWyeh, gdzie by1o duZo piasku, ale ma1o miej sea do pe1nego Wyksztaleenia paraboli.

Efek-tem dziaialnosei cZ1oWieka W mlodszym holocenie, a naWet W czasaeh

historycz-nyeh, sq mniejsze i rozwiane Wydmy Wystepujqee W Wielu miejseaeh W obrebie gminy. Wspolezesna dziaialnose eoliezna ma eharakter destrukeyjny i prowadzi do rozWieWania piaszezystyeh fonn akumulaeyjnyeh W tyeh miejseaeh, W kto-ryeh zosta1a odslonieta powierzehnia, najezeseiej na skutek dzialalnosei ez1oWie-ka. Szezegolnie oZyWione proeesy eoliezne nastqpily po okresie karezunku 1asoW

Zniszczonyeh przez sowke ehoinowke W lataeh 1922-1924.

CECHY EKOSYTEMQW PIASZCZYSTYCH

Ekosystem to uk1ad ekologiezny skladajqey sie Z bioeenozy i jej srodowiska, W ktorym Zywe organizmy i nieoZyWiona ezese srodowiska Wzajemnie na siebie oddzialujq“. Obszary zbudowane Z miqzszyeh serii luinyeh piaskow eolieznyeh

eharakteryzujq sie odrebnymi eechami srodowiska przyrodniezego. Wypuk1ym fonnom eolieznym towarzyszq Zaglebienia deflaeyjne i plaskie obszary roWniny

morenowej, dlatego ezesto sqsiadujq ze sobq ekosysteniy suehe i Wilgotne. Takie elementy srodowiska abiotyeznego Wp1yWajq na rodzaj roslinnosei.

Ceehy litologiczne osadow eolicznych

Wszystkie fonny eoliezne zbudowane sq z luinyeh piaskow, o zmiennej

miqZ-szosei od kilkudziesieciu eentymetrow do kilku metroW. Najwieksza miqiszose

Wystepuje W ezole Wydmy. Skiad granulometryezny osadow jest maio zrnienny. W spqgu serii py1 ma nieeo Wiekszy udzial, zawartose czqstek o sredniey <0,062 mm siega 35%. Podstawowq mase osadow W Wydmie stanowi piasek srednioziami-sty (0,5-0,25 mm) i drobnoziarnisrednioziami-sty (0,25-0,10 mm) przy stosunkowo

nieWiel-'0 R. Galon, Z problemaiyki Wydm s’ro'dlqdoWych W Polsce, [W:] Vlfi/dmy s'ro'dlqdoWe

Pol-ski..., s. 13-31; J. Kobendza, R. Kobendza, Rozwiewane Wydmy..., s. 95-170; K. Krajewski,

Poénoplejstocefiskie i h0l0ceriskie..., s. 75-81; J . Twardy, Transformacja rzez'by..., s. 16-59.

kim udziale osadow gruboziamistyeh”. Osady takie akumulowane sq przez Wiatr o predkosei oko1o 2 7 m/s. Ogolna masa osadow Wydmowych Wykazuje Wysor-toWanie umiarkowanie dobre i umiarkowane.

Skiad mineralny osadoW jest jednorodny, ponieWaZ Zdeeydowanie dominujq Ziarna kwareu. Do eharakterystyeznych eeeh mineralogieznyeh osadow

Wydmo-Wyeh na1eZq: ogromna przewaga mineralow lekkieh, nieznaezna zawartose mine-ra1oW eiezkieh oraz brak mineralow Weglanowyeh. Minera1y eiezkie Wystepujq W bardzo ma1yeh iloseiaeh, kilka dziesiqtyeh proeenta”. Skalenie stanowiq zWy-kle jedynie nieWie1ki proeent (3 5%)“. Ubogi sk1ad mineralny osadoW

Wydmo-Wyeh ma Zwiqzek Z przemianami, ktoryrn pod1ega1pierWotny materia1fluWiog1a-ejalny, nim WSZ€d1 ostateeznie W sk1ad Wydm.

Ceehq eharakterystyeznq ziaren kwareu frakeji piaszezystej jest okrqgly ksztalt i matowa powierzehnia. Ziama RM, ezyli okrqgle matowe stanowiq 55-70%. Wy-soki stopien eolizaeji to W1aseiWose Wszystkieh Wydm Polski 8rodkoWej ‘5.

Pod1oZe jest zazwyezaj suehe lub male Wilgotne. Grunty znajduj q sie W stanie

luinym i pod Wp1yWem obeiqienia ulegaj q Od1(SZt8.1C6I11ll16.

Wody gruntowe

Wydmy i obszary bezposrednio sqsiadujqee, np. zaglebienia deflaeyjne i row-niny morenowe, majq skrajnie odmienne eeehy Wilgotnoseiowe. Obszary suehe przylegajq do obszarow Wilgotnyeh. Poziom Wod gruntowyeh odtwarza W for-mie zlagodzonej ukszta1toWanie powierzehni. W obrebie nieeki deflaeyjnej Woda

Wystepuje stale lub o1<resoWo na powierzchni, co sprzyja roZWojoWi torfowisk. Pod Wydmami poziom Wod gruntowyeh nieznaeznie sie podnosi, ehoeiaz Zalega

dosye gleboko od powierzehni. W ezole Wydmy moZe bye na glebokosei kilku metrow, a W obrebie ramion nieeo p1yeej. Takie przed ezolem Wydmy bardzo eze-sto Wystepujq lokalne podmoldosei, dlatego W Wielu miejseaeh Wykopano roWy

melioraeyjne (rye. 2).

W piaskaeh Wydmowych panujq speeyfiezne Warunki Wodne. WaZna jest

Wodoprzepuszezalnose, ezyli Zdolnose gruntow do przepuszezania Wody przez siee znajdujqeyeh sie W nim poroW. Za1eZy ona glownie od uziamienia gruntow i sredniey porow. Choeiaz piaski srednioziamiste naleiq do osadow bardzo dobrze przepuszezalnyeh, a piaski drobne do dobrze przepuszezalnyeh, to Wody opadoWe

Wolno Wsiqkajq W powierzehnie Wydm. NaWet po u1eWnym deszezu Zwilgoeona Zostaje tylko eienka, poWierZehnioWa Warstewka piasku. Po dWudni0Wym

opa-12_{H. Klatkowa, J. CzyZ, J. Forysiak, Objasnienia}

'3 B. Manikowska, O glebach kopalnych. ..

'4 Tarnze.

‘SJ. Goidzik, Sedirnentological Record..., s. 51-60.

18 Elébiela Kobojek, Slawomir Kobojek

dzie zWi1Zona byWa Warstewka o grubosei 1-2 em, pod ktorq 1eZy zupeinie suehy piasek”. W Wydmie powstaje poziom Wod zawieszonyeh. Dopiero po d1uZszyn1 okresie deszezowym Woda przenika W g1qb i doehodzi do kontaktu Z Wodami

podsiqkaj qeymi. Wody kapilarne na Wydmaeh Zalesionyeh Wystepujq roWnieZ na bardzo roznyeh poziomaeh. Z obseiwaeji Wynika, Ze W Zasiegu korzeni drZeW

piasek jest suehy nawet Wezesnq Wiosnq. W analogieznyeh Warunkaeh ukszta1-towania powierzehni, ale Z dala od drzew, piasek tego sarnego dnia byWa Wi1got-ny. Drzewa i krzewy pobierajq i Wyparowujq ogromne ilosei Wilgoei z piaskow. Drzewa rosnqee na ezole Wydmy zWyk1e nie korzystajq Z Wod gruntowyeh, ale

Z Zawieszonyeh, eo oezywiseie ma Wp1yW na rodzaj roslinnosei. DrZeWa rosnqee W nizszyeh ezeseiaeh ramion korzystajq Z Wod gnintowyeh, dlatego Wystepujq tu inne siedliska niZ na ezole Wydrny.

Zupelnie inne Warunki Wodne panujq W zag1ebieniaeh deflaeyjnyeh. Glina, ktora Wystepuje W pod1oZu tyeh form, jest utworem bardzo s1abo

przepuszeza1-nym, dlatego Wody opadowe lub roztopowe Wyjqtkowo Wolno Wsiqkajq W osady i ezesto stagnujq na powierzehni. W takieh Warunkaeh rozwijaé sie moie aku-mulaeja organiezna, torfowa. Stqd bardzo ezesto obniZenia takie sq odWadniane

systemem odkrytyeh roWoW melioraeyjnyeh. Sytuaeja taka Wystepuje np. W misie deflaeyjnej Wydmy W Grzybowie.

Gleby

Gleby na Wydmaeh maj q trudne Warunki rozWoju. Z gleboznawezego punktu

Widzenia na1eZy oeenié osady tworzqee Wydmy W Polsee Srodkowej jako skaie maeierzystq niezwykle ubogq. Wsrod osadow plejstoeenskieh tego obszaru sta-noWiq one utwor o najmniejszej zawartosei mineralow majqeyeh znaezenie jako irod1o sk1adnikoW pokarmowyeh roslin. Ogromna przewaga kwareu i minimalny udzial glinokrzernianow oraz brak minera1oW Weglanowyeh W ieh sk1adzie

spra-Wiaj q, Ze W proeesie g1ebotWoreZym1atWo nastepuj e silne zakwaszenie ubogiego W skladniki Zasadowe srodowiska. Bardzo n1a1a Zawartose ezesei ilastyeh

stano-Wi przyezyne minimalnej pojemnosei sorpeyjnej i duZej przepuszezalnosei tyeh utWoroW. Wszystko to sprawia, Ze piaski eoliezne W Polsee Srodkowej sq Wybit-nie podatne na proees bielieowania. Takze umiarkowaWybit-nie eiep1y i Wilgotny klimat

oraz ZWa1ty las iglasty bardzo sprzyjaiy bielieowaniu, ktore przy dlugotrwalym oddZia1yWaniu doproWadZi1o do poWstania silnie rozwinietej bieliey

proehniezo--Zelazistej. Gleby, ktore Wystepuj q przy Wspolezesnej powierzehni, ukszta1toWa1y sie W eiqgu fazy atlantyckiej i kontynuoWa1y swoj rozwoj do okresu Wspo1ezesne-go“. Majq bardzo niskq zawartose substaneji pokarmowyeh, sq niestabilne, silnie przesuszone, ezesto modelowane przez Wiatr. W takieh Warunkaeh gleba powstaje

"J. Kobendza, R. Kobendza, Rozwiewane wydmy..., s. 95-170.

bardzo Wolno, dlatego teZ, Zanim WytWorZy1a sie WarstWa gleby o grubosei 15-20 em, prZeZ Wiele Wiekow na Wydmaeh ros1 las.

Miejsea Wystepowania gleb WytWorZonyeh Z piaskow eo1ieZnyeh Za1ieZa sie

do obsZaroW WraZ1iWyeh. Do sZeZego1nie naraZonyeh na proeesy nisZcZqee na1e-Zq stoki i Wqskie WierZeho1ki Wydmy. Gleby W tyeh miej seach eharakteryZoWane

sq jako biologieznie piytkie Z WyraZnyn1i eechami skaly maeierzystej i ZaZnaeZa-jqeym sie prymitywizmem poZion1oW genetyeznyeh lub stosunkowo WyraZnymi poziomami Wymywania (W proeesaeh biologieznyeh). Wiekszose gleb Znajduje sie W delikatnej roWnoWadZe prZyrodnieZej. KaZde naruszenie ieh stanu moZe

spoWodoWaé Znaezqee skutki negatywne. W holocenie mialy miejsee okresy in-tensyWnej dzialalnosei eZ1oWie1<a, ktora doproWadZi1a do ZnisZeZenia poZiomoW

glebowyeh. WpraWdZie poWierZehnia pagorkow Wydmowych nie podlegala upra-Wie, ale Wypalanie i nisZeZenie W roZny sposob pokryW roslinnej i glebowej prZeZ ludnosé proWadZqeq osiad1y tryb Zyeia na terenaeh sqsiadujqeyeh - lokalnie, 1eeZ nieWqtp1iWie W Wielu miejseaeh - poWodoWa1o roZWieWanie Wezesniej

utrWa1o-nyeh fonn. NisZcZenie lub Zasypywanie bieliey, ktora WyksZta1ei1a sie W eiqgu

fazy atlantyckiej, nastepoWa1o W roZnyrn ezasie, a W niektoryeh miejseaeh gle-ba mogla kontynuowae roZWoj prZy poWierZehni do ehWi1i obeenej. OeZyWiseie, szereg m1odsZyeh niZ atlantyekie gleb kopalnyeh tWorZqeyeh sie na sWieZym sub-straeie nie osiqgne1o Zaawansowanego stadium roZWoju i Wystepuje W postaei

s1abo Wyksztaieonyeh gleb bielieowyeh i arenoso1i‘°.

TakZe gleby ZWiqZane Z terenami akumulaeji organieznej i minera1no-orga-nieZnej W Warunkaeh plytkiego Wystepowania Wod gruntowyeh W nieekaeh

de-flaeyjnyeh naleZq do grupy gleb WraZ1iWyeh. Podlegaj q one degradaeji W Wyniku ezesto podejmowanyeh prae melioraeyjnyeh.

Roslinnosé

Roslinnosé Zmienia sie W Za1eZnosei od miqZsZosei piaskow eo1ieZnyeh

i giebokosei Wod gruntowych. Na sZeZytaeh Wydm roZWoj roslinnosei Za1eZy tylko od opadoW atmosferyeznyeh, ponieWaZ korZenie rosnq W piasku 0 duZej

miqZsZosei i nie ZaWsZe osiqgajq poziom Wod gruntowyeh, dlatego Wystepuje tu srodlqdowy bor Zdominowany prZeZ sosne. LuZny drZeWostan, o Wysokosei do 10 m, tWorZy sosna ZWyeZajna o niskiej bonitaeji (IV-V klasa). Warstwa podszyeia jest prZeWaZnie bardZo s1abo roZWinieta, sk1adajq sie na niq g1oWnie podrosty sosny. W ubogim runie Wystepujq porosty i miej seami traWy - kostrZe-Wa oWeZa i smialek pogiety”. NiZsZe ezesei Wydm porasta bor sosnoWy sWieZy

Z mszystyrn runem.

'°K. Krajewski, Poénoplejstoceiéskie i holoceriskie..., s. 75-81.

2° W. Matuszkiewiez, P. Sikorski, W. SZWed, M. Wierzba, Zbiorowiska roslinne Polski. Lasy i zarosla, Warszawa 2012.

2() Elébiela Kobojek, Slawomir Kobojek

W obnizeniaeh miedzywydmowyeh, gdzie poziom Wod gruntowyeh odZnaeZa sie duZymi Wahaniami, dominujq lasy sosnoWe i roslinnose Zwiqzana Z silnym ZakWasZeniem pod1oZa oraZ okresowo duZym uwilgotnieniem. W podszyeie

Wy-stepujq podrosty i 1<1usZyny, Zas W runie trzesliea modra i orliea pospolitam. Tego typu siedliska Zajmujq nieduZe poWierZehnie.

Na podstawie ana1iZy roZmiesZeZenia 1asoW i pol Wydmowych W gminie Szadek moZna stWierdZié, iZ najwieksze powierzehnie lesne poZosta1y Wlasnie na piaskaeh eolieznyeh. Dlatego nie dZiWi, Ze prawie 80% powierzehni Zalesionej W gminie stanowiq drZeWostany iglaste, W tym 3/4 tej poWierZehni Zajmuje sosna”.

Zagospodarowanie pol piaszezystych

Lasy W gminie Szadek stanowiq Za1edWie 22% jej poWierZehni. Porownujqe

Wystepowanie lasow i pol piaskow eolieznyeh, moZna stWierdZie, Ze Wszystkie Wydmy sq Zajete prZeZ lasy. Jest to najlepsza fonna Zagospodarowania tyeh eko-systemow. Podobnie Wiekszosé Wydm srodlqdowyeh W Polsee ma powierzehnie utrWa1onq prZeZ roslinnose. NaWet poj edyneZe, ma1e Wydmy Wystepujqee Wsrod

pol upraWnyeh sq pokryte lasem. W dZieWiqtym tomie ,,Biu1etynu SZadkoWskie-go” Beata WOZ1W0da23 napisa1a, Ze istniejqce kompleksy lesne sq rozproszorie W przestrzeni i charakterjyzujq sie duZym rozdrobnieniem. Niejednokrotnie majq one charakter s'r0'dp0lnych ,, Wysp " 0 bardzo skomplikowanych ksztaltach. Te lasy

Zajmujq g1oWnie Wydmy i Zag1ebienia deflaeyjne. NaleZy Zdeeydowanie utrZy-myWaé taki sposob Zagospodarowania. Wydmowe srodowisko prZyrodnieZe nie

sprzyja rolniezemu Wykorzystaniu tyeh obsZaroW, ponieWaZ usuniecie 1asoW od raZu prZyeZynia sie do aktyWiZaej i proeesow eolicznych i eroZji gleb. Takieh

prZy-k1adoW W pie1WsZej po1oWie XX W. W Polsee 8rodkoWej bylo kilka. W okolieaeh Aleksandrowa Lodzkiego na poezqtku XX W. po Wyeieeiu drZeW pole piaskow prZemiesZeZa1o sie Z predkoseiq 1 m na rok“. Odlesienie Wydmy W PusZeZy Kam-pinoskiej W pierWsZej po1oWie XX W. uruehomi1o transport piaskow i

spoWodo-Wa1o jej Wedrowke. W eiqgu 40 lat prZesune1a sie ona o 30 m, eZy1i srednio 75 em na rok”. Wydmy i pola piasZeZyste na1eZq do bardzo WraZ1iWyeh ekosystemow,

ponieWaZ Zbudowane sq Z miqZsZyeh serii srednioziamistyeh i drobnoziamistyeh piaskow. Proeesy eo1ieZne Zaehodzq prZy Wiatraeh o predkoseiaeh poWyZej 5 m/s, najezeseiej 10-15 m/s“. Wiatr o predkosei przekraezajqeej 5 m/s nie tylko toeZy

2' B. Woziwoda, Zro'z'nicoWanie siedlisk i drzeWostan0'W W lasach gminy Szadek, ,,Biu1etyn Szadkowski” 2009, t. 9, s. 119-133.

22 TamZe.

23 TamZe, s. 119.

2“ O. Kossmann, Wwydmie aleksandrowskiej, LodZ 1930.

25 J. Kobendza, R. Kobendza, Rozwiewane Wydmy. . ., s. 95-170.

2° J . Wojtanowiez, Proeesy eoliczne, [W:] Geografia Polski. Srodowisko przyrodnicze,

Ziama piasku po powierzehni, ale takZe unosi je W poWietrZe, Ziama porusZa-jq sie ruehem saltaeyjnym (skaezq po poWierZehni) do Wysokosei 50 60 em”. We Wspo1eZesnyeh Warunkaeh klimatyeznyeh W okolieaeh LodZi Wieje Wiatr

o sredniej predkosei 4,2 m/s, a 1ieZba dni Z Wiatrem silnym (Z predkoseiq poWyZej

10 m/s) i bardZo silnym (poWyZej 15 m/s) W eiqgu roku Wynosi 5128. OZnaeZa to, Ze W Polsee 8rodkoWej Wystepuje Wiatr, ktory moZe ksZta1toWae' rZeZbe eo-1ieZnq. W miejseaeh odslonietyeh piaskow proeesy eoliezne przebiegajq W eiqgu ea1ego roku, Z prZeWagq W po1roeZu eiep1ym29. Wydmy mogq bye nisZeZone W le-eie i jesieniq. Z roZWieWaniem Wydm prZeZ proeesy niWeoeo1ieZne ZWiqZana jest

jedna Z najWyZsZyeh Wartosei dynamiki proeesoW eolieznyeh na NiZu Polskim - 115 t/ha”. J eZe1i stabilnq Wydme poZbaWi sie sZaty roslinnej, tZn. Wyeiete

Zosta-nq drZeWa i krzewy, najpie1W niszezona jest poW1oka glebowa, a potem Wiatr Za-biera i przenosi takZe piasek. ToeZqee sie Ziama doehodzq do sZeZytu i Zsypujq sie po stoku odWietrZnym. PrZy silnyeh Wiatraeh 1ZejsZe Ziarna piasku sq unoszone i roZsypyWane na sqsiednieh polaeh lub 1qkaeh. Z biegiem eZasu roZWieWany Wa1

WydmoWy obniZa sie, a piasek rozsypuje sie na prZedpo1u i nastepuje stopnioWe WyroWnyWanie poWierZehni. W nasZyeh Warunkaeh k1imatyeZnyeh beZ udZia1u

roslinnosei proees roZWieWania Wydm proWadZi nieuehronnie do ZnisZeZenia ist-niej qeyeh klasyeznyeh Wydm.

Obok dZia1a1nosei eolieznej, na Wydmaeh Ze Zniszezonq roslinnoseiq Zaeho-dzq roWnieZ proeesy roZmyWania Wydm. Wydajnosé morfologiezna sp1ukiWania

ZWiqZana Z Wiosennym topnieniem sniegu lub Z letnimi desZeZami burZoWymi

jest bardzo Znaezna. Obeenie W niektoryeh miejseaeh proees ten akeentuje sie

Znaeznie silniej niZ dZia1a1nose eoliezna.

Sam Wyrqb lasow nie jest niebezpieezny dla Wydm, o i1e odslonieta poWierZeh-nia Zostanie szybko Zalesiona. ZagroZenie stanowiq orka, karezowanie pni,

Wy-eiqganie kloeow traktorami i Wszystko, eo poWoduje meehaniezne naruszenie

po-W1oki g1eboWej imoZe staé sie Zaezqtkiem noWyeh proeesow eolieznyeh.

Wspolezesna dziaialnosé eoliezna to efekt biedow W uZytkoWaniu Ziemi i nie-kontrolowanej eksploataeji piasku. Dzialalnosé inZynierska lub gospodareza eZe-sto proWadZi do ZnisZeZenia naturalnego utrwalenia Wydm. Proees taki obserWu-je sie przy przekopaeh drogowyeh prZeZ Wydmy, gdzie ods1onieeie poWierZehni

sprzyja deflacj i. W ostatnieh lataeh W sqsiedZtWie Wydm eoraZ ezeseiej powstajq

domki 1etniskoWe. Osady eoliezne sq dosye dobrym pod1oZem budowlanym tam,

gdZie tWorZq poWierZehnie o naehyleniu nie Wiekszym niZ 2%. Jednak W pobliZu

domoW nie moZna usuwae drZeW, ktore ehroniq powierzehnie prZed deflaejq. Przy

”J. Kobendza, R. Kobendza, Rozwiewane wydmy..., s. 95-170.

2* K. KoZuehoWski, Klimat Polski. Nowe spojrzenie, WarsZaWa 2011.

29 T. SZeZypek, J. Waeh, RozWo'j Wspolczesnej Wydmy W Warunkaeh silnej antropopresji,

Katowice 1991.

3° M. Strzemski, Efekly erozji Wietrznej gleb na terenie poludriiowo-Wsehodniej Polski W lulym

22 Elébiela Kobojek, Slawomir Kobojek

budynkaeh usytuowanyeh na terenaeh o nieutrwalonej poWierZchni deflaeja moZe doproWadZie do ods1onieeia ieh fundamentew. Dla Zabezpieezenia fundamentew budoW1i posadowionyeh na nieutrwalonyeh piaskaeh Wskazane jest stosoWanie

darni, bruku, p1yt ehodnikowyeh itp. Wokei obiektow.

W miejseaeh, gdzie piaski eo1ieZne podlegajq eksploataeji gemiezej, takZe

okresowo dzialajq proeesy eoliezne. Powstajq drobne formy akumulaeyjne ZWane pagerkami fitogenieznymi. Po Zaprzestaniu eksploataeji Wyrobiska powinny bye Zalesione.

NiebeZpieeZne jest reWnieZ nadmieme osuszanie pod1oZa Wydmy poprZeZ

Wy-kopanie roWoW melioraeyjnych i obniZenie poZiomu Wed gruntowych. NaleZy ZWroeie uwage, Ze W sqsiedZtWie Wielu Wydm W gminie SZadek Wystepuj q roWy

melioraeyjne osuszajqee pod1oZe Wydm.

PODSUMOWANIE

Formy Zbudowane Z piaskoW eolieznyeh tWorZq suehe i WraZ1iWe ekosystemy. W obeenych Warunkaeh klimatycznyeh Polski 8rodkoWej Wystepuje Wiatr,

kto-ry moZe pokto-ryWae i transportowae 1uZne, drobnoziamiste i srednioziamiste piaski budujqee Wydmy sredlqdowe. T1Wa1e Zadamienie i roslinnose lesna ehroniq te formy przed nisZeZqeq dZia1a1noseiq Wiatru. Usunieeie roslinnosei i ods1onieeie poWierZehni piaszezystyeh sprzyjajq eroZji gleb i nisZeZeniu Wydm, dlatego

for-my eoliezne poWinny bye Zajete prZeZ lasy, ktore peiniq funkeje glebochronne. W eZasaeh historyeznyeh Z reZnych prZyeZyn Wyeinano drZeWa na Wydmaeh, eo

spoWodoWa1o ieh ezeseiowe Zniszezenie. Formy eoliezne Wystepujqee W gminie Szadek sq W prZeWaZajqeej ezesei Zalesione, eZyli dobrZe Zagospodarowane. Na-1eZytylko dbae, aby roZWej osiedli letniskowyeh W sqsiedZtWie Wydm nie

dopro-WadZi1 do nadmiemej Wyeinki drZeW.

Bibliografia

Balinski W., Objasrzienia do szczegoiowej mapy geologicznej Polski W skali 1:50 000,

arkusz Lutomiersk (626), WarsZaWa 1992.

BeZkoWska G., Objasnienia do szczeg0'l0Wej mapy geologieznej Polski W skali 1:50 000,

arkusZ Zdunska Wola (662), WarsZaWa 1993.

BeZkoWska G., Szczegolowa mapa geologiezna Polski W skali 1 :5 0 000, arkusZ Zdunska

Wola (662), WarsZaWa 1991.

Dy1ikoWa A., Wydmy srodkowopolskie i ieh znaczenie dla stratygrafii schylkowego

plej-stocenu, [W:] CzWart0rzedP0lski, red. R. Ga1oniJ. Dylik, WarsZaWa 1967, s. 353-371.

Galon R., Z problemalyki Wydm s'ro'dlqd0Wych W Polsee, [WI] V16/dmy s'ro'dlqd0We Polski,

GoZdZil< J., Sedimentological Record ofAeolian Processesfrom Upper Plenivistulian and the Turn ofPleni- and Latevistulian in Central Poland, ,,Zeitsehrift fur

Geomorpholo-gie” N.F. Suppl. 1991, Bd. 90, s. 51-60.

IZmai1ow B., Zapis zmian Warunk0'W rozwoju Wydm W ich morfologii i strukturze, [W1] Rekonstrukcja dynamiki pr0ces0'W geomorfologieznyeh -formy rzez'by i osady,

red. E. Smolska, D. Giriat, Warszawa 2007, s. 233-237.

Klatkowa H., CZyZ J ., Forysiak J., Objasnienia do szczegolowej mapy geologicznej Polski

W skali 1 :5 0 000, arkusz Szadek (625),WarsZaWa 2007.

Klatkowa H., CZyZ J ., Forysiak J., Szczegolowa mapa geologiezna Polski W skali I :50 000,

arkusZ SZadek (625), Warszawa 2007.

Kobendza J ., KobendZa R., Rozwiewane Wydmy Puszczy Kampinoskiej, [WI] Vlfi/dmy

sr0'd-lqdowe Polski, red. R. Galon, Warszawa 1958, s. 95-170. Kossmann O., Wwydmie aleksandrowskiej, Lodz’ 1930.

KoZuehoWski K., Klimat Polski. Nowe spojrzenie, Warszawa 2011.

Krajewski K., P0'z'n0plejst0censkie i holocenskie proeesy Wydmotworeze W pradolinie

Warszawsko-berlinskiej W Widlach Warty i Neru, ,,Acta Geographiea Lodziensia”

1977, t. 39, s. 75-81.

Manikowska B., O glebaeh kopalnych, stratygrafii i litologii Wydm Polski Srodkowej,

,,Aeta Geographiea Lodziensia” 1985, t. 52, s. 1-137.

MatusZkieWieZ W., Sikorski P., SZwed W., Wierzba M., Zbiorowiska roslinne Polski. Lasy i zarosla, Warszawa 2012.

Raeinowski R., Coufal R., Geologia iniynierska, SZeZeein 1999.

Strzalko J ., Mossor-Pietraszewska T., Kompendium Wiedzy 0 ekologii, Warszawa 1999.

Strzemski M., Efekly erozji Wietrznej gleb na terenie poludniowo-Wsehodniej Polski W

lu-tym 1956 r., ,,PrZeglqd Geografiezny” 1957, t. 29, Z. 2, s. 371-374.

SZeZypek T., Waeh J., R0zW0'j Wspolezesnej Wydmy W Warunkaeh silnej antropopresji,

Katowice 1991.

Twardy J ., Transformaeja rzeéby centralnej czesci Polski Srodkowej W Warunkaeh antropopresji, LedZ 2008.

Wojtanowiez J., Proeesy eoliezne, [W1] Geografia Polski. Srodowisko przyrodnicze,

red. L. Starkel, Warszawa 1991, s. 427-130.

Woziwoda B., Zro'z'nieoWanie siedlisk i drzeWostan0'W W lasach gminy Szadek, ,,Biuletyn Szadkowski” 2009, t. 9, s. 119-133.

NATURAL ENVIRONMENT AND THE MANAGEMENT OF EOLIAN F ORMATIONS IN THE COMMUNE OF SZADEK

Summary

Sand hills, dunes and sand sheets are eolian landforms, on which specific sensitive ecosystems develop. They are characteristic feature of many areas situated in central Po-land. Sandy areas With dunes are also found in the commune of Szadek. Wind-deposited sand bodies have accumulated on moraine plains, outwashes and floodplain terraces in the valleys of the Pichna and Brodnia rivers. Eolian formations have various shapes, With predominance of parabolic dunes, ridges and sand hills. They are built of fine-grained and coarser sands l-10 meters thick. Quartz dominates in their mineral composition. Sand

de-24 Elébiela Kobojek, Slawomir Kobojek

posits are characterized by high permeability, which is why they produce dry ecosystems. Arid sands are covered by low-class pod sols, easily eroded by wind. For that reason this type of ecosystems should remain afforested, as the cutting down of trees can result in blowing away the soil and eventually destruction of the entire formation. Such situations are known to have happened in the past. In the commune of Szadek, the majority of the dunes are overgrown with forest, which is the most advantageous solution.