Kryzys chadeckiego konserwatyzmu
ery Angeli Merkel
Kultura i Polityka : zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera w Krakowie nr 8, 73-89
KRYZYS CHADECKIEGO KONSERW ATYZMU
ERY ANGELI M ERKEL
Streszczenie
U pad ek rz ąd ó w H e m u th a Kohla, najdłużej w h isto rii RFN p iastującego u rz ą d k a n c le rz a w trą c ił n ie m ie c k ą ch a d e c ję w głęboki kryzys tożsam ości. U tra ta w ła dzy p rzez c h a d ecję w 1998 r. o d sło n iła p ro g ra m o w ą pu stk ę p artii; k tó ra trw a do dziś. W efekcie sto ją ca p o n o w n ie od 2005 r. n a czele rządow ej koalicji c h a d ecja dryfuje m iędzy arc h a ic zn y m n a c jo n a liz m e m a k o n ie c z n ą m o d ern izacją, n ie p o s ia d a ją c żad n eg o polityczno-aksjologicznego fu n d a m e n tu . P rzyjm ując te n w ła śn ie czy n n ik za w y zn aczn ik dekom pozycji, a w sek u lary zacji i p o lary z acji c h a deckiego e lek to ratu przyczynę kryzysu flagow ego niem ieckiego konserw atyzm u, arty k u ł an alizu je jego p o lity czn ą m an ifestację w okresie rz ą d ó w Angeli M erkel, b io rą c jako p u n k t o d n iesie n ia z ło tą e rę k o n serw aty zm u A d en au era i dokonując k rótkiego p o ró w n aw czeg o re k u rsu jego kondycji w epoce k an c le rz a Kohla.
Słowa kluczowe
CDU, A ngela M erkel, konserw atyzm , ch ad ecja, kryzys to żsam o ści
U padek rząd ó w najdłużej w histo rii RFN p iastującego u rz ą d k a n c lerza H elm u ta K ohla (Eisel 2010) w trącił niem ieck ą ch ad ecję w głę boki kryzys tożsam ości. N ie w ynikał on ze sta rć n a tle p erso n aln y m w sytuacji przejściow ej u tra ty rządów . O dejście K ohla w 1998 r. zd em a skow ało raczej p ro g ra m o w ą p u stk ę p artii; k tó ra trw a do dziś. W efek cie sto jąca p o n o w n ie od 2005 r. n a czele rządow ej koalicji ch ad e cja dryfuje m iędzy arch a icz n y m n acjo n alizm em a k o n ieczn ą m o d e rn iza cją, nie p o siad ając żadnego polityczno-aksjologicznego fu nd am en tu .
+ A r k a d iu sz S te m p in , s t u d i a h i s t o r y c z n e n a U n iw e r s y te c ie J a g ie llo ń s k im , o r a z g e r m a n i-
s ty c z n e i h is to r y c z n e d o k to r a n c k ie n a U n iw e rs y te c ie A lb e rta -L u d w ik a w e F re ib u rg u , d r filo z o fii (2 0 0 3 F re ib u rg , Początki procesu polsko-niemieckiego pojednania. Maximilian-Koble-Werk, n ie m .), h a b ilita c ja (F r e ib u r g 2 0 0 8 , N ie m ie c k a p o lity k a w o b e c P o lsk i w l a t a c h I w o jn y ś w ia to w e j n ie m .), o d 2 0 0 8 d o c e n t n a U n iw e r s y te c ie w e F r e i b u r g u i w W y ższej S z k o le E u ro p e js k ie j im . Ks. T is c h n e r a w K ra k o w ie .
Przyjm ując te n w łaśn ie czynnik za w yznacznik dekom pozycji, a w se k u la ry zacji i p o la ry z acji ch ad e ck ieg o e le k to ra tu p rzy czy n ę kryzysu flagow ego niem ieckiego konserw atyzm u, arty k u ł analizu je jego p o li ty c z n ą m anifestację w okresie rząd ó w Angeli M erkel, b io rą c z p u n k t odn iesien ia zło tą erę ko n serw aty zm u A denauera i d okonując k ró tk ie go poró w naw czeg o re k u rsu jego kondycji w epoce k an clerza Kohla.
Złoty czas konserwatyzmu. RFN - inkarnacja chadeckiego państwa W p o w ojennym RFN, p ro jek cie m ającym p rzeciw d ziałać d efo rm a cjo m rep u b lik i W eim arskiej o raz III R zeszy zam ie rz o n a stab iln o ść polityczna swój najdoskonalszy w yraz znalazła w długoletnich k a d e n cjach kolejnych k an clerzy Ich kluczow a ro la w sp raw o w an iu rządów , zam k n ięta w p ojęciu Kanzlerdemokratie, po zw alała im nie tylko w y k ra czać p o za k onstytucyjne k o m p eten cje w bieżącym ste ro w a n iu n a w ą p a ń stw a , ale i fo rm u ło w ać ideologiczny fu n d a m e n t d la sw o ich r z ą dów (K iipper 1985, NiclauB 2004). To o statnie sprzężenie nie oznacza w żadnym razie indyw idualizacji polityki, lecz zgodnie z p o d jętą przez sam ych stru k tu ra listó w red efin icją je d n o stk i w p ro cesie dziejow ym , u k azu je j ą w in terak cji ze społeczeństw em , w k tóry m p rzy ch o d zi jej d ziałać1.
Tw orzący zręby RFN, p ie rw szy jej k an clerz A denauer, n a d a ł r z ą dzącej p a rtii CDU profil konserw atyw ny. Przy czym nie sięg n ął on do jakiegoś gotow ego konserw atyw nego kanonu. K onserw atyzm bow iem w od ró żn ien iu od lib eralizm u czy socjalizm u, nie dysponow ał an i k la sykam i teorii, an i też k o h eren tn y m p ro g ra m e m z n acz eln ą u n iw ersal n ą id eą2. Z achodnioniem iecki ko n serw aty zm polityczny p o w stał w ięc z ow ego sp rz ę ż e n ia , ja k ie zaszło m ięd zy k a n o n e m w y zn aw an y ch p rzez A denauer w arto ści i p o d atn y ch n a ich przyjęcie dużych g rup za- chodnioniem ieckiego spo łeczeń stw a w k o n kretn y m m o m en cie h isto rycznym .
1 A b s u rd a ln o ś ć rz e k o m e j a n ty n o m ii, z a c h o d z ą c e j m ię d z y je d n o s tk ą a s p o łe c z e ń s tw e m w y- k a z a ł P i e r r e B o u r d ie u (1 9 9 2 : 4 3 ). W o p a r c i u o t e u s t a le n ia J a c q u e s le G o ff w y z n a c z y ł n o w y k ie r u n e k b a d a n i o m n a d b io g r a f ią je d n o s tk i, „ g lo b a liz u ją c ą ” p r o c e s y d z ie jo w e (L e G o ff 2 0 0 0 :8 ).
2 U p o d s ta w k o n s e rw a ty z m u ja k o re le w a n tn e j siły p o lity c z n e j le ż a ła s p e c y fic z n a tr a d y c ja n a r o d o w a , r e g io n a ln a czy w y z n a n io w a , p r z e s ą d z a ją c ą o je g o k o lo ry c ie , p rz y k ła d o w o lib e ra ln y m cz y e ta ty sty c z n y m . S w ó j r o d o w ó d k o n s e r w a ty z m w y w o d z i ze s p e c y fic z n e g o p o jm o w a n ia c z ło w ie k a i s p o łe c z e ń s tw a : sc e p ty c z n e j a n tro p o lo g ii, w ro g o ś c i w o b e c lib e ra ln e g o in d y w id u a liz m u i o b a w y p r z e d n ie k o n tro lo w a n y m p o s tę p e m , co o d p o ło w y X IX w. z a o w o c o w a ło p o w s ta n ie m z b io ru p o g lą d ó w i p o lity c z n y c h c e ló w d o ty c z ą c y c h p a ń s tw a , e k o n o m ii i p o rz ą d k u so c ja ln e g o (H e id e n re ic h 1999, E p s te in 1966).
A denauer, p od o b n ie ja k in ni tw ó rcy n aro d o w y ch p a rtii k o n serw a tyw nych, de G aulle czy G asperi, należał do „wielkich ocalo n y ch ” z lat w o jn y Był go rliw y m katolikiem , w ro g iem n a c jo n alizm u i p ań stw a, którego istnienie u w ażał za sm u tn ą konieczność i dążył do u m niejsze n ia jeg o roli. U w ażał, że n ajsk u te czn iejszą o d p o w ied zią n a to ta lita ryzm la t nazizm u n ie będ zie re k o n stru k cja N iem iec w sp a rta n a m o delu socjaldem okratycznym , z silnym , patern alisty czn y m , cen traln ie zarz ąd zan y m p ań stw em , zn acjon alizo w an y m przem ysłem , ro zb u d o w a n ą b iu ro k ra c ją w p ru sk im stylu, lecz społeczeństw o zindyw iduali zow ane, w k tó ry m o d g ó rn e reg u la cje s ą zastęp o w an e p rzez p o ro z u m ien ia zaw ieran e m iędzy je d n o stk am i i którego najisto tn iejszą cech ą je st p raw o rząd n o ść. D latego szacu n k iem o taczał ro d zin ę jak o p o d sta w ę o rganizacji społeczeństw a, sam b ęd ąc głow ą rozgałęzionego rodu, którego członkow ie po zo staw ali w bliskich ze so b ą relacjach . R odzi n a też, a nie p ro g ra m ideologiczny czy p a rtia polityczna m iała stać się n is z ą p rz e d e w e n tu a ln ą in w a z ją to ta lita ry z m u do s p o łe c z e ń stw a (S chw ering 1963: 190-193), w sp arteg o p o n ad to n a fu n d am en cie etyki chrześcijańskiej (R o h rm o ser 2000).
K onstytutyw na ro la w arto ści, p rzy b ra k u p ro g ram o w ej n ad b u d o w y w kształto w an iu konserw atyw nego oblicza chadeckiej CDU/CSU3, zao szczęd ziła jej teo re ty czn y c h sp o ró w i d e b a t p ro g ram o w y ch , tak ch arak tery sty czn y ch dla so cjald em o k rató w (Padgett, P aterso n 1991: 13, 110) czy liberałów . U zależniła je d n a k żyw otność konserw atyw nej p a rtii od w ysokiego sto p n ia identyfikow ania się z rzeczonym i w a rto ściam i p rzez duże grupy społeczeństw a, k tó re m usiały rep rezen to w ać p o lity czn ą w iększość, by zapew nić chad ecji w ład zę (B osch 2002). Ta koincy dencja z aistn iała z ara z po w ojnie, gdy szero kie rzesze k ato li ków (i p ro testan tó w ), w dużej części wiejskiej prow eniencji, sw oją p o lityczną ojczyznę o d n alazły w p a rtia c h chadeckich. To one oferow ały w la tach zim nej w ojny p ro g ra m zap ew n iający p o czu cie b ezp iecze ń stw a i stabilizację ro d zin y - zre sztą nie tylko w RFN, lecz w całej E u ro p ie (M azow er 2000: 415). N ato m iast w sam ej RFN silny zw ro t reli gijny m as, zap ełn iający kościoły w ynikał z przeżytej tra u m y w ojny i to talitary zm u III R zeszy Teolodzy i duchow ni z dużym zadow oleniem m ów ili o „religijnym n a w ró c e n iu ” i silnym oddziaływ aniu kościoła na społeczeństw o (G auly 1991). Od sam ego po czątk u też silny w pływ na
3 K o n s e rw a ty z m w N ie m c z e c h z a w s z e m ia ł tr u d n o ś c i z e s f o r m u ło w a n ie m filo z o fic z n o -p o - lity c z n e g o u z a s a d n ie n ia . N a jc z ę ś c ie j p o s iłk o w a ł się o n s lo g a n e m a u t o r s t w a d łu g o le tn ie g o sz e fa b a w a r s k ie j C S U F r a n z a J o s e p h a S tr a u s s a , „b y ć k o n s e rw a ty w n y m , c z y li s ta ć n a c z e le p o s t ę p u ” (D IE W E L T 4. 9 .2 0 0 7 ). A lb o j a k m a n t r ę z a k lin a ł E d m u n d a B u r k ę (1 7 2 9 -1 7 9 7 ), a u t o r a k o n s e r w a ty w n e j b ib lii (B u r k ę 1790).
rz ą d w y w ierał katolicki ep isk o p at4. W te n sposób polityczny k o n ser w aty zm RFN stał się stru k tu ra ln ie katolicki, ty m bard ziej po w c h ło n ięciu p ro testanty zm u , osłabionego n a skutek p o d ziału k raju i u tra ty te re n ó w n a w schodzie po 1945 r.5.
Ale CDU/CSU nie były je d n ak p ro s tą k o n ty n u acją katolickiej P artii C en tru m z o k resu R epubliki W eim arskiej, lecz ru c h e m łączący m w sobie chrześcijański, liberalny, socjalny i konserw atyw ny stru m ień . W ok resie A d en au era każdy z n ich p o sia d a ł sw o ją em an ację w p o staci silnej, charyzm atycznej osobow ości w e w ład zach p a rtii6 - co stan o w i ło, kolejną jej ta jem n icę sukcesu. K anclerz z kolei zap ew n iał ró w n o w agę w pływ ów w szystkich nurtów . K atolicyzm (i antykom unizm ) n a to m ia s t był(y) sp o iw e m łą c z ą c y m z ró ż n ic o w a n e sp o łe c z n ie g ru p y elektoratu.
Dla ryw alizującej z c h ad e cją socjald em o k racji (SPD), silnej g łó w n ie n a te re n a c h p ro testan ck ic h , ozn aczało to n iem o żliw ą do sfo rso w an ia przeszk o d ę w p rzejęciu w ładzy i zadow olenie się losem w iecz nie opozycji. S tru k tu ra ln a w iększość ja k ą p o siad ały CDU/CSU w yd a w a ła się zap ew n io n a n a dłuższy czas, legitym ując obiegow e pojęcie RFN jak o k raju CDU ein C D U -Staat (Schafer, N ed elm an n 1967). Tym b ardziej, że atrak cy jno ść chadecji w ynikała z p rzejęcia w ielu p o stu la tów lewicy, co n a tle „cudu gospo d arczeg o ” zaow ocow ało so cjaln ą g o s p o d a rk ą w o ln o ry n k o w ą (socjale Marktwirtschaft) i p o w sta n ie m p a ń stw a opiekuńczego (Sozialstaat) - trz e c ią d ro g ą pom iędzy w oln o ry n k o w ym lib eralizm em a g o sp o d ark ą p la n o w ą (M itchell 1995).
4 K ie d y 1 w r z e ś n i a 19 4 8 r. z a z e z w o le n ie m w ła d z o k u p a c y jn y c h z e b r a ł a się k o n s ty tu a n ta , e p is k o p a t w y s to s o w a ł d o n ie j lis t z a w ie r a ją c y sw o je p o s tu la ty , m a ją c e z n a le ź ć s ię w k o n s ty tu c ji R F N . I ta k n o w e p a ń s tw o m ia ło z o s ta ć u t w o r z o n e „ z g o d n ie z b o ż y m i p l a n a m i ”, c o w r o z u m ie n i u b is k u p ó w o z n a c z a ło p r a w o d o n ie n a r u s z a ln o ś c i o so b is te j, o c h r o n ę ro d z in y , „ ś w ię to ść m a ł ż e ń s t w a ”, „ p r a w o d z ie c k a d o ż y c ia ” c z y li z a k a z a b o r c j i o r a z p r a w o r o d z ic ó w d o w y c h o w a n ia d z ie c k a . ( L o h r 1985; 2 5 6 ). W fa z ie tw o r z e n i a z r ę b ó w R F N p r z e w o d n ic z ą c y e p is k o p a tu k a r d y n a ł K o lo n ii F rin g s o d d e le g o w a ł d o r z ą d u s w o je g o s ta łe g o p r z e d s t a w ic ie la p r a ł a t a W ilh e lm a B ö h le r a (1 8 9 1 -1 9 5 8 ), k tó r y d o 1958 r. s ta ł n a c z e le B iu r a K a to lic k ie g o w B o n n , o r g a n u d o u tr z y m y w a n ia s ta ły c h k o n ta k tó w z r z ą d e m R F N .
5 Ta c h a r a k te r y s ty c z n a d l a R F N s t r u k t u r a w y z n a n io w a n ie i s tn ia ła w c z e śn ie j. W c e s a r s tw ie H o h e n z o lle r n ó w k a to lic y s ta n o w ili m n ie js z o ś ć . I c z u li s ię p r z e z p r o te s ta n c k ie e lity P ru s d y sk ry m in o w a n i. To im p lik o w a ło d u ż ą s o lid a r n o ś ć k a to lik ó w m ie d z y s o b ą - p o n a d r ó ż n ic e k la s o w e . To te ż s ta n o w iło o sile p a r t i i Centrum w k a to lic k ic h r e g io n a c h , o g r a n ic z a ją c j ą j e d n a k d o k a to li k ó w , c o p r z e s z k o d z iło w l a t a c h re p u b lik i w e im a r s k ie j w u t w o r z e n iu d u ż e j m ie s z c z a ń s k ie j p a r t i i p o n a d w y z n a n io w e j. T ak a p r ó b a , p o d ję ta w 1920 r. p r z e z A d a m a S t e te r w a ld a z a k o ń c z y ła się f ia sk ie m . S y tu a c ja z m ie n iła się d o p ie r o p o w o jn ie , k ie d y d u ż e o b s z a r y p r o te s ta n c k ie z n ik n ę ły z a
Żelazna Kurtyną. W ty c h w a r u n k a c h s k u p io n e w o k ó ł A d e n a u e r a k r ę g i d a w n e j p a r t i i C e n tr u m s ię
g n ę ły p o w ła d z ę i c z u ły się n a ty le siln e , b y z a w r z e ć p o lity c z n y a lia n s z p r o te s ta n ta m i. 6 J e ś li l e g e n d a r n y r e p r e z e n t a n t p r a c o b i o r c ó w H a n s K a tz e r u c h o d z ił z a „ m a r k s is tę z n a j św ię ts z y m s e rc e m J e s u s a ”, t o G e r h a r d S to lte n b e rg in k a r n o w a ł sk rz y d ło lib e r a ln e , te o lo g E u g le n G e r s te n m a ie r p r o te s ta n c k ie , a K a i U w e v o n H a s s e l i A lfre d D r e g g e r k o n s e rw a ty w n e .
Polaryzacja konserwatywnego elektoratu
Sukcesyw nie p o stęp u jąca od lat 60. laicyzacja i sekularyzacja zero- dow ała, i to n ie tylko w RFN, lecz w całej E u ro p ie zachodniej, p o li tyczny katolicyzm . Już w la ta c h 70. o p o łow ę sto p n ia ł ele k to ra t w y bo rczy chadecji - katolickie m ilieu. Religijne rytuały zniknęły z życia codziennego n aw et n a o b szarach tradycyjnie katolickich. Jeśli w H o landii w 1963 r. jeszcze 84 % katolików głosow ało n a katolick ą p a rtię n a ro d o w ą , to w 1976 było ich tylko 36 %. W B elgii w la ta c h 1961- 1967 e le k to ra t p a rtii ch adeck iej sk u rczy ł się o 10 %. We F ran cji w 1967 roku katolicka MRP ro zw iązała się “ (Walter, B osch 1998 : 1339). O b ecn ie je d y n ie 15 % k ato lik ó w (i 4 % p ro te s ta n tó w ) re g u la rn ie uczestniczy w niedzielnej m szy (D aten rep o rt 2006 : 184). E ro zja k a tolickiego elek to ratu w RFN w ynika też z drastycznego zm niejszenia się lu dności p racującej w sektorze rolniczym , z 20 % w 1949 r. do 2 % obecnie. W sierp n iu 2006 r. n iem al po ło w a członków CDU m iała p o wyżej 60 roku życia. A tylko jedynie je d n a czw arta zaliczała się w kon tekście w yznaw anych w arto ści do „tradycjonalistów ” (Z ukunftsforum 2007). A ku rat w śró d ty ch ad ep tó w p ap iesk ich czy b isk u p ic h m o ra l nych im p eraty w ó w lęk p rz e d re fo rm a m i je s t najw iększy. N igdy nie ro zw inęli w iększej p a sji do pły nący ch zaleceń p rzejęcia in d yw id u al nej odpow iedzialności za w łasn ą re n tę i o ch ro n ę zdrow ia. Z ag w aran to w a n ie b ezp iecze ń stw a w c z te re c h śc ia n a c h d o m u p rzez p ań stw o opiekuńcze w ynieśli do sw oich naczelnych pryncypiów . Ale ci ch ad ec cy w w iększości p raco b io rcy byli p rzez całe życie katoliccy, k o n serw a tyw ni, n ależ ąc do b en eficjan tó w p a ń s tw a socjalnego. W Kolpingvere-
inach i od d łu g o letn ieg o m in is tra p ra c y w rz ą d a c h K ohla N o rb e rta
B lum a dow iadyw ali się, że ta k o m b in acja w yw odzi się od sam ego św. Tom asza.
N a ich a n ty p o d ac h p ojaw iły się ró w n oleg łe w ch o d zące n a rynek p ra c y w ielkom iejskie g ru p y o innym społecznym rodow odzie i zaw o dowej orientacji: Leistungsindividualisten - single o n eo lib eraln y ch p rz e k o naniach, p rzeciw n i ro zb u d o w an em u p ań stw u opiekuńczem u, m en ta ln i h edoniści - Generation Golf (Illies 2001; 2005). Ich szeregi zasili ły po zjednoczeniu N iem iec niekatoliccy m ieszkańcy byłej NRD.
S ekularyzacja jakiej uległy duże kręgi chadeckiego elek to ratu m ia ła jeszcze je d e n skutek: skoro n o rm aty w n a b aza św iato p o g ląd u c h a deckiego ro z p a d ła się, o słab ł n a o b szarze m o ra ln o śc i i etyki siln ie em ocjonalny konflikt z politycznym p rzeciw n ik iem n a lewicy. M łode i śred n ie pokolenie m ieszczańskie zaczęło g arścia m i czerp ać ze zdo byczy lewicy, p rak ty k u jąc rozw ody i u nik ając w iąza n ia się n a całe ży cie z instytucjam i religijnym i czy ko n tro li socjalnej, ja k to od 1968 r.
p raktykow ali w łaśn ie za to p ię tn o w an i zw olennicy p a rtii lewicowych. W konsekw encji chadecja, k tó ra definiow ała się jak o politycznie w a l cząca w sp ó ln o ta Kampfgemeinschaft, stra c iła te ra z św iatopoglądow ego w ro g a - od dziesięcioleci spajającego jej szeregi. W p raw d zie do s p a jający ch w rogów p a rtii ogólnonarodow ej n ależą krytycy p atriotyzm u, ale te n arch e ty p o b ecn ie d o m in u je w g lo b a ln ie d ziałający m m iesz czaństw ie niż n a lewej stro n ie politycznej scen y M ury och ro n n e, k tó re ch a d e c ja w zn io sła p rzeciw k o hed o n izm o w i, lib ery ń sk iem u post- m aterializm o w i ru n ęły
W te n sp osób pękły p o d sta w y daw n eg o ch ad eck ieg o m o d elu , w któ rym m arg in es politycznej sw obody liderów był g w aran to w an y lo ja ln o śc ią party jn ej bazy, dla której ow a lojalność sw oje źródło m iało w auto ry tecie kościoła. W spólna n ato m iast w ia ra in teg ro w ała od w e w n ą trz zró żn ico w an e g ru p y społeczne i p okoleniow e w ło n ie c h a d e cji. Te ing red ien cje um ożliw iały w ięc sp o łeczn ą integracje, n a której zyskiw ała n ie p o tra fią c a jej w y k reo w ać p a r tia i k tó ra o b ecn ie jak o zsek u lary zo w an a w sp ó ln o ta in teresó w ró w nież nie p o trafi jej stw o rzyć.
Kontrapunkt - chadecki konserwatyzm epoki Kohla
Te p ro cesy ch łodno skalk u lo w ała A ngela M erkel, n a d a ją c odległy od p ie rw o tn e g o k o n serw aty zm u A d en au era now y profil niem ieckiej chad ecji. R óżnił się on też od tej p o staci, n a której p ię tn o w y cisn ął kan clerz Kohl (1982-1998), a który w o statn ich d w óch d ek ad ach ub. w iek u inaczej niż M erkel od p o w ied ział n a w y zw an ia sek ularyzacji, p o dm yw ające katolickie m ilieau z jednej stro n y oraz n a p ro cesy sp a d ku z atru d n ien ia oraz te m p a w zro stu gospodarczego kraju, p o d c in a ją cego fun d am en ty p a ń stw a opiekuńczego z drugiej stro n y
P rzejęcie p rzez p ro w a d zo n ą przez K ohla chadecję w ładzy po 12 la ta c h sp raw o w an ia socjaldem okratycznych rząd ó w szło w p a rz e z id e o lo g iczn ą o d n o w ą CDU. C zęściow o w y n ik ała o n a zain icjo w a n eg o p rzez sam ego K ohla duchowo-moralneg przełomu1. W głów nej m ierze n a stą p iła ona je d n a k w efekcie intelektualnego sp o ru o p ro g ra m i p o li tyczno-filozoficzny p ro fil p a rtii. W sp o rz e tym , n iesio n y m s tru m ie niem neokonserw atyzm u, kopie kruszyli in telek tualni lu m in arze e p o ki: Jü rg en H ab erm as (1982:1052; 1985:157), H e rm a n n L übbe (1983)
7 Die geistig-moralische Erneuerung, czy li p o w r ó t d o k o n s e rw a ty w n y c h w a r to ś c i, ta k ie h a s ło o g ło - s ił K o h l w sw o im o r ę d z iu r z ą d o w y m , o d c in a ją c się o d p o p r z e d n ik a z S P D , H e lm u th a S c h m id t a , k t ó r e m u z a r z u c ił k a p itu la c ję p r z e d „ d u c h e m c z a s u ” (S tü w e 2 0 0 6 :3 2 0 ).
i A rn u lf B a rin g (1 999)8. P ra g m a ty c z n e ob licze ch a d e c ji w y rzeźb ił o stateczn ie Kohl, k tó ry tylko w w a rstw ie aksjologicznej p o zo stał w zgodzie z p o stu la ta m i n eo k o n serw aty zm u la t 80., o d w o łu jąc się do w arto ści rep rezen to w an y ch p rzez p a trio ty zm narodow y, ro d zin ę i re- ligię chrześcijańską. W łaśnie w o p arciu o sp o łeczn ą nau k ę kościoła, a nie h asła radykalnego ekonom izm u, drugiej k ariaty d y n eo k o n serw a ty zm u (Rieger 1988:106), zac h o w y w ał K ohl ro z b u d o w a n e p a ń stw o opiekuńcze, w dalszym ciągu zabezpieczające em erytury, m ieszkania, ed u k ac ję, u b e z p ie c z e n ia czy o c h ro n ę zd ro w ia (K ersb e rg en 1995). K urczenie się m ożliw ości finansow ych p a ń stw a socjalnego, w ynikłe z p ro cesó w sta rz e n ia się społeczeń stw a, inflacji, czy globalizacji, n eu tra liz o w a ł w ysokim i p o d atk am i, p ra k ty k ą u s ta la n ia (podw yższania) p ła c n a d ro d ze b ilateraln y ch negocjacji m iedzy p raco d a w ca m i a p r a co b io rcam i, gdzie w ysokość p ła c ro sła n ie z p o d w y żk am i cen, lecz pro d u ktyw n o ścią p rod uk cji (Baglioni, C rough 1990). Tym w łaśn ie p o zyskiw ał zw olenników , p o d o b n ie ja k p rag m aty czn ie fo rm u łując w iel kie tem aty: so cjaln ą g o spo d ark ę rynkow ą, politykę m igracyjną, zjed noczenie N iem iec czy in teg rację europejską.
„Konserwatyzm” Merkel w służbie pozyskiwania elektoratu środka W p rzec iw ień stw ie do K ohla p rz ejm u ją c p rzyw ództw o w CDU w 2000 r., M erkel p o w ątp iew ała n aw et w swój konserw atyw ny habitus. „Czy je ste m dla w as n a p o łu d n iu N iem iec w y starczająco k o n se rw a ty w n a?” zapytała filuteryjnie G eorga B ru n h u b era, w pływ ow ego posła z b a stio n u CDU w B adenii-W irtenbergii. „K onserw atyw ni, to jesteśm y my. Ale osiągniesz w ięcej, jeśli p o starasz się, by n asze córki g łosow a ły n a CDU”, usłyszała w odpow iedzi (TAZ, 9.4.2010). Tę sugestię w ła śn ie szefow a CDU p o d n io sła do ran g i naczelnej strategii: pozyskiw a n ia zw olenników dla ch ad ecji p o za tradycyjnym ku rczący m się k ato lickim w yborcą.
Przyszło jej to o tyle łatw iej, że jej h ab itu s o d ró żn ia ł się zn acznie od fo rm a c ji k ato lick ieg o k o n se rw a ty sty K ohla, k tó ry w g a b in e c ie k an clersk im zam ien iał p ó łb u ty n a w ygodne pantofle, u b ie ra ł zro b io ny n a d ru ta c h sw eterek, był n a w skroś p ro w in cjo n aln y i co niedziela u częszczał do kościoła. T ym czasem M erkel, có rk a p a s to ra , ro zw ie dziona, bez dzieci, zaw odow o niezw ykle aktyw na, k tó ra „w niedzielę c h ę tn ie się by w re sz c ie w y sp a ła ” (IF S 2005:5), re p re z e n to w a ła po
zjednoczeniu N iem iec bardziej p ro testan ck ie i w sch od n ion iem ieck ie oblicze chadecji. Ludzi, k tórych życie w NRD zm usiło do zach o w an ia d y stan su w obec p a ń s tw a 9. D latego św iato p o g ląd M erkel w sp ie ra się n a krytycznym w obec p a ń s tw a p o jęciu liberalnej „w olności”, a jak o d o k to ra fizyki n a w ie rz e w p o s tę p i m o d e rn iz a c ję - co n ie n ależy w szak do k a n o n u ko n serw aty w n y ch w arto ści. N a tu ra racjo n aln eg o p rzy ro d n ik a , n ie m etafizyka, w y raża się m. in. o sten tacy jn ą a te n c ją dla neurofizjologa Wolfa Sing era, który za m ało p raw d o p o d o b n e u w a ża, by człow iek d ysponow ał w o ln ą w olą, p o zw ala jącą m u o d ró żn iać d o b ro od zła (S in g e r 2004). S y m b o liczn ego z n a c z e n ia n a b ie ra tu p ro śb a M erkel o w ygłoszenie przez uczonego lau d acji z okazji jej 50 urodzin.
N ie tylko w sam ej M erkel, ale także w innych czołow ych politykach ujaw niło się now e, zsekularyzow ane oblicze chadecji, o aksjologii od ległej od tej, rep rezen to w an ej p rzez rep u b lik ę b o ń sk ą Kohla, czy Ade- n a u e ra . O prócz p a n i k an cle rz ta k że jej se k re ta rz g en era ln y R o lan d Pofala i ch ad eck i p rezy d e n t C h ristian Wolff s ą rozw ied zeni i zaw arli d ru g i zw iązek m ałżeński. Podobnie ja k d ługoletni p re m ie r w zo ro w e go k ra ju ch ad eck ich kon serw aty stów a obecnie k o m isarz w B rukseli G ü n th e r O ettin g er czy n aw et były szef baw arskiej CSU Theo Weigel lub głów ny tru s t p a rtii F ried b ert Pflüger. B u rm istrz H am b u rg a w la ta c h 2001-2010 Ule von B eust p rzy zn ał się do hom oseksualnej o rie n tacji, a o am o ra c h po zam ałżeń sk ich obecnego p re m ie ra B aw arii Se- eh o fera in fo rm u ją tabloidy. L iderzy CDU d o ta rli tam , gdzie jeszcze p rz e d 10 laty sytuow ała się rząd z ą ca lew icow a elita kraju, w yrosła n a fali 68 roku. Za jej m o delow ą in k arn ację uchodził cztero k ro tn ie żo n a ty k an clerz S c h ro e d e r i jego zastęp ca, p ięcio k ro tn ie żonaty Josch k a Fischer, sym bolizując w oczach u ltrak ato lick ich kręgów godny p o tę p ie n ia i wyzbyty w iększych w a rto ści styl życia. O b urzeni n im s tr a te dzy CDU m ogli z n a d zieją n a sukces w ysyłać od czasów trzy k ro tn ie żonatego socjaldem okratycznego k an clerza B ra n d ta do k am p an ii w y borczych w łasne, tradycyjne rydwany. To się ju ż je d n ak skończyło. So- cjo -k u ltu ro w e p rz e m ia n y w y w ołan e sek u lary z acją objęły ta k że elity chadeckie.
Brak programowej debaty i eliminacja konserwatywnego skrzydła w CDU
9 J u ż w y b o ry 1994 r. p r z y n io s ły CD U w b y ły m N R D z n a c z ą c e s tr a ty p o p a r c ia . S ło w a A de- n a u e r a o w y t w o r z e n i u s ię p o z j e d n o c z e n iu N ie m ie c i p r z y ł ą c z e n i u „ c z e r w o n e g o W s c h o d u ” s tr u k tu r a ln e j le w ic o w e j w ię k s z o ś c i z d a w a ły s ię p o tw ie r d z a ć . ( G u lln e r 2 0 0 2 ).
N ie in k a rn u ją c w ięc ja k Kohl konserw atyw nych w arto ści ro d em z republiki bońskiej, a także działając w śró d m ocno przetrzeb io n y ch se k u lary zacją elit i b a z y M erkel nie zainicjow ała intelektualnej d eb aty z której p o d o b n ie ja k p rz e d 30 la ty w yszedłby im puls do sfo rm u ło w a nia politycznej filozofii i konserw atyw nego profilu p artii. B rak takiej debaty Paul N olte uczynił odpow iedzialnym za p ro g ram o w e dryfow a nie ch ad ecji (D IE ZEIT 26.7.2001). Ale o to w łaśn ie chodziło M erkel, by bez u cisku krępującego g o rsetu z k o n serw atyw nym p ro g ra m e m w m ia rę elasty czn ie re a g o w a ć n a b ie ż ące p o lity czn e w y zw ania. „Raz k ieruję się n o rm am i ch rześcijańsko-społecznym i, innym raze m k o n serw atyw nym i, jeszcze innym raze m lib eraln y m i”, określiła sp o rą do w olność p rzek o n a ń w politycznej p rak ty c e10. N ie o znaczało to p rzeję cia p ragm aty k i Kohla, który dbał, by każde skrzydło: konserw atyw ne, lib e ra ln e i k ato lick o -sp o łeczn e p o siad ało sw ojego flagow ego r e p re z e n ta n ta n a szczytach p a rtii, co zap ew n iało ró w n o w ag ę sił, a z a r a zem m ożliw ość identyfikacji ró żn y ch sp o łeczn y ch g ru p e le k to ra tu z płyn ącym szero k im n u rte m ch ad eck im konserw atyzm em . M erkel n a to m ia s t z n e u tra liz o w a ła k o n serw aty w n y ch in telek tu alistó w : Jö rg a S ch ö n b o h n a11, W olfganga S ch äu b le12 czy R olanda K ocha13, obaw iając się, że te w ielkości m o g ą sam o dzieln ie p o rw a ć się n a sform u ło w an ie k o n serw aty w n e j p o lity czn ej filozofii i p ra g m a ty c z n e g o p ro g ra m u . D latego dw a lata po jej w yborze n a szefa CDU śm ierć A lfreda Dreg- g era bardziej niż sym bolicznie sym bolizow ała złożenie do g ro b u c h a deckiego k o nserw atyzm u 14. K anclerz otoczyła się g ro n em polityków z lib eraln eg o sk rzy d ła p artii: R o n ald em Pofallą, H e rm a n n e m G röhe, P eterem H intze, P eterem A ltm eierem . Jedynym k o n serw aty stą w śró d jej p re to ria n ó w p o z o stał szef frak cji w B u n d e sta g u V olker K auder. Jego lojalność w obec k an clerz je st je d n ak ta k wielka, że, je st on gotów - gdy tego w ym aga chw ila - złożyć sw oje k o n serw atyw n e poglądy na o łta rzu rzeczonej lojalności.
N a o p raco w an ie p ro g ram u , je d n ak że p rzy zielonym stoliku p rzez a p a r a t partyjny, a n ie w w yniku n iesk ręp o w an ej debaty, M erkel ze zw oliła dop iero wtedy, gdy stojąc n a czele koalicji z SPD (2005-2009)
10 W p o lity c z n y m ta lk - s h o w A R D w p r o g r a m i e A n e e W ill, w m a r c u 2 0 0 9 r. 11 J ö r g a S c h ö n b o h n z o s ta ł w 2 0 0 6 r. w y e lim in o w a n a z e s k ła d u p r e z y d iu m CDU.
12 K a n d y d a tu r ę W o lfg a n g a S c h ä u b le n a p r e z y d e n t a N ie m ie c M e rk e l u t r ą c i ł a n a r z e c z lib e r a ln e g o sz e fa B a n k u Ś w ia to w e g o H o r s t a K o h le ra . 13 K o c h p r z e w o d z ił n ie f o rm a ln ie tzw . P a k to w i A n d y jsk ie m u , ta jn e j lo ż y CD U , z k tó re j s z e r e g ó w m i a ł z o s ta ć w y ło n io n y k o n s e rw a ty w n y n a s t ę p c a K o h la. 14 A lfre d D r e g e r w l a t a c h 1 9 8 2 -1 9 9 1 s z e f fra k c ji p a r l a m e n t a r n e j C D U /C S U . W 19 7 6 w y k re o w a ł s lo g a n „W olność z a m ia s t s o c ja liz m u ” .
n a skutek konieczności zaw ieran ia licznych zgniłych kom prom isów w d u ch u m ocno socjalnym (Lose, W ehner 2009; Zohlnhófer, Egle 2010; Z o h ln h ó fer 2009) p rz e d kolejnym i w yb oram i do B u n d estag u c h a d e cja całkow icie z a tra c iła swój profil. W tra k c ie p ra c n a d p ro g ra m e m M erkel zign o ro w ała je d n a k m e m o ran d u m , k tó re przed ło ży ła czw ó r ka polityków CDU śred n ieg o pok o len ia, n a now o d efiniując k o n ser w atyw n y k a n o n ch ad e ck i (Wiist, M appus, Sóder, M iM elder 2007)15. „E instein-P akt”, ja k szalbierczo w cen trali CDU ochrzczono od m iej sca sp o tk an ia w jednej z b erliń sk ich k aw iarn i au to ró w m em o ran d u m (FAZ 6.9.2007), p ro p o n o w ał p o w ró t do ch rześcijań sk ich k o rzen i c h a decji. W języku „R ealpolitik” oznaczało to o d rzu ce n ie p rzez N iem cy ak cesu Turcji do UE, a n a fo ru m w ew n ętrzn y m p rzy k ręcen ie śru b y w p o lity ce m ig racy jn e j (d la ty ch w szy stk ich m ig ra n tó w n ie c h ę tn y c h u z n a n ia niem ieckiej Leitkultur), w zm o cn ien ie ro li ro d zin y i p a ń stw a (opiekuńczego).
T ym czasem szczeg ó ln ie w tej ostatn iej k w estii M erkel zajęła o d m ien n e stanow isko, w ypow iadając się przeciw ko w p ro w ad zen iu p ła cy m inim alnej jak o elem en tu niszczącego m iejsca p ra c y oraz p o d n ie sien ia w ieku em erytalnego do 67 lat od 2012 r. E konom iczny lib e ra lizm M erkel objaw ia się p o n ad to w p o lu zo w an iu zabezpieczeń p r a c o b io rcó w p rz e d w ypow iedzeniem p racy i w stałym p o d k reślan iu p rz e ję c ia odpow iedzialności za siebie w e w łasn e ręce.
E konom iczny lib eralizm idzie w p a rz e ze społecznym . Z ag w aran to w a n ie now ych so cjaln y ch p ra w ta k ich ja k w y p łacan ie od stycznia 2007 r. ro d zico m d o d atk u n a dziecko Eltemgeld, Betreuungsgeld w a ria n to w a o p iek a n a d d zieck iem p rz e z k o b iety i m ężczyzn, ro z b u d o w a przedszkoli, p rzy zn an ie tych sam ych p ra w zw iązkom p a rtn e rsk im j a kie p o sia d a ją m ałżeństw a, d o w arto ścio w an ie m ałżeństw hom o sek su alnych, likw idacja pow szechnej służby w ojskowej, w szystko to w y k ra cza p o za dotychczasow y katolicko-społeczny ho ry zo n t k o n serw aty w ny i je st elastyczną o d p ow ied zią n a now e w yzw ania stojące p rz e d p o lityką w zak re sie p ań stw o w eg o m e n e g e m e n tu 16. B ow iem n ac z e ln e
15 S e k r e ta r z g e n e r a ln y C S U M a rk u s S ö d e r, p r z e w o d n ic z ą c y m ło d z ie ż ó w k i C D U der Jungen
Union, P h ilip p M iß fe ld e r, sz e f f ra k c ji CD U w p a r l a m e n c i e w B a d e n ii-W rte n b e rg ii, S te f a n M a p
p u s , i s e k r e ta r z g e n e r a ln y C D U w N a d r e n i i P n .-W estfalii.
16 N a le ż y t u z w r ó c ić u w a g ę n a tr u d n o ś c i p o le g a ją c e n a z d e f in io w a n iu n a o b s z a r z e „ R e a l p o litik ” ś w ia to p o g lą d u k o n s e rw a ty w n e g o . P rz y k ła d o w o U r s u la v o n d e r L e y e n ,, m i n i s t e r d s. r o d z in y w r z ą d z i e M e rk e l, s a m a m a t k a 5 d z ie c i, u w a ż a s ię z a k o n s e r w a ty s tk ę , p o n ie w a ż c h c e u m o ż liw ić m a tk o m z a r ó w n o r e a liz a c ję z a w o d o w ą j a k i m a c ie r z y ń s k ą . J e s t o c z y w is te , ż e u p o d s ta w ta k ie g o d z i a ł a n i a le ż y w z m o c n ie n ie ro d z in y . A le c z y k o n iu n k c ja m a c ie r z y ń s tw a i k a r ie r y z a w o d o w e j o d p o w i a d a ś w ia to p o g lą d o w i k o n s e r w a ty w n e m u ? C zy n ie j e s t z a r e z e r w o w a n a d la p o s ta w y o p a r te j n a z a m r o ż e n iu n a c z a s m a c ie r z y ń s tw a k a r i e r y z a w o d o w e j?
p rzesła n ie brzm i: W ir sind die M itte - jesteśm y p a r tią środka, co o zn a cza o fertę p ro g ra m o w ą a d re s o w a n ą do szerokiego s p e k tru m sp o łe czeństw a (F reiheit u n d S ic h e rh e it2 0 0 7 )17. Ów „środek” p rz e su n ą ł się je d n a k od dom inującego w cześniej, a k urczącego się obecnie k ato lic kiego elek to ra tu w k ie ru n k u neo liberaln eg o ek onom icznie i sp ołecz nie w y borcy D latego tradycyjny k onserw atyzm m oże się zam an ifesto w ać w ta k im stopniu, w ja k im zezw ala n a to lib eralizm g o sp o d arczy To on stał się głów nym w ro g iem konserw atyzm u, ja k im kiedyś był so cjalizm . Forsuje on n ieró w no ści sp ołeczn e i p rzy śp iesza erozję tra d y cyjnych religijnych konw encji i ich nadbudow y. S tąd im bardziej CDU uk azuje lib eraln e oblicze, tym jask raw iej u jaw n ia o n a swój dylem at: p o lary zację elek to ratu . Co w bieżącej, konkretnej sytuacji politycznej objaw ia się a tak am i „socjalnej” CSU n a lib eraln ą FDP w ra m a c h rz ą dzącej koalicji CDU/CSU/FDP. N ie zapo bieg ając je d n ak że w p a d a n iu CSU w szpony liberalizm u, zag ra żają cem u jej h egem onię w B aw arii (FAZ 28.11.2010).
Skręty na prawo są bezlitośnie zwalczane
S ta ra ją c się w łaśn ie o ak cep tację liberalnego sp ek tru m w y b o rcze go, nie zaś k u rczącego się konserw atyw nego elektoratu, M erkel k o n sekw en tn ie ig n o ruje odstępstw a p o p ełn io n e n a lewo od w y zn aczo n e go k u rsu p artii, żelazn ą rę k ą k a rc ą c te usytu o w an e po p raw ej stronie. P rzek o n ał się o ty m ch ad e ck i p o seł M artin von H o h m an n , k tó ry za p ró w n a n ie Z ydow w o k re s ie re w o lu c ji b o lszew ic k iej do n a r o d u sp raw có w (Tätervolk) został p rzez k an clerz u su n ięty z p a rtii i frakcji p a rla m e n ta rn e j (S chenk 2005; B erlin g er 2004). M erkel zd y stansow a ła się p u b lic zn ie ta k że od p re m ie ra B ad en ii-W irten b erg ii G ü n th e ra O ettingera, który w czasie m ow y pogrzebow ej jed neg o ze sw oich p o p rzed n ik ó w n a urzędzie, H an sa Filbingera, b ezp o d staw n ie w ystylizo w ał go n a p rzeciw n ik a H itlera. Szefow a CDU ro zw ażała n aw et z a stą p ie n ie O e ttin g e ra sw o im w ie rn y m p r e to r ia n e m K a u d e re m (W ette 2007; D IE ZEIT 19.4.2007). N ajw iększym rezo n a n sem odbiły się je d nak jej o stre słow a sk ierow an e p o d a d resem B enedykta XVI, za re h a bilitację ultrako n serw atyw n eg o i negującego H o locau st u g ru p o w an ia
17 J e s z c z e w 2 0 0 2 r. p o p r z e g r a n y c h w y b o r a c h M e rk e l z a in ic jo w a ła p r o g r a m „ D u ż e M ia- s t a ”, w k tó r y m k o n c e p c ja m i w z a k r e s ie s z k o ln ic tw a , ro d z in y , o c h r o n y ś r o d o w is k a i p o lity k i k u l tu r a ln e j o tw o r z y ła C D U n a w ie lk o m ie jsk i, „ z ie lo n y ” e le k to r a t. N a to m ia s t p r z y z n a ją c p r a w o w y b o r c z e w w y b o r a c h k o m u n a ln y c h i d o p a r l a m e n t u e u r o p e js k ie g o m n ie js z o ś c io m n a r o d o w y m , p o w o łu ją c d o ż y c ia Deutsch-Türkisches Forum c z y w p r o w a d z a ją c ję z y k t u r e c k i d o sz k ó ł, z b u d o w a ła C D U p o m o s t d o w ie lo m ilio n o w e j m n ie js z o ś c i tu r e c k ie j w N ie m c z e c h .
B ractw a św. Piusa. M erkel zaż ąd ała od p ap ieża w yjaśnienia jego s ta now iska, d ając pu b liczn y w yraz ob u rzen iu zdecydow anej w iększości społeczeń stw a RFN, w tym także katolików (D IE WELT 3.2.2009). Z kolei rozgryw kę z E rik ą S tein ach p rzy p ieczęto w ała u stąp ien iem z z a rz ą d u CDU ostatniego M ohikanina w śró d ch ad eck ich u ltrak o n serw a- tystów , k tó ry in te re s w ąskiej g ru p y w y p ęd zo n y ch p o tra fił sp rz e d a ć ja k o o b ro n ę k o n serw aty w n y ch w arto ści. M erkel zig n o ro w ała n a to m iast ośw iadczenie ostatniego p rem iera NRD L o th ara de M aiziere, że NRD n ie do k o ń ca było p a ń s tw e m n ie p ra w a (M aiziere 2010; D IE WELT 23.8.2010), czym p o tw ierd ziła, że o d stąp iła od praktykow anej p rzez K ohla k o nfro n tacji z lewicą.
Rezygnacja z historycznej liturgii
W p rz e c iw ie ń s tw ie do A d e n a u e ra i K ohla M erkel, n ie p o s ia d a w iększej atencji dla h isto rii18. Rzadko odnosi się do niej i ró w n ie rz a d ko b ie rz e u d z ia ł w w y d a rz e n ia c h ro czn ico w y ch , nie m ó w iąc ju ż o n ad aw an iu istotnym w ydarzeniom , w których uczestniczy, history cz nych znam ion. W p raw dzie po w y rzu cen iu z CDU ultrak o n serw aty w - nego M artina H o h m an n a w listopadzie 2003 r. zapow iedziała w szczę cie d ebaty n a te m a t p atrio ty z m u (D IE WELT 17.11.2003), to je d n a k o b ietnicy tej nigdy n ie d otrzy m ała. Swój w łasn y p atrio ty z m m an ife stu je raczej p rzez u d ział w ev en tach sp o rtow ych, identyfikując się z u c z e stn ic z ą c ą w n ic h p iłk a rs k ą re p re z e n ta c ją N iem iec, ja k choćby po dczas ostatn ich trze c h M istrzostw Ś w iata czy Europy. W te n sposób M erkel w y elim in o w ała ze re p e rtu a ru ch ad e ck ich rz ą d ó w k o n sty tu ty w n ą dla k o nserw atyzm u epoki A denauera i K ohla liturgię historycz ną.
Brak spójnej konstrukcji dla obecnego chadeckiego konserwatyzmu N eoliberalny kurs M erkel p o głębia n a tle w ystępującego od jesien i 2008 r. św iatow ego C rashu p rzep a ść m iędzy k urczący m się socjalno- katolickim a liberalnym w yborcą. Tradycyjny k onserw atyzm chadecji, p o zbaw iony daw nego spoiw a - katolickiego solid ary zm u - nie dyspo
18 K o h l o d b y w a ł s y m b o lic z n e s p o tk a n ia o h is to r y c z n y m z n a c z e n iu , n a jis to tn ie js z e z n ic h to; z M itte r r a n d e m w e w r z e ś n iu 19 8 4 w V e rd u n , p ie c z ę tu ją c u ś c is k ie m d ło n i n ie m ie c k o - fr a n c u s k ie p o je d n a n ie , w m a j u 1985 r. n a c m e n t a r z u w o js k o w y m w B i ttb u r g u z p r e z y d e n te m U SA R o n a l d e m R e a g a n e m , w lis to p a d z ie 19 8 9 r. w K rz y ż o w e j z T a d e u sz e m M a z o w ie c k im .
nu jący now ym i, in teg rujący m i ideam i, n ie p o trafi ju ż scala ć ze so b ą heterog enn ych g ru p społecznych. Rozgoryczony forsow an iem lib eral nego p ro g ra m u p rzez CDU tradycyjny katolicki w yborca, pod czas wy b o ró w zostaje w dom u. R em ed ium p rzeciw ko tej p o lary zacji nie je st w id o czn e n a h oryzoncie. Podjęta w o bliczu d ram a ty czn e g o sp ad k u p o p a rc ia d la CDU19 p ró b a o d w ró c e n ia tego n iek o rzy stn eg o tre n d u p rzez reto ry c zn e w zm o cnien ie u stam i M erkel konserw atyw nego p r o filu ch ad e cji n a zjeździe p a rtii w listo p ad zie 2010 r. w K a rlsru h e 20, jak by od w rotnie, z c a łą m o cą u ja w n iała jej w e w n ę trz n ą dychotom ię. Co najdobitniej w yraziło się w p rzyjęciu zakazu p rz e p ro w a d z a n ia b a d a ń p re im p la n ta c y jn y c h sto su n k ie m g ło só w 51:49 % (D IE ZEIT: 16.11.2010). B ardziej am orficznego sygnału dla wyborcy, i to n a ob szarze trad y cy jn ie zare zerw o w an y m dla konserw atyzm u: etyki i m o ralności, tru d n o sobie w yobrazić. Tym bardziej, że za d o p u szczaln o ś cią b a d a ń p reim p lan tacy jn y c h opow iedziała się też A nette S chavan, m in iste r ds. b a d a ń n au k o w y ch w rząd z ie M erkel, u w a ż a ją c a się za w iern eg o k o n serw aty stę (S ch av an 2002). Jako p rak ty k u jący katolik S chavan przyznaje: „Nie m ożna ig n o row ać szans, ja k ie daje po stęp w m edycynie. C hoć zdaję sobie sp ra w ę z d y lem atu , w ja k i p o p a d a m ” (D IE WELT: 13.12.2007). D ylem at ów to nie tylko indyw idualne rz u cen ie rękaw icy k ościołow i p rzez jej w ie rn ą córkę, ale i tru d n o ś ć w jed n o zn aczn y m zdefiniow aniu p o rz ąd k u aksjologicznego, czyli sam o- określeniu się chadecji n a now ych ob szarach ludzkiej eksploracji, k tó re w ykazują rozdźw ięk m iędzy etyką i n au k ą ch rześcijań sk ą a d o b ro dziejstw em po stęp u . W p o d o b n ą am b iw alen cję p o p a d a rów nież s ta now isko CDU w kw estii p rzed łu ż en ia n a kolejnych 20 lat fun k cjo n o w an ia elektrow ni ją d ro w y ch oraz budow y najnow ocześniejszego cen traln eg o dw orca kolejow ego n a św iecie w S tuttgarcie. B ow iem p ie rw sza decyzja akceptuje konieczność składow ania odpadów rad io ak ty w nych, co godzi w w ym ogi ekologiczne oraz kłóci się z p ra w e m boskim o zac h o w an iu p o rz ą d k u natury. Z kolei c e n ą drugiej decyzji, m o d e r nizującej w p raw d z ie in fra stru k tu rę k raju w d u ch u ekologicznym , są o g ro m n e koszty inw estycji, finansow anej z kieszeni p o d a tn ik a 21. Ale w b ezra d n o ści ch ad ecji od zw ierciedla się je d n ak że polityczna, w ielo w y m iaro w a b e zra d n o ść całego n aro d u , zasadzającego się od 1949 r. p rzez dziesięciolecia n a chrześcijańsko-dem okratycznej konstrukcji.
19 W /g i n s ty tu tu b a d a n i a o p in ii p u b lic z n e j I n f r a te s t D im a p z d n i a 1 2 .1 1 .2 0 1 0 p o p a r c i e d la CD U o s ią g n ę ło r e k o r d o w o n is k i w y n ik 3 1 % .
20 W ś la d z a ty m p o s z ła p r e z e n t a c j a p r z e z M e rk e l k s ią ż k i K o c h a o is to c ie k o n s e rw a ty z m u . (K o c h 2 0 1 0 ).
21 R o s n ą c e k o sz ty p r o je k tu o p ie w a ją n a s u m ę 4 ,5 m i l i a r d a E u r o (FAZ 2 6 .1 1 .2 0 1 0 ) i w j e s ie n i 2 0 1 0 r. s ta ły s ię p r z y c z y n ą p o tę ż n y c h d e m o n s tr a c ji u lic z n y c h w S tu ttg a rc ie .
Bibliografia
B aring, A rnulf (1999) Es lebe die Republik, es lebe Deutschland, D eu tsch er V erlag An
stallt, S tu ttg art.
B aglioni, G uido, Crough, Colin (1990) European Industrial Relations. The Challenge
o f Flexibility, S age P ublications, London.
B ellinger, Bernhard (2004) D ie D eutschen sin d keine T ä ter - So lid a ritä t m it M a r tin H o hm ann M dB, R einhold Kolb Verlag, F rankfurt.
B ourdieu, P ie rre (1987) Choses W ites, Les E ditions de M inuit, Paris, (1992, Rede
u nd A n tw o r t- niem ., S u h rk am p , F ran k fu rt a m M ain).
B ösch, F ra n k (2002) D a s konservative M ilieu. Vereinskultur un d lokale Sam m lungspo litik in ost- und westdeutschen Regionen ( 1 9 0 0 -1 9 6 0 ) ,Wallstein-Verlag, G öttingen.
B urke, E d m u n d (1790) Reflections on the Revolution in France,L ondon, (edited by
C onor C ruise O’B rien, P enguin 1969).
D a te n re p o rt (2006) B u n d eszen trale fü r politische B ildung, W iesbaden.
Eisei, S te p h a n (2010) H e lm u t Kohl. N ahaufnahm e, B ouvier Verlag, B onn.
E p stein , K laus (1966) The genesis o f Germ an conservatism. P rin c e to n U niversity P ress, P rinceton.
F re ih eit u n d S ic h e rh e it (2007) G ru n d sa tz p ro g ra m m d e r CDU D eutschland, b e sch lo ssen au f d e m 21. P arteitag in H a n n o v er a m 7. D ezem ber 2007.
Gauly, T hom as, M. (1991) Katholiken. M achtanspruch und M achtverlust, B ouvier-
Verlag, B onn.
G üllner, M anfred (2002) D ie strukturelle Schwäche der C D U ,w: Frankfurter H efteNr.
49 (11/2002), s. 653-656.
Goff, Jacq u es (1996), S a in t Louis, E 'd itio n s G allim ard , Paris, (2000, L udw ig der Heilige- niem ., K lett-C otta Verlag, S tu ttg art).
H ab erm as, Jü rg e n (1982) D ie K u lturkritik der Neokonservativen, w: M erkur Nr. 11, s. 1047-1061.
H a b e rm a s, Jürgen (1985) D ie K rise des W ohlfahrtsstaates und die Erschöpfung utopi scher Energien. w: H ab erm as, Jü rg e n (red.) Die N eue Unübersichtlichkeit. F ra n k furt/M ain, s .141-163.
H e id en reich , B ern d (1999) Politische Theorien des 19. Jahrhunderts.T. 1 Konservatis m us,. (S am m elb an d d e r H essisch en L a n d e sz e n trale fü r P olitische B ildung), W iesbaden.
IfS (2005) In s titu t fü r S ta a tsp o litik Politik ohne Überzeugung, W issen sch aftlich e Reihe Nr. 8. Arbeitsgruppe 2: Politische Kultur, Rittergut Schnellroda, Albersroda. Illies, F lo ria n (2001) Generation Golf. Eine Inspektion, Fischer, F rankfurt.
Illies, F lo ria n (2005) Generation G o lf zwei,G oldm ann, M ünchen.
K ersbergen, Kees, van (1995) S ozial Capitalism. A study o f C hristian Democracy and
the Welfare state, R outledge, London.
K och, R oland (2010) Konservativ,H erder, F reiburg.
K üpper, Jost (1985) D ie Kanzlerdemokratie: Voraussetzungen, Strukturen u. Änderungen
des Regierungsstiles in der A r a A d en a u er, (E u ro p ä is c h e H o c h sc h u lsc h rifte n , XXXI, 79), P eter L ang Verlag, F ra n k fu rt a m M ain-B ern.
L ohse, E ck art, W ehner, M ark R osenkrieg (2009) D ie große K oalition 2 0 0 5 - 2 0 0 9 ,
F ack elträg er Verlag, Köln.
Löhr, W olfgang (1995) D okum ente deutscher Bischöfe. Hirtenbriefe und Ansprachen zu
L übbe, H e rm a n n (1983) Zeit-Verhältnisse. Z u r K ulturphilosophie des Fortschritts,
G raz.
M azow er, M ark (2000) D e r dunkle K ontinent, Europa im 2 0 . Jahrhundert, A lexander
Fest Verlag, B erlin.
M aiziere, L o th a r de (2010) Ich will, dass meine K inder nicht mehr lügen müssen, H e r
der, Freiburg.
M itchell, M aria, M ateria lizm and Secularism: C D U Politicians a n d N a tio n a l Socia- lism,w: Journal o f M o d em H isto jy 67, Ju n e (1995), s. 278-308.
N iclauß, K arlheinz (2004) Kanzlerdemokratie. Regierungsjuhrung von K onrad A d en a u
er bis Gerhard Schröder. Schöningh-V erlag, P ad erb o rn .
N olte, P aul (2004) Generation Reform. Jenseits der blockierten Republik, C.H. Beck.,
M ünchen.
Padgett, S tep h en , Paterson, William(1991) E .A h is to r y o f social democracj in postwar EuropeL ongm an, London-New York.
R ohrm oser, G ü n th e r (2000) Geistige Wende. Christliches D enken als F undam ent des
modernen Konservatismus, Olzog Verlag, M ünchen.
R ieger, F rank (1988) D e r amerikanische Neokonservatismus, A n a ly se u n d K r itik eines post-liberalen Politikkonzepts ,DVU, W iesbaden.
Schavan, A nnette (2002) D e r Geist weht, wo er will. Christliches Zeugnis in Kirche und Welt. S chw abenverlag, O stfildern.
Schäfer, G ert, N ed elm an n , C arl (1967) D e r C D U -S ta a t. Stu d ien z u r Verfassungs wirklichkeit der Bundesrepublik, Szczesny Verlag, M ünchen.
S chenk, Fritz (2005) D er Fall H ohm ann und kein Ende - M i t dem Text des Sondervo
tum s des Bundesparteigerichts der C D U ,U niversitas, M ünchen
S chw ering, Leo (1963) Frühgeschichte der Christlich-Demokratischen Union,Kom m u-
nal-Verlag, Recklinghausen.
Singer, Wolf (2004) Verschaltungen legen uns fest. W ir sollten aufhören, von Freiheit zu sprechen, w: Geyer, C h ristian (red.) H im forschung und W illensfreiheit. Z u r D e u tung der neuesten Experimente, S u h rk am p , F ran k fu rt, s. 30-65.
Stüw e, K laus (2006) D ie Rede des Kanzlers: Regierungserklärungen von A denauer bis
Schröder,W iesbaden.
Walter, F ranz, B ösch, F ra n k (1998) Verlust der M itte D ie Erosion der christlichen D e mokratie,w: B lätter f ü r deutsche und internationale Politik43, Nr. 11, s. 1339- 1350.
Zohlnhöfer, R eim u t (2009) Grosse Koalition. Durchregiert oder im institutionellen D i
ckicht verhederrt?w: A u s Politik und ZeitgeschichteNr. 38, 14.9.2009.
Z ohlnhöfer, R eim u t, Egle, C h risto p h er (2010) D ie zweite grofe Koalition. Eine B i lanz der Regiering M erkel,VS-Verlag, W iesbaden.
Z ukunftsforum Politik. D ie M itglieder der C D U . Eine Umfrage der K on ra d A denauer Stiftung, (2007) B erlin.
W ette, W olfram l ilbiiiger eine deutsche KarriereZu K lam p en Verlag, S p rin g e 2007
Publikacje prasowe
(FAZ 6.9.2007) Konservativ im Herzen, progressiv im Geist.
(FAZ 28.11.2010) H interm eier, H an n es D e r bayerische Patent.
(D IE WELT 17.11.2003) M erkel will Patriotism us-Debatte fu h ren
(D IE WELT 4.9.2007) Peter, Jo a c h im W ie konservativ ist R oland Koch?
(D IE W ELT 13.12.2007) L au, M a r ia mD ie gläubige Frau Schavan und die S ta m m
zellen.
(D IE WELT 3.2.2009) M erkel fordert Papst zu r Klarstellung auf.
(D IE WELT 23.8.2010) M aiziere, Lothar, de „ D D R war kein U nrechtsstaat“.
(TAZ, 9.4.2010) B ollm ann, R alph Viel Geduld und wenig Fehler.
(D IE ZEIT 26.7.2001) N olte, Paul D ie Krise des Konservatismus.
(D IE ZEIT 19. 4. 2007) Leicht, R o b ert Feben und Febenslügen.
(D IE ZEIT 16.11.2010) D ie C D U entdeckt ihr „C“ wieder.
Linki
W üst, H en d rik . M appus, Stefan, Söder, M arkus, M ißfelder, P hilipp (2007) M o
derner bürgerlicher Konservatismus. Warum die Union wieder mehr an ihre
W urzeln denken muss, http://w w w .faz.net/s/R ub594835B 672714A lD B lA -
121534F010EEl/Doc~E467FA740B66742E6B655F573016BD40C~ATpl~Ecommon~ Scontent.html
A rkadiusz S tem pin to o k his MA in h isto ry a t th e Ja g ie llo n ia n U niveristy,
K raków . H e la te r to o k his D Phil in G e rm a n h isto ry a n d Philology a t th e A lbert Ludw ig U niversity F reib u rg after having defended th e d isse rta tio n en titled “The B eginnings o f th e G e rm a n a n d Polish R eco n ciliatio n P rocess: The M axim ilian Kolbe W ork” in 2003. In 2008, A rkadiusz S tem p in defended his PhD habilitus e n title d “Post W orld W ar I G e rm a n O c cu p atio n Policy in P o la n d ” in 2008 also in F reib u rg . H e c u rre n tly w o rk s as p ro fe sso r of T isch n er E u ro p e a n U niversity in K raków an d is H ea d of th e K on rad A d en aeu r C hair in th e sam e university.
Abstract
The id entity crisis o f the C hristian D em ocratic conservatism in the reign o f A ngela M erkel
The fall of H e lm u th K ohl’s g o v ern m en t, th e lo n g est reig n in g C hancellor-in- Office ev e r in th e h isto ry of F ed era l R ep u b lic of G e rm a n y th re w th e G e rm a n C h ristian D em o cratic U nion into a deep identity crisis. After th e C h ristian D em o c r a ts ’ lo st p o w e r in 1998, a n em p ty p o litic a l p r o g r a m w as unveiled, a crisis w h ic h lasts to th is very day. As a c o n se q u e n c e , th e C h ristia n D e m o c ra ts w ho hav e re g a in e d th e ir p o sitio n sin ce 2005 hav e o scillated b etw een a n a rc h a ic n a tio n a lism an d a m u c h n ee d ed m o d e rn iz a tio n b ere ft of any p olitical an d axiolog- ical fo u n d atio n . By precisely assum ing th a t d eco m p o sitio n fa c to r an d accepting th a t sam e fa c to r as th e cau se of th e c u rre n t crisis of th e fo re ru n n e r of G erm an C onservatism , this a rticle analyses th e p olitical m an ifestatio n of A ngela M erkel.
It sta rts off fro m th e golden e r a of A d en au er ’s C onservatism an d th e n follow s by p ro v id in g a b rie f c o m p a ra tiv e re c o u rse of th e C o n serv ativ es’ c o n d itio n d u rin g th e tim e of C h an cello r Kohl.
Keywords
CDU, A ngela M erkel, C h ristian D em ocrats, conservatism , identity crisis
Arkadiusz Stem pin S tu d iu m d e r G esch ich te a n d e r Ja g iello n en U niv ersitä t
K rak au (MA), G e rm a n istik u n d G esch ich te a n d e r A lbert-L udiw igs-U niversität F reib u rg , Dr. phil. (2003 F re ib u rg D ie Anfänge des deutsch-polnishen Aussöhnung
sprozesses. D as Maximilian-Kolbe-Werk), H a b ilita tio n (2008 F re ib u rg D ie deutsche Besatzungspolitik in Polen im Ersten Weltkrieg), seit 2008 PD a n d e r F re ib u rg e r U n i
v e rsitä t u n d L eiter des A d enauer-L ehrstuhl a n d e r T ischner-H ochschule K rakau
Abstrakt
D ie Identitätskrise des christdemokratischen Konservatismus in der Regierungszeit von Angela Merkel
D er V erlust d e r M ach t d u rc h die C h ristd e m o k ra te n im J a h re 1998 u n d d e r p o litisc h e A bgang v o n H e lm u th Kohl, d e m m it 16 J a h re n A m tszeit b is h e r a m längsten regierenden B undeskanzler, m ark ie rten eine Z äsur in d e r G eschichte der CDU-CSU, d en B eginn ih re r tiefen bis h e u te a n d a u e rn d e n Id en titätsk rise. D enn d e r Z u sam m en b ru ch riss e in en S c h le ier w eg, d e r die d eso late p ro g ra m m a tisc h e V erfassung d e r P a rte i b lo ß leg te. F olglich d rifte n die seit 2005 w ie d e r m it d en B undesregierungsgeschäften b eau ftrag ten C hristdem okraten zw ischen an tiq u ier te m N ationalism us u n d eilfertiger M o d ern isieru n g o h n e jedes F u n d am en t d em o k ratisch -k o n serv ativ er O rien tieru n g . In d e m dieses P h än o m en als das a u ssc h la g gebende K riterium je n e r m angelhaft konservativen A usrichtung d er CDU h eran g e zogen u n d die Prozesse d er Säkularisierung u n d Polarisierung des christd em o k ra tisc h e n W äh lersch aft zu d en H a u p tfa k to re n fü r die p ro g ra m m a tisc h e K rise des d e u tsch en K onservatism us a u se rk o re n w erd en , an aly siert d e r A rtikel dessen p o litische M anifestation in d e r R egierungszeit von A ngela M erkel. D abei w ird die goldene E p o ch e des K onservatism us d e r A d enauer Zeit als B ezu g sp u n k t g en o m m e n u n d e in en R ekurs in die n ic h t m in d e r erfo lg reich e Kohl-Ara vo rgenom m en.
Schlüsselwörter
