Prawne aspekty zgody na pobranie krwi

Katarzyna Maria ZoҞ katarzyna.maria.zon@gmail.com

Pra

_{wne aspekty zgody na pobranie krwi}

W_prowadzenie

Czynnoï° pobrania krwi, ze wzgl¿du na naruszenie integralnoïci cielesnej pacjenta, jest klasyÞ kowana jako zabieg lekarski1. Konstatacja ta skutkuje koniecznoïci­ wyraČenia praw-nie relewantnej zgody tak, by uzna° przeprowadzepraw-nie wskazanej interwencji za dopuszczaln­ w ïwietle prawa. Punktem wyjïcia dla przedmiotowych rozwaČaÚ jest stwierdzenie, Če proble-matyka zgody na pobranie krwi ma zÙoČony charakter, zatem moČe by° rozpatrywana na wielu pÙaszczyznach m.in. w kontekïcie przeprowadzania badaÚ laboratoryjnych, badaÚ na obecnoï° wirusa HIV czy teČ pobrania krwi na rzecz innych osób (donacja krwi). Na tle rozwaČanego za-gadnienia istotny jest równieČ zakres zastosowania tego zabiegu na potrzeby procesu cywilnego czy karnego oraz kwestia poddania si¿ obowi­zkowym badaniom lekarskim wynikaj­cym ze stosunku pracy. Ze wzgl¿du jednak na rozlegÙoï° problematyki, w poniČszej pracy analizie pod-dano wyÙ­cznie wybrane aspekty.

Probl_{ematyka zgody}

TytuÙowe rozwaČania, poprzedzi° naleČy stwierdzeniem, Če problematyka zgody jest zagad-nieniem niezwykle waČkim na pÙaszczyĊnie praktycznej. Uzyskanie prawnie skutecznej zgody stanowi warunek konieczny, ale niewystarczaj­cy, do uznania legalnoïci wszelkich zabiegów medycznych. Przedmiotem zgody jest pozwolenie na naruszenie integralnoïci w okreïlonym zakresie2, co oznacza akceptacj¿ przez pacjenta (lub inny podmiot uprawniony) ryzyka zabiegu oraz przej¿cie go na siebie, z wyÙ­czeniem jednak sytuacji, w których lekarzowi moČna b¿dzie przypisa° win¿3. Uznanie zgody za prawnie relewantn­ wymaga speÙnienia kilku przesÙanek: musi ona pochodzi° od pacjenta lub innego podmiotu uprawnionego (wymogi podmiotowe), który zostaÙ uprzednio odpowiednio poinformowany (zgoda uwiadomiona, objaïniona). Co wi¿cej, dobrowolnie wyraČona aprobata musi by° dostatecznie szczegóÙowa. Zachowanie wy-mogu odpowiedniej formy oïwiadczenia dopeÙnia ten katalog. Ponadto w literaturze wskazuje si¿ na takie cechy zgody jak: wyraĊny charakter czy odwoÙalnoï°4_.

Zgoda na pobranie krwi w celu wykonania badaҞ laboratoryjnych

Pierwsz­ pÙaszczyzn­, na której moČna analizowa° tytuÙowe zagadnienie, jest zgoda na pobra-nie krwi w celu wykonania badaÚ laboratoryjnych. Podstaw¿ rozwaČaÚ stanowi­ regulacje Ustawy z dn. 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (zwana dalej u.z.l.)5, która statuuje zgod¿ jako podstaw¿ dziaÙania lekarza (art. 32 ust. 1 u.z.l). Pierwsze zagadnienie wymagaj­ce wyjaïnienia dotyczy kwestii podmiotu uprawnionego do wyraČenia zgody. Na wst¿pie naleČy zastrzec, Če nie zawsze pacjent samodzielnie b¿dzie wyraČaÙ zgod¿, gdyČ dla prawnej skutecznoïci wymaga ona

1 J. Zajdel, Prawo medyczne dla kardiologów, RódĊ 2009, s. 21. 2 M. Nesterowicz, Prawo medyczne, ToruÚ 2010, s. 135. 3 TamČe, s. 136.

4 _{R. Kubiak, Prawo medyczne, Warszawa 2010, s. 339-345.}

5 _{Ustawa z dn. 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. z 2008 r., nr 136, poz. 857).}

od podmiotu j­ wyraČaj­cego ukoÚczenia osiemnastego roku Čycia, peÙnej zdolnoïci do czynnoïci prawnych oraz zdolnoïci do ïwiadomego wyraČenia zgody. NiespeÙnienie tych kryteriów spowo-duje, Če zastosowanie znajdzie regulacja dotycz­ca zgody zast¿pczej, czyli wyraČonej w imieniu pacjenta przez inn­ osob¿ lub instytucj¿ (art. 32 ust. 2 u.z.l.). Jeïli pacjent jest maÙoletni lub niezdol-ny do ïwiadomego wyraČenia zgody wymagana b¿dzie zgoda jego przedstawiciela ustawowego, a w sytuacji jego braku lub niemoČnoïci porozumienia si¿ z nim, zezwolenie w tym zakresie wyda s­d opiekuÚczy. Natomiast w przypadku osoby caÙkowicie ubezwÙasnowolnionej, zgod¿ wyraČa jej przedstawiciel ustawowy. Natomiast jeïli osoba caÙkowicie ubezwÙasnowolniona jest w stanie z rozeznaniem wypowiedzie° opini¿ w sprawie badania (art. 32 ust. 4 u.z.l.) oraz jeČeli pacjent ukoÚ-czyÙ 16 lat (art. 32 ust. 5 u.z.l.) zastosowana b¿dzie konstrukcja zgody równolegÙej. Gdy wymie-nione podmioty wyraČ­ sprzeciw wobec interwencji, poza zgod­ przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego albo w przypadku braku wyraČenia przez nich zgody, wymagane b¿dzie zezwolenie s­du opiekuÚczego, które w tym zakresie moČe przeÙama° sprzeciw (art. 32 ust. 5 u.z.l.). Drug­ kwesti­ wymagaj­c­ zaakcentowania jest forma, w jakiej powinna by° wyraČona zgoda na pobranie krwi. Dla zgody wyÙ­cznej oraz zgody zast¿pczej (zarówno w przypadku pacjenta maÙoletniego, jak i ubezwÙasnowolnionego caÙkowicie) przewidziana zostaÙa forma dowolna czyli pisemna, ustna lub dorozumiana. Czynnoïci konkludentne na mocy tego przepisu rozumiane s­ jako zachowanie, z którego bez w­tpienia wynika wola poddania si¿ proponowanym przez leka-rza czynnoïciom medycznym. W warunkach ambulatoryjnych b¿dzie to przyjïcie do punktu po-braÚ ze skierowaniem6. Brak wyraĊnego sprzeciwu pacjenta (lub osoby uprawnionej do wyraČenia zgody) b¿dzie równoznaczny z wyraČeniem zgody na wykonanie pobrania. Kolejnym problemem wymagaj­cym wyjaïnienia jest wÙaïciwa realizacja obowi­zku informacyjnego wobec pacjenta, czyli okreïlenie zakresu i rodzaju badaÚ, jakie b¿d­ przeprowadzone na podstawie pobranego ma-teriaÙu biologicznego. Granice realizacji powyČszego obowi­zku ksztaÙtuj­ si¿ odmiennie. PodziaÙu moČna dokona° w oparciu o cel wykonania pobrania. Po pierwsze moČe ono zosta° przeprowa-dzone w celu diagnostycznym, czyli w sytuacji gdy rozpoznanie nie jest lekarzowi znane. Dopiero wykonanie badaÚ zapocz­tkuje proces diagnostyczny. W zwi­zku z tym zakres oraz rodzaj ba-daÚ nie jest w momencie pobrania znany. Podmiot uprawniony wyraČa zatem zgod¿ jedynie na pobranie materiaÙu biologicznego. Oznacza to, Če lekarz moČe zleci° przeprowadzenie wszelkich koniecznych do zdiagnozowania badaÚ, bez koniecznoïci uzyskiwania zgody na kaČde konkretne badanie. Rozwi­zanie takie jest podyktowane wzgl¿dami praktycznymi i wynika ze specyÞ ki prze-prowadzania procesu diagnostycznego7. Inaczej ksztaÙtuje si¿ sytuacja podmiotu uprawnionego, gdy badanie laboratoryjne ma by° przeprowadzone w innym niČ diagnostyczny celu. Regulacja ta znajdzie zastosowanie w sytuacji, gdy lekarz postawiÙ juČ diagnoz¿, a badania krwi maj­ sÙuČy° jej weryÞ kacji. Musi by° wtedy speÙniony obowi­zek informacji co do konkretnego rodzaju i zakresu planowanych badaÚ, poniewaČ jest on znany w momencie pobrania8. SpecyÞ czne rozwi­zania sto-sowane s­ w przypadku przeprowadzania badaÚ na obecnoï° wirusa HIV.

Zgoda na pobranie krwi w celu wykonania badaҞ na obecnoҲѴ wirusa HIV

Diagnostyka zakaČeÚ wirusem HIV jest zagadnieniem powoduj­cym wiele trudnoïci na pÙasz-czyĊnie zarówno prawnej, jak i praktycznej. U podstaw takiego stanu leČy kilka przyczyn. Po pierwsze uzyskane w wyniku przeprowadzenia powyČszych badaÚ dane maj­ charakter danych szczególnie

6 _{J. Zajdel, dz. cyt., s. 39.} 7 TamČe, s. 40. 8 TamČe.

wraČliwych (sensytywnych), których ujawnienie moČe prowadzi° do stygmatyzacji jednostki, czy jej dyskryminacji. Ponadto brak jest w polskim ustawodawstwie przepisów szczególnych, odnosz­cych si¿ do post¿powania dotycz­cego testu na obecnoï° wirusa HIV. W niektórych stanach USA regulacje dotycz­ce tej problematyki zostaÙy rozwi­zane na poziomie ustawy9. W Polsce prób­ odpowiedzi na w­tpliwoïci, co do post¿powania we wskazanym zakresie, jest stanowisko wypracowane w 1992 r. przez ZespóÙ ds AIDS Naczelnej Rady Lekarskiej (NRL). UznaÙ on, Če lekarz przeprowadzaj­cy czyn-noïci diagnostyczne sÙuČ­ce rozpoznawaniu choroby nie ma obowi­zku uzyskiwania zgody pacjenta, co do zakresu wykonanych badaÚ, w tym badaÚ w kierunku zakaČenia wirusem HIV. W praktyce oznacza to brak koniecznoïci uzyskania zgody dodatkowej na to konkretne badanie. Dopiero na wy-raĊne Č­danie pacjenta lekarz ma obowi­zek poinformowania go o celu wykonania badaÚ diagnostycz-nych. Odmiennie ksztaÙtuje si¿ post¿powanie lekarza, gdy choroba jest juČ zdiagnozowana. Wtedy na wykonanie testów wykrywaj­cych zakaČenie wirusem HIV naleČy uzyska° zgod¿ pacjenta. Ponadto nie wolno uzaleČnia° jakichkolwiek badaÚ i zabiegów lekarskich od uprzedniego wykonania i wyni-ku tych testów (nie dotyczy to pierwszej z opisanych sytuacji)10. NaleČy jednak wspomnie°, Če jest to norma wypracowana przez samorz­d lekarski, w zwi­zku z czym nie ma charakteru powszechnie obowi­zuj­cego. Nie wyklucza to jednak faktu, Če moČe sta° si¿ ona pomocna przy rozwi­zywaniu konkretnych problemów wyst¿puj­cych w praktyce. Warto zaznaczy°, Če przedstawione stanowi-sko jest zgodne z Rekomendacj­ Nr 89/114 Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawach etycznych problemów zakaČenia wirusemHIV w zakÙadach sÙuČby zdrowia i placówkach spoÙecznych z dn. 24 paĊdziernika 1989 r.11. Wypracowane przez NRL wytyczne staÙy si¿ przyczynkiem do rozróČnienia dwóch rodzajów zabiegów, z których wynikaj­ odmienne regulacje, co do zakresu obowi­zku infor-macyjnego12. Pierwszy z nich dotyczy pobrania materiaÙu biologicznego celem zdiagnozowania cho-roby nierozpoznanej w momencie pobrania, które nast¿puje w celu postawienia wÙaïciwej diagnozy. W zwi­zku z tym materiaÙ moČe by° badany w wielu kierunkach. Marian Filar wskazuje, Če pacjent w takiej sytuacji nie moČe godzi° si¿ na zdiagnozowanie wyÙ­cznie niektórych chorób, a wst¿pna zgoda na wykonanie badaÚ diagnostycznych uprawnia lekarza do przeprowadzania diagnostyki bez ograni-czeÚ. Przyj¿cie tej koncepcji oznacza wzgl¿dn­ swobod¿ lekarza, co do prowadzonych dziaÙaÚ, których legalizacj¿ upatruje si¿ w ogólnej zgodzie pacjenta. Sytuacja ksztaÙtuje si¿ odmiennie, gdy diagnoza jest juČ znana, a badanie sÙuČy wyÙ­cznie potwierdzeniu lub doprecyzowaniu rozpoznania. Wtedy le-karz nie moČe prowadzi° bez wyraĊnej zgody pacjenta dalszych badaÚ pobranego materiaÙu np. w kie-runku badaÚ na obecnoï° wirusa HIV, nie maj­cych zwi­zku z rozpoznan­ chorob­. Co wi¿cej, cel przeprowadzenia badania moČe by° wyÙ­cznie leczniczy lub leČ­cy w interesie pacjenta. Zatem jego przeprowadzenie w celu zabezpieczenia personelu przed infekcj­ nie b¿dzie mieïciÙo si¿ w wyznaczo-nych granicach. Odmienny pogl­d w tej sprawie prezentuje MaÙgorzata gwiderska. Wskazuje ona na koniecznoï° wyraČenia zgody w kaČdym przypadku – nawet, gdy dotyczy to wst¿pnej diagnostyki. Autorka podkreïla, Če samo przeprowadzenie tego badania stanowi przejaw stygmatyzacji jednostki mu si¿ poddaj­cej13. Podobnie, co do poruszanej kwestii, wypowiada si¿ Dorota Karkowska, wskazuj­c na regulacje mi¿dzynarodowe, które wymagaj­ zgody podmiotu na poddanie si¿ kaČdej interwencji medycznej, czyli takČe rozwaČanym w tym rozdziale badaniom. Ponadto autorka dodaje, Če odmowa

9 _{M. Nesterowicz, dz. cyt., s. 140.} 10 TamČe, s. 140-141.

11 TamČe.

12 _{M. Filar, Post}¿powanie lecznicze (ïwiadczenie zdrowotne) w stosunku do pacjenta niezdolnego do wyraČenia

zgody, „Prawo i Medycyna” 2003, nr 13, s. 47-48.

zgody na przeprowadzenie powyČszego testu nie moČe stanowi° podstaw do dyskryminacji czy wy-kluczenia spoÙecznego14. Sytuacja ksztaÙtuje si¿ odmiennie, gdy u pacjenta zdiagnozowano juČ wirusa HIV. W takim przypadku konieczna b¿dzie wyÙ­cznie zgoda na pobranie materiaÙu biologicznego15_, a nie na przeprowadzenie tego konkretnego badania. NaleČy zaakcentowa°, Če dziaÙanie lekarza bez zgody pacjenta moČe go narazi° na odpowiedzialnoï° karn­ i cywiln­.

Zgoda na _{pobranie krwi na rzecz innych osób}

Problematyka zgody na pobranie krwi na rzecz innych osób uregulowana jest w Ustawie z dn.

22 sierpnia 1997 r. o publicznej sÙuČbie krwi (zwana dalej u.s.k.)16. Z reguÙy dawc­ moČe by° wyÙ­cznie

osoba posiadaj­ca peÙn­ zdolnoï° do czynnoïci prawnych (art. 15 ust. 1 pkt 2 u.s.k.). WyraČa ona kaČdorazowo zgod¿ w formie pisemnej, w obecnoïci lekarza. SformuÙowana w taki sposób prze-sÙanka wskazuje na zakaz wyraČania zgody generalnej na wszystkie, maj­ce nast­pi° w przyszÙoïci pobrania. Zatem, nawet jeïli dawca cyklicznie oddaje krew, b¿dzie musiaÙ wyrazi° zgod¿ odnoïnie kaČdej podejmowanej wobec niego czynnoïci pobrania krwi, przed jej rozpocz¿ciem. Kandydat na dawc¿ krwi powinien zosta° uprzednio w jasny i zrozumiaÙy sposób poinformowany przez lekarza o istocie zabiegu oraz o moČliwych nast¿pstwach dla jego stanu zdrowia. PrzesÙanka ta czyni zadoï° obowi­zkowi informacyjnemu. Jego realizacja powinna nast­pi° zinicjatywy samego lekarza17_. Ko-nieczne jest ponadto jej dostosowanie do zdolnoïci percepcyjnych pacjenta zarówno pod k­tem formy, jak i treïci. Dopiero po przeprowadzeniu wskazanej procedury moČliwe jest mówienie o zgodzie objaïnionej, czyli kwaliÞ kowanej przez informacje. Nieco odmiennie ksztaÙtuje si¿ proces uzyskiwania zgody, w zakresie obowi­zku informacyjnego wobec pacjentów, którzy cyklicznie od-daj­ krew. Przekazanie informacji, co do zakresu i ryzyka zabiegu wobec osoby, która oddawaÙa juČ wczeïniej krew, jest konieczne jedynie wtedy, gdy zajd­ szczególne okolicznoïci, o których dawcy poprzednio nie poinformowano18. Rozwi­zanie to podyktowane jest wzgl¿dami praktycznymi.

Ustawowy wyj­tek od reguÙy, Če kandydatem na dawc¿ moČe by° wyÙ­cznie osoba posiadaj­ca peÙn­ zdolnoï° do czynnoïci prawnych, wyraČony zostaÙ w art. 15 ust. 2. u.s.k. Na jego podstawie dawc­ moČe by° równieČ podmiot nie maj­cy peÙnej zdolnoïci do czynnoïci prawnych, jednakČe dopiero po kumulatywnym speÙnieniu dodatkowych przesÙanek. Ratio legis zaostrzenia warunków donacji krwi w stosunku do wskazanych podmiotów ma na celu ich ochron¿ ze wzgl¿du na sÙabsz­ pozycj¿ i brak moČliwoïci ksztaÙtowania swojej sytuacji prawnej. Pierwsz­ przesÙank­ ograniczaj­c­ dopuszczalnoï° takiego zabiegu s­ wzgl¿dy lecznicze lub Þ zjologiczne, stoj­ce u jego podstaw. Po drugie, zaw¿Čony zostaÙ kr­g biorców do wst¿pnych, zst¿pnych i rodzeÚstwa. Trzecia przesÙanka dotycz­ca zgody jest uksztaÙtowana w zaleČnoïci od zakresu zdolnoïci do czynnoï° prawnych. Na tym tle moČna rozróČni° dwie sytuacje: brak zdolnoïci do czynnoïci prawnych (maÙoletni poniČej 13 r.Č. oraz osoby ubezwÙasnowolnione caÙkowicie) oraz ograniczon­ zdolnoï° do czynnoïci prawnych (przysÙuguj­c­ maÙoletnim powyČej 13 r.Č., ale przed ukoÚczeniem 18 r.Č. oraz osobom ubezwÙasno-wolnionym cz¿ïciowo). W przypadku pierwszej grupy, wymagana jest zarówno zgoda przedstawi-ciela ustawowego takiej osoby (forma pisemna) oraz zgoda dawcy (ustna lub pisemna), wyraČona w obecnoïci lekarza. Mamy tu wi¿c do czynienia ze zgod­ równolegÙ­ (kumulatywn­). Natomiast w przypadku, gdy kandydatem na dawc¿ jest maÙoletni powyČej lat trzynastu, wymagana jest zgoda

14 _{D. Karkowska, Prawo ochrony zdrowia w pytaniach i odpowiedziach - prawa pacjenta, Warszawa 2008, s. 70-71.} 15 _{J. Zajdel, dz. cyt., s. 41.}

16 _{Ustawa z dn. 22 sierpnia 1997 r. o publicznej s}ÙuČbie krwi (Dz. U. nr 106, poz. 681 z póĊn. zm.). 17 _{R. Kubiak, dz. cyt., s. 356 – 377.}

wskazanego podmiotu, wyraČona w obecnoïci jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna. Ze wzgl¿du na brak ustawowego okreïlenia formy zgody, w tym przypadku stosowa° naleČy tak­ sam­ form¿, która obowi­zuje przy dawcy peÙnoletnim. Brak jest natomiast w ustawie regulacji wprost odnosz­cej si¿ do zgody wyraČonej przez osob¿ ubezwÙasnowolnion­ cz¿ïciowo i postuluje si¿ stoso-wanie w tym zakresie analogicznych regulacji jak wobec maÙoletniego w wieku 13-18 r.Č. W tym za-kresie, warto zwróci° uwag¿ na sytuacj¿ kobiety, która za zgod­ s­du opiekuÚczego zawarÙa zwi­zek maÙČeÚski po ukoÚczeniu 16 r.Č. (art. 10 § 1 zd. 2 Ustawy z dn. 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i

opie-kuÚczy, zwanej dalej k.r.o)19. Zgodnie z prawem jest ona traktowana jak osoba peÙnoletnia, w zwi­zku

z czym wskazane powyČej ograniczenia nie znajd­ w tym przypadku zastosowania.

Ustawodawca uwzgl¿dniÙ takČe sytuacj¿, gdy przed pobraniem krwi konieczne b¿dzie prze-prowadzenie dodatkowego zabiegu uodpornienia w celu uzyskania osocza lub surowic diagno-stycznych. Zgodnie z art. 15 ust. 3 u.s.k. kandydat na dawc¿ powinien zosta° w zrozumiaÙy dla niego sposób poinformowany o istocie tego zabiegu oraz moČliwych powikÙaniach zwi­zanych z tym zabiegiem, a takČe o nast¿pstwach dla jego stanu zdrowia. Regulacje te wyÙ­czaj­ moČli-woï° uznania takiego zabiegu za prawnie dopuszczalny w sytuacji, gdyby opieraÙ si¿ on wyÙ­cz-nie na zgodzie ogólnej na pobrawyÙ­cz-nie krwi oraz udzielonej na te potrzeby informacji. Wymóg uzy-skania dodatkowej zgody pisemnej oraz poszerzonej informacji wynika ze wzmoČonego ryzyka powikÙaÚ i koniecznoïci przestrzegania zaleceÚ lekarskich przed oraz po zabiegu20_.

Warto zwróci° uwag¿ na postanowienia rozporz­dzenia Ministra Zdrowia z dn. 18 kwietnia 2005 r. w sprawie warunków pobierania krwi od kandydatów na dawców krwi i dawców krwi21_. Próbki krwi kaČdej osoby, zakwaliÞ kowanej do pobrania krwi, oznaczane zostaj­ m.in. na obec-noï° wirusa HIV oraz wirusów zapalenia w­troby typu B i C (HBV, HCV).

Zgoda na _{pobranie krwi w procesie cywilnym}

Kwesti¿ zgody na pobranie krwi w procesie cywilnym reguluje Ustawa z dn. 17 listopada 1964 r.

Kodeks post¿powania cywilnego22, zwana dalej k.p.c. Pobranie krwi uregulowane zostaÙo w dziale III jako

„inny ïrodek dowodowy”. Skorzystanie z tej instytucji ma najcz¿ïciej miejsce w procesie o zaprzeczenie czy ustalenie ojcostwa (macierzyÚstwa), a takČe w procesie o uniewaČnienie uznania dziecka. Brzmie-nie art. 306 k.p.c. jest nast¿puj­ce: „PobraBrzmie-nie krwi w celu jej badania moČe nast­pi° tylko za zgod­ osoby, której krew ma by° pobrana, a jeČeli osoba ta nie ukoÚczyÙa trzynastu lat lub jest ubezwÙasnowolniona caÙkowicie – za zgod­ jej przedstawiciela ustawowego”. Tak sformuÙowany przepis pozwala wyprowa-dzi° wniosek o dopuszczalnoïci przeprowadzenia tego dowodu wyÙ­cznie po wyraČeniu zgody przez osob¿ mu si¿ poddaj­c­. Gdy podmiot ten nie ukoÚczyÙ trzynastu lat lub jest ubezwÙasnowolniony caÙkowicie, zgod¿ zast¿pcz­ musi wyrazi° przedstawiciel ustawowy (rodzic lub opiekun). A contrario wyraČenie zgody wyÙ­cznej b¿dzie moČliwe tylko w przypadku osób peÙnoletnich i nieubezwÙasno-wolnionych, ubezwÙasnowolnionych cz¿ïciowo oraz maÙoletnich, którzy ukoÚczyli trzynasty rok Čycia. W tym kontekïcie warto zwróci° uwag¿ na orzecznictwo S­du NajwyČszego (SN), co do stosowania przywoÙanego przepisu, na tle pojawiaj­cych si¿ w praktyce problemów. W uchwale SN z dn. 17 stycz-nia 1969 r.23 w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa uznano, Če s­d opiekuÚczy moČe zarz­dzi° pobranie

19 _{Ustawa z dn. 25 lutego1964 r. Kodeks rodzinny i opieku}Úczy (Dz. U. nr 9, poz. 59). 20 M. gwiderska, dz. cyt., s. 352.

21 Rozporz­dzenie Ministra Zdrowia z 18 kwietnia 2005 r. w sprawie warunków pobierania krwi od kandydatów na dawców krwi i dawców krwi (Dz. U. nr 79, poz. 691).

22 _{Ustawa z dn. 17 listopada 1964 r. Kodeks post}¿powania cywilnego (Dz. U. nr 43, poz. 296 z póĊn. zm.). 23 _{III CZP 124/68.}

krwi od dziecka poniČej 13 lat, jeČeli ten z rodziców, który nie wytoczyÙ powództwa, odmawia zgody na pobranie krwi w celu przeprowadzenia odpowiedniego dowodu. Zastosowanie powyČszej procedury jest jednakČe moČliwe tylko wtedy, gdy wymaga tego dobro dziecka. W zwi­zku z tym naleČaÙoby si¿ zastanowi° w oparciu o jakie kryteria dokona° oceny oraz czy zgodne z dobrem dziecka, w zakresie praw stanu cywilnego, zawsze b¿dzie osi­gni¿cie prawdy obiektywnej. Odpowiedzi w tym zakresie udziela SN w uchwale z dn. 7 czerwca 1971 r.24, w której zwróciÙ uwag¿ na koniecznoï° dokonania oce-ny w sposób ostroČoce-ny i rozwaČoce-ny. WskazaÙ ponadto, Če uogólniaj­ca teza o utoČsamieniu dobra dziec-ka i stanu prawdy obiektywnej nie zawsze b¿dzie wÙaïciwa oraz wystarczaj­ca jako uzasadnienie prze-prowadzenia tego dowodu. Przyj¿cie odmiennego stanowiska umoČliwiaÙoby wyst­pienie do s­du opiekuÚczego o uzyskanie zgody zast¿pczej w celu przeÙamania woli maÙoletniego, który ukoÚczyÙ 13 lat, poprzez odwoÙanie si¿ do instytucji ograniczenia wÙadzy rodzicielskiej25. Warto zwróci° uwag¿ takČe na postanowienie SN z dn. 5 maja 2000 r.26, które zapadÙo na kanwie sprawy o zaprzeczenie po-chodzenia dziecka. Jeïli rodzic uprawniony do wyraČenia zgody na pobranie krwi od dziecka licz­cego poniČej 13 lat, nie wyraČa jej, s­d opiekuÚczy moČe na podstawie art. 109 k.r.o. zarz­dzi° pobranie krwi, gdy wymaga tego dobro dziecka. Istotnym zagadnieniem jest takČe odmowa wyraČenia zgody na wy-konanie pobrania krwi. W takim przypadku nie ma moČliwoïci zastosowania jakiegokolwiek przymu-su. Zgodnie z art. 233 § 1 k.p.c. s­d oceni t¿ odmow¿ wg wÙasnego przekonania, po wszechstronnym rozwaČeniu zebranego materiaÙu. Wskazuje si¿, Če przed zastosowaniem powyČszego przepisu s­d ma obowi­zek powzi­° informacje czy wczeïniej nie ustalono grup krwi matki, ojca oraz dziecka i w ten sposób pozyska° konieczn­ wiedz¿27. Wynika to z faktu, Če sprzeciw dotyczy poddania si¿ interwencji medycznej, a nie prawa do zachowania w tajemnicy grupy krwi. W kwestii odmowy wypowiadaÙ si¿ takČe SN. W wyroku z dn. 9 stycznia 2001 r.28 stwierdzono, Če przeszkody w przeprowadzeniu do-wodu mog­ by° podstaw­ domniemania faktycznego zgodnego z twierdzeniem strony domagaj­cej si¿ dowodu. Orzeczenie to potwierdziÙo brak istnienia przymusu bezpoïredniego poddania si¿ takim badaniom, ale nie wykluczyÙo przymusu poïredniego uzasadnionego interesem wymiaru sprawiedli-woïci29. Nie moČna jednak wyprowadza° ogólnego wniosku, Če w kaČdym przypadku odmowa zgody na pobranie krwi jest równoznaczna z niekorzystnym rozstrzygni¿ciem. Stanowisko takie wymaga rozstrzygania o odmowie na podstawie konkretnego stanu faktycznego.

Zgoda na _{pobranie krwi w procesie karnym}

Ostatnim zagadnieniem poruszanym w poniČszej pracy jest problematyka zgody na pobra-nie krwi w procesie karnym. Postanowienia Ustawy z dn. 6 czerwca 1997 r. Kodeks post¿powania

karnego (zwanej dalej k.p.k.)30 odmiennie ksztaÙtuj­ sytuacj¿ prawn­ podmiotu w zaleČnoïci od

roli procesowej, w której wyst¿puje. Pierwsza grupa analizowanych regulacji dotyczy° b¿dzie podejrzanego, oskarČonego oraz osoby podejrzanej, natomiast druga ïwiadka.

Zgodnie z art. 71 § 1 k.p.k. za podejrzanego uwaČa si¿ osob¿, co do której wydano postanowie-nie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w zwi­zku z przyst­pieniem do przesÙuchania w charakterze podejrzanego. W § 2 przywoÙanego przepisu, oskarČonego okreïlono jako osob¿, przeciwko której wniesiono oskarČenie do s­du oraz

24 _{III CZP 87/70, OSNCP 1972, poz. 42.} 25 M. gwiderska, dz. cyt., s. 237. 26 _{II CKN 869/00.}

27 A. Zaj­czkowski, Zgoda na pobranie krwi w procesie cywilnym, „Nowe Prawo” 1972, nr 7-8, 1106. 28 _{II CKN 1140/00, Biuletyn SN 2001, nr 7, s. 9.}

29 M. gwiderska, dz. cyt., s. 240.

osob¿, co do której prokurator zÙoČyÙ wniosek o warunkowe umorzenie post¿powania. W k.p.k. brak jest natomiast deÞ nicji legalnej terminu „osoba podejrzana”. JednakČe w doktrynie31 _i orzecz-nictwie32 jednolicie przyjmuje si¿, Če jest to osoba, wobec której istnieje przypuszczenie, Če popeÙniÙa czyn zabroniony, ale zgromadzony materiaÙ dowodowy nie daje podstawy do „uzasadnionego po-dejrzenia”, Če jest sprawc­ tego czynu. Na podstawie art. 74 § 2 ust. 2 oraz § 3 k.p.k. wskazane powy-Čej podmioty s­ zobowi­zane do poddania si¿ m.in. zabiegowi pobrania krwi, co jest równoznaczne z tym, Če nie musz­ one wyrazi° zgody na dokonanie tej interwencji. Przeprowadzenie powyČszego zabiegu nie jest uzaleČnione od ich woli. Poprzednie brzmienie art. 74 § 3 k.p.k. wymagaÙo uzyska-nia zgody osoby podejrzanej na pobranie od niej krwi. Rozwi­zanie to w praktyce powodowaÙo istotne utrudnienia w zakresie zabezpieczania dowodów przest¿pstwa, np. wypadku drogowego spowodowanego w stanie nietrzeĊwoïci33. JednakČe nowelizacja z dn. 10 stycznia 2003 r. zmieniÙa treï° tego wadliwego przepisu, pomħ aj­c wymóg uzyskania zgody osoby podejrzanej.

RozwaČana regulacja stanowi wyj­tek od podstawowej gwarancji procesowej oskarČonego, zgodnie z któr­ nie jest on zobowi­zany do dostarczania dowodów na swoj­ niekorzyï°. Jed-nakČe dopuszczalnoï° pobrania krwi jest ograniczona kilkoma przesÙankami. Zabieg wykona° moČe wyÙ­cznie uprawniony do tego pracownik sÙuČby zdrowia, zgodnie z wskazaniami wiedzy medycznej (lege artis). Ponadto, jego przeprowadzenie musi by° nieodzowne i nie moČe zagra-Ča° zdrowiu oskarČonego (podejrzanego, osoby podejrzanej). Wprowadzony w k.p.k. przymus poddania si¿ wskazanym zabiegom medycznym wynika z dziaÙania w interesie wymiaru spra-wiedliwoïci, dominuj­cego nad wol­ indywidualn­34. PowyČsze unormowania uszczegóÙawia rozporz­dzenie Ministra Sprawiedliwoïci w sprawie poddawania badaniom lub wykonywania czynnoïci z udziaÙem oskarČonego oraz osoby podejrzanej z dn. 23 lutego 2005 r.35_{, wydane na} podstawie delegacji ustawowej zawartej w art. 74 § 4 k.p.k. W doktrynie spornym jest, czy w sy-tuacji, gdy oskarČony lub podejrzany sprzeciwia si¿ pobraniu krwi, zabieg ten moČe by° prze-prowadzony z uČyciem niezb¿dnego przymusu bezpoïredniego, w postaci unieruchomienia czy przytrzymania. Zgodnie z wykÙadni­ funkcjonaln­, za zasadny uznaje si¿ pogl­d dopuszczaj­cy odwoÙanie si¿ do powyČszych ïrodków, dzi¿ki czemu zrealizowana b¿dzie zasada prawdy mate-rialnej36. NaleČy jednak pami¿ta°, Če stosowanie przymusu bezpoïredniego powinno by° trakto-wane jako ultima ratio i nie moČe ono przekroczy° granic wyznaczonych celem danej czynnoïci37_. Z drugiej jednak strony, brak jest ustawowego upowaČnienia, stanowi­cego wyraĊn­ podstaw¿ prawn­ do stosowania przymusu bezpoïredniego w przypadku sprzeciwu oskarČonego, podej-rzanego czy osoby podejrzanej. Uregulowania zastosowania przymusu bezpoïredniego zostaÙy unormowane w akcie niČszego rz¿du (rozporz­dzeniu), w zwi­zku z powyČszym jego zastoso-wanie byÙoby sprzeczne z fundamentalnymi prawami jednostki, zagwarantowanymi w Konsty-tucji RP. Przedstawione w­tpliwoïci oraz koniecznoï° zapewnienia efektywnoïci post¿powania karnego, przemawiaj­ za wprowadzeniem wyraĊnej regulacji w k.p.k. dopuszczaj­cej posÙuČenie si¿ przymusem bezpoïrednim38_.

31 J. Grajewski, L. K. Paprzycki, M. PÙachta, Kodeks post¿powania karnego. Komentarz, t. 1, Kraków 2003, s. 251. 32 _{Postanowienie SN z dn. 2 lipca 2003 r. (II KK 286/02, niepubl.).}

33 _{W. Grzeszczyk, Kodeks post}¿powania karnego. Komentarz, Warszawa 2011, s. 112. 34 M. gwiderska, dz. cyt., s. 267.

35 Rozporz­dzenie Ministra Sprawiedliwoïci w sprawie poddawania badaniom lub wykonywania czynnoïci z udziaÙem oskarČonego oraz osoby podejrzanej z dn. 23 lutego 2005 r. (Dz. U. nr 33, poz. 299).

36 _{J. Bujny, Prawa pacjenta – mi}¿dzy autonomi­ a paternalizmem, Warszawa 2007, s. 313. 37 TamČe.

Druga grupa regulacji dotyczy sytuacji pobrania krwi od ïwiadka. Zasadniczo w takim przy-padku niezb¿dn­ przesÙank¿ przeprowadzenia wskazanej czynnoïci stanowi zgoda wyraČona przez wskazany podmiot. Pobranie krwi nie moČe by° przeprowadzone wbrew woli ïwiadka, jeïli odmówiÙ on skÙadania zeznaÚ lub zostaÙ od nich zwolniony (art. 192 § 3 k.p.k.). Natomiast, jeïli podmiot ten wyrazi zgod¿, s­ one dopuszczalne39. JeČeli natomiast karalnoï° czynu zaleČy od stanu zdrowia osoby pokrzywdzonej, zeznaj­cej w charakterze ïwiadka, nie moČe ona sprze-ciwi° si¿ badaniom nie poÙ­czonym z zabiegiem operacyjnym, np. pobraniu krwi (art. 192 § 2 k.p.k.), co oznacza, Če w tej sytuacji zgoda ïwiadka nie jest wymagana.

Podsu_mowanie

Problematyka zgody na pobranie krwi jest zagadnieniem niezwykle istotnym nie tylko w aspekcie teoretycznym, ale przede wszystkim praktycznym. Naruszenie integralnoïci ciele-snej pacjenta wymaga wyraČenia przez podmiot uprawniony zgody, która stanowi konieczny, ale nie wyÙ­czny element legalizuj­cy przeprowadzenie zabiegu. Zagadnienie zgody na pobra-nie krwi moČna rozpatrywa° na wielu pÙaszczyznach, opieraj­c si¿ na kryterium okolicznoïci czy celu przeprowadzenia tej czynnoïci. Wskazane kryteria stanowi­ podstaw¿ do róČnicowa-nia regulacji prawnych, które w danej sytuacji zostan­ zastosowane. W poszczególnych uregu-lowaniach odmiennie zostaÙ uksztaÙtowany podmiot uprawniony do wyraČenia zgody, jej forma czy zakres obowi­zku informacyjnego. Wprowadzone przez ustawodawc¿ rozwi­zania maj­ na celu ochron¿ autonomii oraz zagwarantowanie poszanowania podstawowych praw pacjenta.

Istotne miejsce w przedmiotowych rozwaČaniach zajmuje równieČ zagadnienie wyraČenia zgody na pobranie krwi w celu przeprowadzenia badaÚ na obecnoï° wirusa HIV. Zasadniczy problem w tym zakresie wynika z braku regulacji prawnej oraz ze szczególnego charakteru da-nych medyczda-nych uzyskada-nych w wyniku przeprowadzenia testu.

Bibliografia

Bujny J., Prawa pacjenta – mi¿dzy autonomia a paternalizmem, Warszawa 2007.

Filar M., Post¿powanie lecznicze (ïwiadczenie zdrowotne) w stosunku do pacjenta niezdolnego do wyraČenia zgody, „Prawo i Me-dycyna” 2003, nr 13.

Grajewski J., Paprzycki L. K., PÙachta M., Kodeks post¿powania karnego. Komentarz, t. 1, Kraków 2003. Grzeszczyk W., Kodeks post¿powania karnego. Komentarz, Warszawa 2011.

HofmaÚski P. (red), Kodeks post¿powania karnego. Komentarz do art. 1-296, t. 1, Warszawa 2011. Karkowska D., Prawo ochrony zdrowia w pytaniach i odpowiedziach - prawa pacjenta, Warszawa 2008. Kubiak R., Prawo medyczne, Warszawa 2010.

Nesterowicz M., Prawo medyczne, ToruÚ 2010.

gwiderska M., Zgoda pacjenta na zabieg medyczny, ToruÚ 2007.

Zaj­czkowski A., Zgoda na pobranie krwi w procesie cywilnym, „Nowe Prawo” 1972, nr 7-8. Zajdel J., Prawo medyczne dla kardiologów, RódĊ 2009.

Akty _prawne

Ustawa z dn. 17 listopada 1964 r. Kodeks post¿powania cywilnego (Dz. U. nr 43, poz. 296 z póĊn. zm.). Ustawa z dn. 22 sierpnia 1997 r. o publicznej sÙuČbie krwi (Dz. U. nr 106, poz. 681 z póĊn. zm.). Ustawa z dn. 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. z 2008 r., nr 136, poz. 857).

Rozporz­dzenie Ministra Zdrowia z dn. 18 kwietnia 2005 r. w sprawie warunków pobierania krwi od kandydatów na dawców krwi i dawców krwi (Dz. U. nr 79, poz. 691).

Rozporz­dzenie Ministra Sprawiedliwoïci w sprawie poddawania badaniom lub wykonywania czynnoïci z udziaÙem oskarČonego oraz osoby podejrzanej z dn. 23 lutego 2005 r. (Dz. U. nr 33, poz. 299).

Orz_ecznictwo

UchwaÙa SN z dn. 17 stycznia 1969 r., III CZP 124/68. UchwaÙa SN z dn. 7 czerwca 1971 r., III CZP 87/70. Postanowienie SN z dn. 5 maja 2000 r., II CKN 869/00. Wyrok SN z dn. 9 stycznia 2001 r., II CKN 1140/00. Postanowienie SN z dn. 2 lipca 2003 r., II KK 286/02.

Str_eszczenie

Wïród czynnoïci leczniczych wyróČnia si¿ poj¿cie zabiegów lekarskich rozumianych jako czynnoïci zwi­zane z naruszeniem integralnoïci cielesnej pacjenta, do których zalicza si¿ m.in. pobieranie krwi. Konstatacja ta skutkuje koniecznoïci­ wyraČenia prawnie relewantnej zgody tak, by uzna° przeprowadzenie wskazanego zabiegu za dopuszczalne w ïwietle prawa.

W zwi­zku z tym, Če problematyka zgody na pobranie krwi cechuje si¿ zÙoČonym charakte-rem, naleČy j­ rozpatrywa° w róČnych kontekstach. Punktem wyjïcia dla przedmiotowych roz-waČaÚ jest stwierdzenie, Če okolicznoïci oraz cel przeprowadzenia powyČszej czynnoïci maj­ znacz­cy wpÙyw na ksztaÙt obowi­zuj­cej w tym zakresie regulacji prawnej. Kwestia zgody na pobranie krwi na rzecz innych osób zostaÙa przez ustawodawc¿ uregulowana w odmienny sposób niČ przeprowadzona w celu wykonania badaÚ laboratoryjnych. SpecyÞ czna regulacja, wynikaj­ca z ochrony szczególnie wraČliwych danych medycznych, dotyczy wyraČenia zgody na pobranie krwi w celu wykonania badaÚ na obecnoï° wirusa HIV. Istotny element tytuÙowego zagadnienia stanowi ponadto uregulowanie czynnoïci pobrania krwi na potrzeby procesu cywilnego.

W tym kontekïcie naleČy zauwaČy°, Če w kaČdym przypadku zgoda stanowi konieczny, ale nie wyÙ­czny element legalizuj­cy przeprowadzenie zabiegu lekarskiego w postaci pobrania krwi. Wprowadzone przez ustawodawc¿ rozwi­zania maj­ na celu ochron¿ autonomii oraz za-gwarantowanie poszanowania podstawowych praw pacjenta.

SÙowa kluczowe: zgoda uïwiadomiona, pobranie krwi, zabieg lekarski, donacja krwi,

bada-nia laboratoryjne, test na obecnoï° wirusa HIV. Legal Aspects of Consent for Blood Donation

S_ummary

Blood taking is a medical procedure which requires a valid consent from patients. This prob-lem may be considered in terms of many diě erent aspects.

The statement that the circumstances and aims of this medical procedure exert an inß uence on law serves as a good starting point. Blood donation is regulated by diě erent rules than blood sampling. Moreover, yet another principles are applied when HIV test is performed. Addition-ally, blood taking is regulated in civil proceedings.

To sum up, in each case a consent of blood taking is a necessary, yet not an exclusive compo-nent. It, however, ascertains that medical procedures are followed according to the law. In that way, the legislator protects patients’ fundamental rights.

Ke_{y words: informed consent, blond taking, medical procedure, blood donating, blood}