Sugerowane przez Autora wczesne kontakty Rutkowskiego z socjalistą Konstantym Krzecz-kowskim zdają się w rzeczywistości pochodzić z okresu I wojny światowej. Po aresztowaniu w r. 1900 Krzeczkowski musiał opuścić Królestwo. Rutkowski miał wtedy 14 lat. Jeśli zaś rzeczywiście Rutkowski był powiązany z III Proletariatem, to nie przez Wacława Konderskiego z SDKPiL. Jan Rutkowski — senior, w Warszawskiej Radzie Miejskiej od r. 1916 zasiadał na ławach prawicy7. Nie jest wyjaśniona sprawa promotorstwa Bronisława Dembińskiego (Rutkowski był głównie uczniem Ludwika Finkla), ani kto przeprowadzał z ekonomii habilitację Rutkowskiego na Wydziale Prawa. Przeceniona wydaje się ekspedycja włoska, jak i zakres wpływu na Rutkowskiego historyków prawa. W odniesieniu do organizacji nauki Autor nie wspomina o poświęconym tej sferze zainteresowań Rutkowskiego artykule Bogusława Leśno-dorskiego w „Życiu Nauki" (1950). Z owym wyraźnym przeciwstawieniem się Rutkowskiego sanacji wiązać też należy owe zaginione zdjęcia z Władysławem Sikorskim i Marianem Kukielem (Autor na s. 108 pisze o kontaktach towarzyskich). W połączeniu ze zwrotem ku religijności i wzmiankowaną już krytykę monizmu zdają się one plasować Rutkowskiego lat trzydziestych w pobliżu Stronnictwa Pracy. Zaś pierwszy z uczniów — Teodor Tyc — w młodości pisywał w „Kurierze Poznańskim"8, organie Narodowej Demokracji. Brak wzmianki o pośmiertnej nagrodzie państwowej, choć Autor pisze o nagrodzie miasta Poznania. Nieścisłe są okoliczności śmierci Maksymiliana Melocha (por. biogram pióra Stefana Kieniewicza w PSB).
J. Topolski podkreśla, że ceniony u schyłku życia przez władze Rutkowski zwalczany był przez nadgorliwe środowisko. Ukazanie tego badacza jako prekursora w dziejach polskiej nauki i jej metodologicznych przeobrażeniach jest z pewnością dużym osiągnięciem.
Krzysztof Groniowski (Warszawa)
Janusz G ó r s k i : Z historii myśli ekonomicznej. Studia i materiały. Wydawnictwo Łódzkie. Łódź 1986, 312 ss.*
Nowa książka Janusza Górskiego zawiera różne prace tego znanego historyka myśli ekonomicznej i ekonomisty, pochodzące z lat 1956—1980, z których większość została opubli-kowana w „Ekonomiście"; między innymi są tam też dwa teksty z „Kwartalnika Historii Nauki i Techniki". Waga ich jest różna: od rozprawek monograficznych do artykułów mających charakter bardziej popularyzatorski-zamieszczanych na łamach tygodnika „Życie Gospodarcze". Autor podzielił je na dwie części; w pierwszej zgrupował prace z zakresu polskiej myśli ekonomicznej; w drugiej z powszechnej.
Studia poświęcone polskiej myśli ekonomicznej obejmują aż cztery stulecia. Książkę otwiera rozprawa o poglądach ekonomicznych Mikołaja Kopernika, po której następuje studium dotyczące bulionizmu szlacheckiego w wieku XVII. Z myślicieli Oświecenia omówieni zostali: Józef Wybicki. Stanisław Staszic. Wojciech Gutkowski. Dominik Krysiński. Wawrzyniec Su-rowiecki. Fryderyk Skarbek; część pierwszą zamyka esej o najwybitniejszym ekonomiście epoki romantyzmu — Henryku Kamieńskim. Czytelnik, szukający poloników, znajdzie jeszcze w części drugiej artykuł poświęcony teorii wartości Michała Kaleckiego.
Historia historii polskiej myśli ekonomicznej jest krótka i obejmuje w zasadzie wiek XX. Wiele zawdzięczamy pionierskiej działalności Zofii Daszyńskiej-Golińskiej, która wydała na po-czątku wieku pisma ekonomiczne Fryderyka Skarbka i Józefa Hoene-Wrońskiego wraz z
mono-7 „Kurier Polski" nr 204 z 24 VII 1916. 8 T. T y c : Pamiętnik. Poznań 1931 s. 147—152.
g r a f i a m i tych a u t o r ó w , u d o w o d n i a j ą c , że mieliśmy w więku X I X liczących się w świecie e k o n o m i s t ó w . Również w okresie międzywojennym zainteresowania historyków myśli e k o n o m i c z -nej nie sięgały p o z a wiek X I X . Wreszcie p o II wojnie światowej i m p o n u j ą c a działalność e d y t o r s k a redakcji Biblioteki Dziel E k o n o m i c z n y c h i Historii Myśli S p o ł e c z n o - E k o n o m i c z n e j P W N przyniosły znaczące rezultaty. Lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte — t o lata szczególnie sprzyjające historii polskiej myśli ekonomicznej. Wychodzi wówczas praca E d w a r d a Lipińskiego pt. Studia nad historią polskiej myśli ekonomicznej (1956), w k t ó r e j p r o f e s o r „ o d k r y w a " polską e k o n o m i ę przeszłych wieków. Pojawia się szereg znaczących p r a c Stanisława Szuberta, Stanisława Szeflera, Zbigniewa G a j c z y k a . Witolda Sierpińskiego, J o a n n y Grzywickiej, A l e k s a n d r a Łakaszewicza.
J a n u s z G ó r s k i z a j m u j e wśród tego grona miejsce szczególne, zawdzięczając je swoim cechom pisarskim. Czytelnika jego prac uderza pewien r o d z a j intelektualnego sceptycyzmu uwidaczniającego się zwłaszcza w precyzyjnym, o s t r o ż n y m i wyważonym f o r m u ł o w a n i u s ą d ó w . C z y t a j ą c tamtych e k o n o m i s t ó w często s p o t y k a m y się z p o s t a w ą , którą m o ż n a nazwać „ p o s t a w ą entuzjasty", sprzyja ona — niestety — d o w a r t o ś c i o w y w a n i u oceny p o z i o m u naszej myśli e k o n o -micznej. Janusz G ó r s k i nie ulega pokusie „ p o b o ż n y c h życzeń", owej z m o r y o d k r y w c ó w , p r a g n ą c y c h , aby p r z e d m i o t ich analizy jaśniał j a k największym blaskiem. Stąd często miewa z d a n i e odmienne. W obszernej pracy z 1957 r o k u pt. Sporne problemy tzw. „klasycyzmu" w polskiej myśli ekonomicznej lat 1800—1830 p o l e m i z u j e z p o g l ą d a m i Szuberta. Szeflera, Łukaszewicza i G a j c z y k a , którzy w latach pięćdziesiątych wysunęli tezę. iż główną przyczyną r o z k w i t u ekonomii polskiej w latach p o p r z e d z a j ą c y c h p o w s t a n i e listopadowe była twórcza recepcja ekonomii klasycznej A d a m a Smitha. G ó r s k i zgłasza k o n t r o p r o p o z y c j ę : na p o d s t a w i e p a r a d o k s a l n e g o stwierdzenia, że ,.[...] postępowość polskiej myśli e k o n o m i c z n e j u w a r u n k o w a n a była wymową społeczną wulgarnych w istocie tez n a u k o w y c h " (s. 155), f o r m u ł u j e nową hipotezę b a d a w c z ą , p r z e p r o w a d z a j ą c błyskotliwy w y w ó d . Jego zdaniem zainteresowania his-t o r y k ó w polskiej myśli społeczno-ekonomicznej p o c z ą his-t k ó w X I X wieku k o n c e n his-t r o w a ć się p o w i n n y przede wszystkim na przedstawianych przez ówczesną e k o n o m i ę p r o g r a m a c h r o z w o j u k r a j u . Przemyśleniom teoretycznym e k o n o m i s t ó w Królestwa K o n g r e s o w e g o b r a k ł o samodzielności, miały o n e c h a r a k t e r wtórny, czego nie m o ż n a powiedzieć o ich „ p r a k t y c z n y m " wyrazie, a mianowicie z a s t o s o w a n i u niektórych stwierdzeń ekonomii wulgarnej d o b u d o w a n i a modeli czy uzasadniania k i e r u n k ó w r o z w o j u . Owa teza J a n u s z a G ó r s k i e g o znalazła p o t e m pełną d o k u m e n t a c j ę w j e g o rozprawie habilitacyjnej o p u b l i k o w a n e j w 1963 r o k u pt.: Polska myśl ekonomiczna a rozwój gospodarczy 1807—1830. Studi nad początkami teorii zacofania gospodar-czego i została powszechnie z a a k c e p t o w a n a . W innej pracy, n a p i s a n e j z okazji w y d a n i a d r u k i e m powieści u t o p i j n e j Wojciecha G u t k o w s k i e g o p t . : Podróż do Kalopei, sceptycyzm chroni go przed zbyt p o c h o p n y m zaliczeniem G u t k o w s k i e g o w szeregi r a d y k a ł ó w społecznych. W rzeczowej polemice z wnioskami zawartymi w analizie Z y g m u n t a G r o s s a , odkrywcy i w y d a w -cy tej utopii, rewiduje szereg jego twierdzeń. C h o ć p o prawdzie p o d t r z y m u j e główne — głoszące, iż G u t k o w s k i był socjalistą, k t ó r e musi budzić szereg wątpliwości. Również w eseju z a t y t u ł o w a n y m Na marginesie nowego wydania „Filozofii ekonomii materialnej" Henryka Ka-mińskiego prof. G ó r s k i polemizuje i uzupełnia analizę p r z e p r o w a d z o n ą przez Bronisława Baczkę, a zamieszczoną w posłowiu d o książki Kamieńskiego. D o p o m i n a się t a m o miejce dla „ b u j nego procesu r o z w o j ideologii" i wykazuje, iż w teorii filozoficznoekonomicznej K a m i e ń -skiego istotną rolę odegrała socjalistyczna myśl u t o p i j n a , a zwłaszcza socjalizm ricardiański. W tym właśnie studiu doszła d o głosu druga cecha pisarstwa Janusza G ó r s k i e g o , k o m p l e m e n -t a r n a w s-tosunku d o jego scep-tycyzmu, a mianowicie o b a w a przed n a d m i e r n ą symplifikacją, p r o w a d z ą c ą d o j e d n o s t r o n n e j , a przez t o nieobiektywnej analizy. A u t o r przestrzega przed wtłaczaniem indywidualności w ciasne r a m y f u n k c j o n u j ą c y c h w polskiej historii myśli społeczno-e k o n o m i c z n społeczno-e j podziałów na kispołeczno-erunki b u r ż u a z y j n o - d społeczno-e m o k r a t y c z n y i r społeczno-e w o l u c y j n o - d społeczno-e m o k r a t y c z n y i w n a d e r interesujący sposób przedstawia poglądy K a m i e ń s k i e g o j a k o osobowości z pogranicza owych podziałów, f o r m u ł u j ą c przy okazji postulat metodologiczny, n a k a z u j ą c y oddzielanie w ą t k ó w poznawczych od ideologicznych w twórczości analizowanych a u t o r ó w .
Janusz Górski traktuje historię polskiej myśli ekonomicznej XVIII i XIX wieku j a k o nauko-wą rejestrację problemów gospodarczych epoki i proponowanych rozwiązań. Chce w ten spo-sób znaleźć obiektywne kryterium porządkujące rozważania historyka myśli ekonomicznej kraju zacofanego. W tym wypadku bezpośrednie stosowanie marksistowskiego kryterium, nakazującego stopień postępowości analizowanych poglądów mierzyć ich związkiem z interesami klasy wyzyskiwanej, jest zawodne. Właściwa ocena stopnia samodzielności rozważań teoretycz-nych ekonomistów krajów zacofateoretycz-nych nie może być przeprowadzona wprost — mówi autor. Zbyt duży dystans dzieli czołówkę ekonomistów krajów rozwiniętych od pozostałych, dystans nie tylko gospodarczy, ale i społeczny; inne są również ich zainteresowania, ponieważ stykają się z odmiennymi problemami gospodarczymi. Ekonomiści krajów nierozwiniętych wykorzystują instrumentarium i dorobek teoretyczny światowej ekonomii dla potrzeb własnego kraju. Owe zabiegi adaptacyjne i związane z nimi przemyślenia teoretycze dopiero tworzą naukę. Tylko czy naukę? Tu Janusz Górski skłania się raczej do traktowania ekonomii polskiej jako publicystyki społeczno-gospodarczej, pełniącej pewnego rodzaju funkcję doradztwa
ekono-micznego. Uważa, iż historyk rodzimej myśli ekonomicznej musi przede wszystkim zważać na realia gospodarcze kraju, a w następnej kolejności dopiero oceniać adekwatność ich odbicia w pismach ekonomicznych. Wymagana przezeń postawa badawcza nakazuje konfrontację między diagnozą ówczesnych ekonomistów i proponowanymi przez nich środkami działania a rzeczy-wistym stanem gospodarki, przy czym stopień zbliżenia do rzeczywistych warunków przesądzał-by o miejscu danego ekonomisty w hierarchii polskiej myśli ekonomicznej. Jest to postawa, która, jak się wydaje, zdaje egzamin w odniesieniu do badaczy dawnej ekonomii polskiej. Równocześnie jest to próba przeniesienia działania ekonomisty w przeszłość. Historyk myśli ekonomicznej staje się w ten sposób jak gdyby ekonomistą tamtych czasów, z tym, iż dysponuje współczesną wiedzą ekonomiczną i współczesnym rozpoznaniem ówczesnych warunków gospodarczych. W oparciu o te informacje tworzy idealny model rozwiązania ówczesnych trudności, a następnie ocenia, kto najlepiej z ówczesnych ludzi nauki to zadanie wykonał, Postawa ta rodzi określone trudności, może pojawić się błąd prezentyzmu, zapoznawana może być motywacja ówczesnych ludzi poprzez odczytywanie ich działania w kategoriach racjonal-ności. a w niektórych wypadkach współczesna wiedza ekonomiczna może wręcz „przeszkadzać" w zrozumieniu odległych epok, w których przecież istniał swoisty „język" ekonomiczny zacho-wań, terminów, gradacji, słowem wartości związanych ze sferą gospodarczą, dotarcie do których może dopiero rzeczywiście pomóc w „zerwaniu zasłony z przeszłości". Zatem konieczne staje się uzupełnienie tej postawy poznawczej o szerszy społeczno-kultiirowy kontekst. Świadomość tych wymagań towarzyszy Januszowi Górskiemu. Niemniej najważniejszą kwestią, zaprzątającą jego uwagę, jest odpowiedź na pytanie: czy autorzy teorii ekonomicznych dostrzegli fakty gospodarcze, o których współczesny historyk gospodarczy mówi, że miały istotne znaczenie, a jeśli tak, to czy zostały one poprawnie zinterpretowane.
Druga część nie jest już tak jednolita jak poprzednia. Dla historyków nauki szczególnie interesująca będzie jej pierwsza partia, zawierająca stricte historyczne rozważanie autora o poglą-dach ekonomistów XIX i przełomu XIX i XX wieku. Głównym problemem — pomieszczo-nych w tej części prac z zakresu powszechnej historii myśli ekonomicznej — jest pokazanie indywidualności poszczególnych ekonomistów, wśród których znaleźli się: Robert Owen, James i John Stuart Millowie, Michał Tuhan-Baranowski, Józef Schumpeter, Thorstein Veblen i Lenin. Uprawianie historii myśli ekonomicznej związane jest z pewną komplikacją, która minimalnie utrudnia życie historykom filozofii, sztuki czy literatury. Mianowicie chodzi o to, w jaki sposób uzmysłowić tęgość intelektualną ludzi minionych epok, skoro każdy współczesny eko-nomista wydaje się być mądrzejszy od swych wielkich poprzedników. Jest do dylemat znany dobrze historykom fizyki czy chemii. Jeśli za jedno z najważniejszych zadań historii poszczegól-nych dyscyplin uznamy ułatwienie kontaktu z myślicielami z odległych epok, zadanie to w wy-padku historii myśli ekonomicznej przybierze postać paradoskalnego nakazu: przybliżenia wiel-kości geniuszu nieżyjących ekonomistów w ich relatywnej małości w stosunku do wiedzy obecnej. Trudności związane z wykonaniem tego zalecenia rosną w postępie geometrycznym
wraz z oddalaniem się od dnia dzisiejszego. Janusz G ó r s k i widzi tu r a t u n e k w p o k a z a n i u pre-k u r s o r s t w a b a d a n y c h myślicieli, w d o pre-k u m e n t a c j i sposobu przepływania idei, w dotarciu d o ź r ó d e ł inspiracji i z b a d a n i u wzajemnych filiacji. Szczególną rolę w jego systemie oceny d a n e g o eko-nomisty spełnia kwestia wywierania wpływu na późniejszych myślicieli.
W o m a w i a n e j części zostały także zamieszczone teksty z pogranicza historii myśli e k o n o -micznej i ekonomii politycznej. Są t o trzy eseje: pierwszy — poświęcony p r o b l e m a t y c e teorii wzrostu na przykładzie modelu wzrostu Evseya D o m a r a . R o a y a F o r b e s a H a r r o d a i M i c h a ł a Kaleckiego; drugi — zatytułowany O ograniczoności inwestycyjnego modelu wzrostu gospodarki socjalistycznej, gdzie a u t o r wykazuje konieczność stworzenia jednolitej teorii r o z w o j u g o s p o d a r -czego, łączącej globalne zmiany socjologiczne, z a c h o d z ą c e w społeczestwie, z teorią w z r o s t u , k t ó r a byłaby p o d a t n a na weryfikację, nie p o z o s t a j ą c jedynie w sferze abstrakcji eleganckiego modelu. Praca ta w y d r u k o w a n a w 1968 r o k u (!) d o tej p o r y nie straciła na swej a k t u a l n o ś c i . Z a m y k a j ą książkę rozważania o istocie kryzysu współczesnej e k o n o m i i , zawierające szereg inspirujących przemyśleń.
Otrzymaliśmy książkę d o k u m e n t u j ą c ą r o z w ó j historii myśli e k o n o m i c z n e j za ubiegłe 30 lat. Jest t o czas j e d n e g o pokolenia. Z n a j ą c m e a n d r y n a u k społecznych podkreślić należy f a k t , iż teksty te d o b r z e zniosły p r ó b ę czasu. I m p o n u j e s w o b o d a a u t o r a w p o r u s z a n i u się w gąszczu p r o b l e m ó w teorii e k o n o m i i , jego erudycja, erudycja człowieka, k t ó r y posiadł r z a d k ą sztukę bycia i historykiem ekonomii i czynnym ekonomistą jednocześnie. N a uwagę zasługuje też piękny język, nie najczęściej s p o t y k a n y w pracach o c h a r a k t e r z e e k o n o m i c z n y m . Elegancki sceptycyzm i unikanie uproszczeń j a k o p r o g r a m badawczy historii myśli e k o n o m i c z n e j przyniosły w rezul-tacie ogromnie interesującą lekturę.
M a n k a m e n t e m książki jest b r a k eseju w p r o w a d z a j ą c e g o czy ewentualnie k o ń c z ą c e g o , w k t ó r y m a u t o r p o k a z a ł b y swoją wizję historii myśli e k o n o m i c z n e j , podzielił się refleksjami z czytelnikami na t e m a t j e j roli wśród innych n a u k . Myślę, że taki zabieg n a d a ł b y b a r d z i e j jednolity kształt z e b r a n y m p r a c o m . Poszczególne teksty p o k a z u j ą ewolucję zainteresowań P r o f e s o r a jego stopniowe odchodzenie od historii polskiej myśli e k o n o m i c z n e j w k i e r u n k u współczesności i t o p r o b l e m ó w stricte e k o n o m i c z n y c h ; niekiedy jeszcze a u t o r o m a w i a je p o d „płaszczykiem" historii, j a k np. w studium o Leninie, ale daty p o w s t a n i a kolejnych p r a c świadczą, iż J a n u s z Górski bardziej skłaniał się ku byciu ekonomistą niż u p r a w i a n i u historii nauki. Miejmy nadzieję, że nie będzie to tendencja stała.
I jeszcze uwaga na marginesie. N a naszym r y n k u wydawniczym z r z a d k a pojawiają się książki z zakresu historii myśli ekonomicznej, prawidłowość ta dotyczy nawet p o d r ę c z n i k ó w a k a d e m i c k i c h . Z tym większym więc uznaniem należy p o w i t a ć wydanie książki z tej dziedziny przez W y d a w n i c t w o Łódzkie, k t ó r e ostatnio zaznaczyło swą obecność na r y n k u wydawniczym interesującymi pozycjami z zakresu literatury n a u k o w e j , myślę tu zwłaszcza o b a r d z o o b i e c u j ą -cej serii: Człowiek i jego cywilizacja.
Janina Rosicka ( K r a k ó w )
Ś R E D N I O W I E C Z N E K O R Z E N I E E U R O P Y
Leo M o u l i n : Życie codzienne zakonników w średniowieczu (X—XV wiek). Przełożyła Eligia B ą k o w s k a . W a r s z a w a 1986 243. ss.
Walter U l l m a n n : Średniowieczne korzenie renesansowego humanizmu. Przełożyła J o l a n t a M a c h . Ł ó d ź 1985, 292 ss.
Średniowieczne korzenie E u r o p y — oto istotna p r o b l e m a t y k a książek, którymi p r a g n ę się zająć. O b a teksty, z pewnością g o d n e uwagi, choć t a k r ó ż n e p o d wieloma względami, łączy n i e u k r y w a n a fascynacja o d k r y w a n i e m źródeł tego, czym była i jest kultura i cywilizacja E u r o p y .
