Nowe stanowisko z tropami kręgowców z górnego pstrego piaskowca Gór Świętokrzyskich

Nowe stanowisko z tropami krêgowców z górnego pstrego piaskowca

Gór Œwiêtokrzyskich

Maria Kuleta*, Grzegorz NiedŸwiedzki**, Tadeusz Ptaszyñski***

New site with vertebrate footprints from the Upper Buntsandstein of the Holy Cross Mountains, Central Poland. Prz. Geol., 53: 151–155.

S u m m a r y. Vertebrate footprints are abundant in the Buntsandstein of the Holy Cross Mountains (central Poland) and have been documented in numer-ous publications. A new site vertebrate trackside has been discovered in near Suchedniów. Chirotheriidae (Synaptichnium sp., Chirotherium barthii, and Brachychirotherium sp.), Rhynchosauroidae (Rhynchosauroides sp.), and probably amphibian footprints (cf. Capitosauroides sp.) are reported from the lower part of the Upper Buntsandstein Baranów Formation (complex of differ-ent fluvial deposits) exposed at Kopulak quarry. Differdiffer-entiated invertebrate ichnofossils (Cruziana problematica, Scoyenia sp., Palaeophycus sp., Skolithos sp., Lockeia sp., and cf. Gordia sp.) and plant remains have been also found in this site. Three types of vertebrate subaqueous traces (footprints of swimming animals) are identified: (1) swim traces — structures preserved as digits or claws scratches; (2) partially preserved pes or manus imprints; (3) other enigmatic traces — referred to as “problematic forms”.

Key words: vertebrate footprints, Upper Buntsandstein, Early Triassic, Holy Cross Mountains, Poland

W regionie œwiêtokrzyskim œlady krêgowców w osa-dach górnego pstrego piaskowca (retu) zosta³y zidentyfiko-wane dotychczas w trzech stanowiskach: Kosowice–Jarugi (Samsonowicz, 1929, 1934; Karaszewski, 1966, 1976), Baranów (Kuleta i in., 2001) oraz Witulin (Senkowiczowa, 1982). Podczas prac terenowych prowadzonych w latach 2001–2003 odkryto i rozpoznano nowe stanowisko z tropa-mi krêgowców w katropa-mienio³otropa-mie Kopulak ko³o Suchednio-wa (ryc. 1).

Ods³oniête w kamienio³omie osady s¹ zaliczane do naj-ni¿szego retu i reprezentuj¹ wed³ug Senkowiczowej i Œl¹czki (1962) i Senkowiczowej (1970) tzw. „warstwy z W¹chocka” (ryc. 2). Wraz z m³odszymi osadami wy¿szej czêœci profilu retu dolnego z profilu kopalni i³ów Baranów (patrz G¹gol i in., 1976) stanowi¹ formacjê z Baranowa (Kuleta & Nawrocki, 2000; Kuleta i in., 2001). Formacja z Baranowa obejmuje „warstwy z W¹chocka”, „warstwy z M³odzaw” i „warstwy z £y¿ew” opisane przez Senkowi-czow¹ i Œl¹czkê (1962) i SenkowiSenkowi-czow¹ (1970), poziom podrudny wyró¿niony przez Kleczkowskiego (1953) i kompleks podwêglanowy piaskowcowo-ilasty wed³ug G¹gola (1974).

Eksploatowany w kamienio³omie Kopulak piaskowco-wy kompleks z³o¿opiaskowco-wy obejmowa³ piêæ ³awic ró¿noziarni-stych, zlepieñcowatych piaskowców barwy czerwonej, mi¹¿szoœci od 3 do 4,5 m, rozdzielonych i³owcami i mu³owcami z pakietami piaskowców (o mi¹¿szoœci 30–80 cm). Zapis lateralny poszczególnych ³awic mo¿na œledziæ na d³ugoœci od 10 do ponad 100 m.

Wykonane w kamienio³omie wstêpne badania sedy-mentologiczne, pozwalaj¹ na stwierdzenie sukcesji litofa-cjalnych, charakterystycznych dla fluwialnych cykli prostych rozwiniêtych w piaszczystych i piaszczysto-¿wi-rowych osadach rzek roztokowych (Miall, 1996).

Zgeneralizowany profil litofacjalny przedstawiono na ryc. 2. £awice piaskowcowo-zlepieñcowe reprezentuj¹ dolne, korytowe cz³ony cykli rzecznych. Zbudowane s¹ w najni¿szej czêœci z drobnookruchowych zlepieñców i ró¿-noziarnistych piaskowców zawieraj¹cych w przysp¹gowej partii znaczn¹ iloœæ du¿ych (do 15 cm d³ugoœci) klastów i³owców i mu³owców. Na nierównej sp¹gowej powierzchni ³awic zaobserwowaæ mo¿na wype³nienia szczelin z wysy-chania powsta³ych w le¿¹cych pod nimi i³owcach i mu³owcach. Zlepieñce s¹ masywne lub wykazuj¹ bardzo niewyraŸne warstwowanie równoleg³e w najni¿szej czêœci ³awicy, a wy¿ej warstwowanie przek¹tne rynnowe o du¿ej skali. Zlepieñcowy cz³on ³awicy ma w poszczególnych cyklach zmienn¹ mi¹¿szoœæ, od 0,4 do 1,5 m. Mi¹¿szoœæ ta zmienia siê obocznie.

Œrodkowa czêœæ ³awic zdominowana jest przez pia-skowce œrednioziarniste, czêsto z domieszk¹ ¿wirku. Pia-skowce s¹ warstwowane przek¹tnie, wystêpuj¹ zestawy

*Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Œwiêtokrzyski, ul. Zgody 21, 25-953 Kielce; maria.kuleta@pgi.gov.pl

**Wydzia³ Biologii, Uniwersytet Warszawski, ul. Banacha 2, 02-097 Warszawa; GrzegorzNiedzwiedzki@poczta.net-line.pl

*** ul. Stroñska 1 m 12, 01-461 Warszawa

10 km paleozoik Palaeozoic pstry piaskowiec Buntsandstein KOPULAK A Góry Œwiêtokrzyskie Holy Cross Mountains

A

N

POLAND

BARANÓW

WITULIN

KOSOWICE-JARUGI

Ryc. 1. Po³o¿enie kamienio³omu Kopulak oraz innych stanowisk z tropami krêgowców z górnego pstrego piaskowca w Górach Œwiêtokrzyskich

Fig. 1. Location of Kopulak quarry and other sites with vertebrate footprints of the Upper Buntsandstein (Lower Triassic) in the Holy Cross Mountains (Poland)

korzenie roœlin

plant roots

szcz¹tki flory

plant remains

œlady zwierz¹t bezkrêgowych

invertebrate traces

œlady zwierz¹t krêgowych

vertebrate traces

warstwowanie przek¹tne ma³ej skali typu riplemarków

ripple-drift cross-lamination (small-scale)

warstwowanie przek¹tne rynnowe du¿ej skali

trough cross-bedding (large-scale)

warstwowanie przek¹tne tabularne du¿ej skali

tabular cross-bedding (large-scale)

warstwowanie poziome

horizontal lamination

klasty i³owcowo-mu³owcowe

mud and clay clasts

poziomy ¿elaziste

ferruginous levels

struktury typu „mottling”

mottling structures G G G G LITOSTRATYGRAFIA LITHOSTRATGRAPHY PSTR Y PIASKOWIEC GÓRNY UPPER BUNTSANDSTEIN formacja z Baranowa Baranów Formation RET DOLNY LOWER ROETHIAN STRUKTUR Y SEDYMENT ACYJNE ICHNOF AUNA, SZCZ¥ TKI ROŒLIN SEDIMENT AR Y STRUCTURES ICHNOF AUNA, PLANT REMAINS ZLEPIEÑCE CONGLOMERA TES PIASKOWCE SANDSTONES MU£OWCE M UDSTONES I£OWCE CLA YSTONES G£ÊBOKOŒÆ (m) DEPTH (m) LITOLOGIA LITHOLOGY HOLOCEN I PLEJSTOCEN

HOLOCENE AND PLEISTOCENE

rozmiar ziarna grain size

B

A

claystones and mudstones

piaskowce (œrednio-gruboziarniste)

sandstones (medium-large grain size)

zlepieñce

conglomerates

piaskowce (drobnoziarniste)

sandstones (small grain size)

Ryc. 2. Kamienio³om Kopulak, osady górnego pstrego piaskowca (formacja z Baranowa), Góry Œwiêtokrzyskie; A — pó³nocna czêœæ kamienio³omu; B — profil litologiczny

Fig. 2. Kopulak quarry, Upper Buntsandstein deposits (Baranów Formation), Holy Cross Mountains, Poland; A — northern part of quarry; B — lithologic profile

A

B

C

Ryc. 3. Skamienia³oœci œladowe bezkrêgowców z osadów wa³ów brzegowych, kamienio³om Kopulak, górny pstry piaskowiec (dolny trias), Góry Œwiêtokrzyskie; A — Skolithos sp., B — cf. Gordia sp., C — Scoyenia sp.

Fig. 3. Invertebrate trace fossils from levee deposits, Kopulak quarry, Upper Buntsandstein (Lower Triassic), Holy Cross Mountains (Poland); A — Skolithos sp., B — cf. Gordia sp., C — Scoyenia sp.

tabularne du¿ej skali przek³adane zestawami rynnowymi. Górne cz³ony ³awic zawieraj¹ piaskowce drobno- i œred-nioziarniste z przewag¹ zestawów tabularnych nad rynno-wymi oraz warstwowaniem przek¹tnym ma³ej skali zwi¹zanym genetycznie z riplemarkami.

Na stropowej powierzchni pierwszej ³awicy (dostêpnej do bezpoœrednich badañ) zaobserwowaæ mo¿na zarysy

grzbietów fal piaskowych wraz z rozwiniêtymi na podpr¹dowych stokach riplemarkami pó³ksiê¿ycowatymi i jêzykowatymi. Wystêpuj¹ tu równie¿ liczne szcz¹tki roœlinnoœci oraz œlady korzeni i k³¹czy wyraŸnie podkreœlo-ne odbarwieniem osadu.

Górne, drobnoziarniste, pozakorytowe cz³ony cykli s¹ reprezentowane przez i³owce, mu³owce czasem piaskowce z warstwowaniem riplemarkowym o zmiennej mi¹¿szoœci (od 30 do 80 cm). Zmiennoœæ oboczna ich mi¹¿szoœci spo-wodowana jest erozj¹ poprzedzaj¹c¹ depozycjê ³awicy pia-skowcowo-zlepieñcowej nadleg³ego cyklu. W osadach tych rozwija³y siê poziomy glebowe o czym œwiadcz¹ licz-ne œlady korzeni roœlin (podkreœlolicz-ne seledynowym odbar-wieniem) deformuj¹ce pierwotne struktury depozycyjne obecne w i³owcach i mu³owcach.

W ods³oniêciu Kopulak wystêpuje wiele innych struk-tur sedymentacyjnych (œlady rozmywania, op³ywania, toczenia, zmarszczki falowe, szczeliny z wysychania), ska-mienia³oœci œladowe bezkrêgowców (Cruziana

problema-tica Schindewolf, 1921; Skolithos sp., Scoyenia sp., Palaeophycus sp., Lockeia sp. cf. Gordia sp. ) oraz szcz¹tki

roœlinne w postaci odcisków oraz odlewów pni i ga³êzi (ryc. 3).

Zidentyfikowane w ods³oniêciu œlady krêgowców s¹ zachowane w formie odcisków (tropów w³aœciwych), pod-tropów na powierzchniach piaskowców pod warstwami ilastymi oraz w formie naturalnych odlewów na dolnych powierzchniach ³awic piaskowcowych. Wystêpuj¹ tu rów-nie¿ bardzo nietypowe formy zachowania siê œladów ma³ych rozmiarów zwi¹zane z wtórnym wyciœniêciem osa-du z obszaru odcisku — tropu w³aœciwego. Podobne ichno-formy zaobserwowane zosta³y przez autorów w ods³oniêciu w kopalni i³ów w Baranowie (Kuleta i in., 2001). W kamienio³omie Kopulak znaleziono równie¿ nie-wielkie œlady (Rhynchosauroides) zachowane na prze-transportowanych na niedu¿¹ odleg³oœæ zwitkach b³otnych.

Dotychczasowe badania wykaza³y obecnoœæ w ods³oniêciu Kopulak tropów krêgowców reprezentuj¹cych cztery ichnorodzaje (Capitosauroides, Rhynchosauroides,

Synaptichnium, Brachychirotherium) oraz pozwoli³y

ziden-tyfikowaæ kilka ichnoform zwi¹zanych z poruszaniem siê krêgowców w p³ytkiej wodzie, g³ównie œladów palców i pazurów pozostawionych na dnie przez zwierzêta p³yn¹ce.

Ichnorodzaj Capitosauroides Haubold, 1971

cf.Capitosauroides sp. (ryc. 4A, B)

Tropy cf. Capitosauroides sp. znalezione zosta³y na kilkunastu p³ytach piaskowca pochodz¹cych z osadów gli-fów krewasowych. S¹ to œlady ró¿nych rozmiarów, o szero-koœci grupy palców I–V od 6 do 15 cm. Kszta³t tropów, ich rozmiar oraz rozmieszczenie sugeruj¹, ¿e pozostawione zosta³y przez zwierzêta p³yn¹ce lub brodz¹ce w p³ytkiej wodzie. Podobny stan zachowania tego typu œladów znany jest z osadów œrodkowego pstrego piaskowca w Wiórach (Ptaszyñski, 2000), retu w Baranowie (Kuleta i in., 2001); by³ te¿ obserwowany w innych ods³oniêciach œrodkowego pstrego piaskowca i retu. Znaczne zró¿nicowanie wielkoœci œladów sugeruje pozostawienie tych tropów przez zwierzêta o ró¿nych rozmiarach.

Ichnorodzaj Rhynchosauroides Maidwell, 1911 Rhynchosauroides sp. (ryc. 4C)

Zidentyfikowano kilkanaœcie tropów reprezentuj¹cych ichnorodzaj Rhynchosauroides. S¹ to izolowane odciski piêciopalcowych pes (œladów koñczyn tylnych) i manus (œladów koñczyn przednich) o d³ugoœci od 9 do 35 mm. W kilku przypadkach uda³o siê stwierdziæ obecnoœæ s³abo

5c m

A

B

C

Ryc. 4. Tropy krêgowców, kamienio³om Kopulak, górny pstry piaskowiec (dolny trias), Góry Œwiêtokrzyskie; A, B — cf. Capi-tosauroides sp., C — Rhynchosauroides sp.

Fig. 4. Vertebrate footprints, Kopulak quarry, Upper Buntsand-stein (Lower Triassic), Holy Cross Mountains (Poland); A, B — cf. Capitosauroides sp.;,C — Rhynchosauroides sp.

zachowanych asocjacji pes-manus, w których odcisk pes jest po³o¿ony przekraczaj¹co przed manus. Jest to cecha charakterystyczna dla przedstawicieli z ichnorodziny Rhynchosauroidae Haubold, 1966 (por. Ptaszyñski & Nie-dŸwiedzki, 2004).

Ichnorodzaj Synaptichnium Nopcsa, 1923 Synaptichnium sp.

Znaleziony zosta³ dotychczas jeden okaz reprezen-tuj¹cy ten ichnorodzaj (para œladów koñczyn lewych

pes-manus). Zidentyfikowano go na powierzchni z

zacho-wanymi gigantycznymi tropami z ichnorodzaju

Brachychi-rotherium oraz ma³ymi tropami Rhynchosauroides. Pes ma

d³ugoœæ 39 mm i szerokoœæ 27 mm. Widoczne s¹ dobrze jedynie palce z grupy I–IV; palec V jest zatarty przez erozjê i s³abo widoczny, trudno jest okreœliæ po³o¿enie jego zako-ñczenia. Czubki palców II–IV zakoñczone s¹ wyraŸnymi odciskami pazurków. K¹t pomiêdzy palcem I i IV wynosi oko³o 30°.

Manus po³o¿ony jest przed pes; stan jego zachowania

pozwala na wyró¿nienie w nim jedynie odcisków trzech palców (prawdopodobnie z grupy I–III).

Ichnorodzaj Chirotherium Kaup, 1835 Chirotherium barthii Kaup, 1835 (ryc. 5A)

Izolowane œlady Chirotherium barthii znaleziono na kil-ku p³ytach piaskowca pochodz¹cych z osadów pozakoryto-wych. Dotychczas nie uda³o siê zidentyfikowaæ okazów z asocjacj¹ pes-manus. Tropy te s¹ czêsto silnie zdeformowa-ne i trudzdeformowa-ne w identyfikacji. D³ugoœæ pes waha siê od 15 do 20 cm; szerokoœæ grupy palców I–IV w pes wynosi 11–14 cm. K¹t pomiêdzy palcem I–IV zmienia siê w granicach 40–50°. Palce wykazuj¹ wyraŸn¹ proporcjê d³ugoœci: III>IV>II>I. Palec V jest zachowany niewyraŸnie, ale posia-da charakterystyczny dla Ch. barthii zakrzywienie.

Manus piêciopalczasty (cecha widoczna tylko w

jed-nym ze znalezionych okazów), o d³ugoœci 6–9 cm i szero-koœci 7–10 cm. Formy zachowania siê œladów pozwalaj¹ przypuszczaæ, ¿e pozostawione zosta³y przez zwierzêta brodz¹ce lub p³yn¹ce w wodzie i odbijaj¹ce siê koñczyna-mi od dna. Podobny stan zachowania siê tropów Chirothe-riidae jest znany ze stanowiska w Wiórach (Fuglewicz i in., 1990; Ptaszyñski, 2000) i Baranowie (Kuleta i in., 2001).

Ichnorodzaj Brachychirotherium Beurlen, 1950 Brachychirotherium sp. (ryc. 5B, C)

Kilka ze znalezionych w ods³oniêciu okazów reprezen-tuj¹cych ichnorodzinê Chirotheriidae odznacza siê gigan-tycznymi rozmiarami. Œlady pes osi¹gaj¹ d³ugoœæ od 30 do 45 cm, przy szerokoœci grupy palców I–IV 29–47 cm.

Manus jest mniejszy; osi¹ga d³ugoœæ 15–18 cm i szerokoœæ

17–22 cm. Stosunek rozmiarów pes i manus sugeruje ich przynale¿noœæ do ichnorodzaju Brachychirotherium. Oka-zy te wykazuj¹ te¿ morfologiczne podobieñstwo do du¿ych reprezentantów z ichnorodzaju Isochirotherium i

Chirothe-rium, szczególnie do ichnogatunku Isochirotherium hercu-lis (Egerton, 1839) ze œrodkowego i górnego pstrego

piaskowca Europy oraz do ichnogatunku Chirotherium rex Peabody, 1948 z osadów wczesnego i œrodkowego triasu formacji Moenkopi z Ameryki Pó³nocnej (Peabody, 1948; Haubold, 1971). Mog¹ byæ te¿ pierwszymi znanymi z Europy przedstawicielami ichnorodzaju Rigalites (Huene, 1931). Œlady te reprezentuj¹ zapewne najwiêksze znane okazy Chirotheriidae z osadów pstrego piaskowca w Euro-pie. Ich oznaczenie do szczebla ichnogatunku stanowi obecnie przedmiot badañ.

Œlady p³yn¹cych krêgowców (ryc. 6)

Œlady zwierz¹t p³yn¹cych nale¿¹ do najpospolitszych ichnoskamienia³oœci krêgowców wystêpuj¹cych w ods³oniêciu Kopulak. Jakkolwiek trudne do oznaczenia, dostarczaj¹ informacji o bytowaniu zwierz¹t w ró¿nych œrodowiskach wodnych, takich jak rzeki, brzegi jezior lub zbiorniki okresowe. Obecnoœæ tego typu ichnoskamie-nia³oœci zwi¹zana jest najprawdopodobniej z poszukiwa-niem pokarmu (np. bezkrêgowców, ryb itp.), wêdrówk¹ lub s¹ to œlady zwierz¹t ¿yj¹cych w tych œrodowiskach (du¿e ziemnowodne i wodne p³azy i gady). Znaczna liczba œla-dów zwierz¹t p³yn¹cych (kilkadziesi¹t okazów) zidentyfi-kowana zosta³a w osadach wa³ów brzegowych oraz piaskowcowo-mu³owcowych osadach równi zalewowej. Na podstawie wstêpnych obserwacji mo¿na wyró¿niæ wœród nich trzy grupy ichnomorfologiczne.

Grupê pierwsz¹ stanowi¹ œlady zachowane jako zadra-pania dna czubkami palców lub pazurów. S¹ to œlady zwierz¹t p³yn¹cych, które odbija³y siê koñcami palców od dna lub dotyka³y dna pazurami (ryc. 6A). Drug¹ grupê sta-nowi¹ œlady zachowane czêœciowo (œlady niekompletne

A

B

C

Ryc. 5. Tropy Chirotheriidae, kamienio³om Kopulak, górny pstry piaskowiec (dolny trias), Góry Œwiêtokrzyskie: A — Chirotherium barthii Kaup, 1835; B, C — Brachychirotherium sp.

Fig. 5. Chirotheriidae footprints, Kopulak quarry, Upper Buntsandstein (Lower Triassic), Holy Cross Mountains (Poland): A — Chi-rotherium barthii Kaup, 1835; B, C — BrachychiChi-rotherium sp.

zawieraj¹ce odciski trzech, czterech palców np. grupê pal-ców II–IV, czêsto zdeformowane). Œlady te powsta³y, gdy czêœæ koñczyny zwierzêcia dotyka³a powierzchni dna lub w warunkach podwodnych, kiedy czêœæ œladu nie zosta³a kom-pletnie utrwalona w osadzie (plastycznoœæ osadu lub jego twardoœæ). Tego typu œlady (ryc. 6B) mog¹ powstawaæ

rów-nie¿ w wyniku wtórnego zniekszta³cenia i zniszczenia œla-dów w wyniku ruchu wody (np. falowania). Trzecia grupa ichnomorfologiczna zawiera œlady problematyczne, które s¹ prawdopodobnie bardzo g³êbokimi bioturbacjami w osadzie dennym (ryc. 6C). Struktury te przypominaj¹ du¿e pogr¹zy, a w przekroju soczewki piaskowcowe wystêpuj¹ce poœród osadów mu³owcowo-ilastych. Podobne struktury z osadów górnojurajskich w Kolorado opisuje pod nazw¹ „dinoturba-cji” Hasiotis (2002). Struktury takie wystêpuj¹ równie¿ w osadach œrodkowego pstrego piaskowca w Wiórach.

Ichnofauna krêgowców z kamienio³omu Kopulak jest obecnie tematem szczegó³owego opracowania paleoichno-logicznego.

Autorzy sk³adaj¹ serdeczne podziêkowania Stanis³awie Zbroji z Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach oraz Andrzejowi Zaw³ockiemu z Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach za pomoc w realizacji prac terenowych.

Literatura

FUGLEWICZ R., PTASZYÑSKI T. & RDZANEK K. 1990 — Lower Triassic footprints from the Œwiêtokrzyskie (Holy Cross) Mountains, Poland. Acta Palaeont. Pol., 35: 109–164.

G¥GOL J. 1974 — Charakterystyka geologiczna i surowcowa utwo-rów retu na obszarze Mniów–Suchedniów w Górach Œwiêtokrzyskich. CAG Pañstw. Inst. Geol., Kielce.

G¥GOL J., G£AZEK J., JURKIEWICZ H., KOWALSKI W. R. & ROMANEK A. 1976 — Problem IIIb — Tektonika, wykszta³cenie i surowce mineralne starszego mezozoiku oraz jego stosunek do pod³o¿a waryscyjskiego. [W:] Po¿aryski W., G³azek J., Hakenberg M., Jaro-szewski W. & Stupnicka E. (red.) Przew. 48 Zj. Pol. Tow. Geol. Stara-chowice 24–26 wrzeœnia: 228–254.

HASIOTIS S. T. 2002 — Continental trace fossils. SEMP Short Course Note, 51: 1–132.

HAUBOLD H. 1971 — Die Tetrapodenfährten des Buntsandsteins. Paläontologische Abhand. A, Paläozoologie 4: 395–548.

HUENE F. F. 1931 — Die Fossilen Fährten in Rhät von Ischigualasto in Nordwest-argentinien. Palaeobiologica, 4: 99–112.

KARASZEWSKI W. 1966 — Tropy gadów i œlady wleczenia na powierzchni piaskowca retu z Jarug pod Ostrowcem Œwiêtokrzyskim. Kwart. Geol., 10: 327–333.

KARASZEWSKI W. 1976 — Chirotherium ³uniewskii sp. nov. from Roethian sediments of the Holy Cross Mountains (Central Poland). Bull. Acad. Pol. Sc., Ser. Sc. Terre, 24: 23–25.

KLECZKOWSKI A. 1953 — Budowa geologiczna os³ony triasowej Gór Œwiêtokrzyskich w okolicach Suchedniowa. Biul. Inst. Geol., 218. KULETA M., NIED
WIEDZKI G. & PTASZYÑSKI T. 2001 — Tropy krêgowców z retu Baranowa, Góry Œwiêtokrzyskie. Prz. Geol., 49: 325–327. KULETA M. & NAWROCKI J. 2000 — Litostratygrafia i magneto-stratygrafia pstrego piaskowca w pó³nocnym obrze¿eniu Gór Œwiêto-krzyskich. CAG Pañstw. Inst. Geol., Kielce.

MIALL A. D. 1996 — The geology of fluvial deposits. Sedimentary facies, basin analysis, and petroleum geology. Springer–Verlag, Ber-lin–Heidelberg.

PEABODY F. E. 1948 — Reptile and amphibian trackways from the Moenkopi Formation of Arizona and Utah. University of California Publications, Bull. Depart.Geol. Sc., 27: 295–468.

PTASZYÑSKI T. 2000 — Lower Triassic vertebrate footprints from Wió-ry, Holy Cross Mountains, Poland. Acta Palaeont. Pol., 45: 151–194. PTASZYÑSKI T. & NIED
WIEDZKI G. 2004 — Late Permian verte-brate tracks from the Tumlin Sandstone, Holy Cross Mountains, Poland. Acta Palaeontologica Polonica, 49: 289–320.

SAMSONOWICZ J. 1929 — Cechsztyn, trias i lias na pó³nocnym zbo-czu £ysogór. Spraw. Pañstw. Inst. Geol., 5: 1–281.

SAMSONOWICZ J. 1934 — Objaœnienie arkusza Opatów ogólnej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 100 000. Pañstw. Inst. Geol. SENKOWICZOWA H. 1970 — Trias. [W:] Rühle W. (red.). Stratygrafia mezozoiku obrze¿enia Gór Œwiêtokrzyskich. Pr. Inst. Geol., 56: 7–48. SENKOWICZOWA H. 1982 — Struktury biogeniczne w osadach retu i dolnego wapienia muszlowego Gór Œwiêtokrzyskich. Kwart. Geol., 26: 559–583.

SENKOWICZOWA H. & ŒL¥CZKA A. 1962 — O wieku piaskowców z W¹chocka. Kwart. Geol., 6: 35–49.

A

B

C

Ryc. 6. Œlady zwierz¹t p³yn¹cych, kamienio³om Kopulak, górny pstry piaskowiec (dolny trias), Góry Œwiêtokrzyskie; A — zadra-pania pazurami, B — czêœciowo zachowany œlad pes, C — enig-matyczne œlady okreœlone jako „formy probleenig-matyczne” Fig. 6. Swimming animal footprints, Kopulak quarry, Upper Buntsandstein (Lower Triassic), Holy Cross Mountains (Poland); A — claws scratches, B — partially preserved pes imprint, C — enigmatic traces referred to “problematic forms”