Wojciech Góralski
Przesłanki zawarcia małżeństwa w
prawie polskim i w prawie
kanonicznym
Ius Matrimoniale 11 (17), 19-51
Ius M atrimoniale 11 (17) 2006
Ks. Wojciech Góralski
Przesłanki zawarcia małżeństwa
w prawie polskim i w prawie kanonicznym
W ro d z o n e p ra w o m ężczyzny i k o b ie ty d o z a w a rc ia m a łż e ń stw a (p ra w o d o z a w a rc ia m a łż e ń stw a „w o g ó le ” ; p ra w o d o p o ś lu b ie n ia o k re ślo n e j osoby; p ra w o ró w n o śc i s tro n p rzy z a w ie ra n iu m a ł żeń stw ), n a le ż ą c e d o k a ta lo g u p ra w czło w iek a, o k re ś la n e n ie k ie d y m ia n e m w e w n ę trz n e g o p ra w a o so b y lu d z k ie j1, w p isa n e d o k ilk u a k tó w p ra w a m ię d z y n a ro d o w e g o p u b lic z n e g o 2, z n a la z ło swój z ro z u m iały w yraz z a ró w n o w p ra w ie św ieckim , w tym p o lsk im , ja k i w p r a w ie k an o n iczn y m .
G dy ch o d zi o p ra w o p olskie, to m a ją w n im zasto so w an ie zasady sfo rm u ło w an e m .in. w art. 23 M ięd zy n aro d o w eg o P a k tu P raw O byw a telsk ich i Politycznych, u ch w alo n e g o p rz e z Z g ro m a d z e n ie O g ó ln e O r ganizacji N a ro d ó w Z jed n o c zo n y ch w d n iu 16 g ru d n ia 1966 ro k u i ra ty fik o w an eg o p rz e z P olskę d n ia 3 m a rc a 1977 ro k u 3. J e d n a z tych zasad brzm i: „U znaje się p r a w o m ę żc zy z n i k o b ie t w w ie k u m a łż e ń s k im d o z a
1 Zob. B. Gangoiti, Limiti naturali del diritto naturale al matrimonio, w: I diritti fonda- mentali della persona umana e la libertà religiosa. Atti del V Colloquio Giuridico (8-10 ma- rzo 1984), pod red. F. Biffi, Roma 1985, s. 424.
2 Zob. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Paryż, 10.12.1948 r. (art. 16), w: Pra wa rodziny - prawa w rodzinie w świetle standardów międzynarodowych. Zbiór doku mentów, tłumacz. i oprac. T. Jasudowicza, Toruń 1999, s. 30; Konwencja w sprawie zgody na zawarcie małżeństwa, najniższego wieku małżeńskiego i rejestracji małżeństwa, Nowy Jork, 10.12.1962 r. (artt. 1-3) (Dz.U. z 1965 r. Nr 9, poz. 53 i 54); Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Nowy Jork, 16.12.1966 r. (art. 23) (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167); Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kultural nych, Nowy Jork, 16.12.1966 r. (art. 10) (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167); Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Rzym, 04.11.1950 r. (art. 12) (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) i Protokół Nr 7 z 22.11.1984 r. do tej Konwencji.
w arcia m a łże ń stw a i za ło ż e n ia ro d zin y ”. N a to m ia st w p raw ie k a n o n ic z nym u p ra w n ie n ie to u staw o d aw ca d e k la ru je expressis verbis w kan. 1058 k o d e k su p ra w a k a n o n icz n eg o z 1983 ro k u (kpk): „ M a łżeństw o m o g ą za w r z e ć wszyscy, k tó r y m p r a w o tego n ie z a b r a n ia”4. P oza tym z o stało o n o zam ieszczo n e w o b rę b ie p odstaw ow ych p ra w w szystkich w iernych (w k an. 219 kpk).
Z a ró w n o w system ie p ra w a p olskiego, ja k i w system ie p ra w a k a n o n icznego istn ieje szereg u reg u lo w ań , k tó re a k t p raw n y zaw arcia m a ł żeń stw a o b w aro w u ją k o n ieczn o ścią sp e łn ie n ia o k reślo n y ch p rz e s ła n ek. P o n iew aż o g ran iczają o n e p ra w o do zaw arcia m ałżeń stw a, m o żn a je tra k to w a ć ja k o ró ż n o ro d n e fo rm y sz ero k o ro z u m ia n e g o zak azu z a w arcia ta k ie g o zw iązku. W pew nych o b szarach , głów nie p rz eszk ó d m ałżeń sk ich , p o d y k to w a n e są o n e w obydw u p o rz ą d k a c h praw nych, w znacznej m ierze, n ie m a l tym i sam ym i w zględam i, w innych zaś po części p o d o b n y m i, p o części n ieco innym i.
Z n a c z n e zró żn ico w an ie p o m ię d zy obydw om a system am i istnieje p o d w zg lęd em ilości p rz e sła n e k zaw arcia m ałżeństw a: w o b rę b ie syste m u k a n o n iczn eg o fu n k cjo n u je ich n iep o ró w n y w aln ie w ięcej w ogóle, w tym p rz e sła n e k koniecznych (konstytutyw nych), co w ynika z sam ych za ło ż e ń system ow ych.
Z a ró w n o w p ra w ie p olskim , ja k i w p ra w ie k a n o n iczn y m istn ieją zakazy, k tó ry ch n ie m o ż n a nigdy uchylić (o c h a ra k te rz e b ezw zg lęd nym ), n ie b r a k w szakże i tak ich , k tó r e m o ż n a u su n ą ć (o c h a ra k te rz e w zględnym ).
1. W prawie polskim
W ed łu g p ra w a p o lsk ie g o z a w a rc ie m a łż e ń stw a je s t a k te m p r a w n y m z ło ż o n y m z o św ia d c z e ń n u p tu r ie n tó w o ra z u d z ia łu w tym ak cie - w c h a r a k te rz e c o n d itio n is iu ris - k ie ro w n ik a u rz ę d u s ta n u cy w iln e g o (lu b d u c h o w n e g o - w o d n ie s ie n iu d o m a łż e ń stw a z a w ie ra n e g o w try b ie a rt. 1 § 2 k .r.o .)5. Ź ró d łe m , in a cze j p rz y czy n ą sp raw c zą p o w s ta n ia zw iązk u m a łż e ń sk ie g o je s t z g o d n a w o la ( c o n s e n s u s ) obydw u 4 Norma ta zawarta jest także w kan. 778 kodeksu kanonów Kościołów Wschodnich (kkKW).
5 Por. Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy z komentarzem, pod red. K. Piaseckiego, Warsza wa 2000, s. 20.
stro n , n ie zaś czy n n o ść u rz ę d o w a o rg a n u . O św ia d c z e n ia n u p tu rie n - tów , sta n o w ią c e z a sad n iczy e le m e n t z a is tn ie n ia w se n sie p ra w n y m zw iązk u m a łż e ń sk ie g o , m a ją w sy stem ie w ym ogów p ra w n y c h w a lo r k o n sty tu ty w n y 6.
Jak k o lw iek k.r.o . n ie w y pow iada się w tej m a te rii expresis verbis, to je d n a k w sp o só b p o ś re d n i je d n o z n a c z n ie zd a je się przyjm ow ać, że z a w a rcie m a łż e ń stw a ró żn i się o d try b u p o w staw an ia sto su n k ó w p ra w nych n a d ro d z e d w u stro n n y ch czynności p raw nych. P rzejaw u w sp o m n ia n ej zg o d n ej w oli stro n , b ę d ą c e j ca u sa e ffic ie n s m a tr im o n ii, k o deks n ie o k re śla ja k o o św iad czen ie w oli, m ów i b o w iem o „oÊwiadcze- n ia c h [n u p tu rie n tó w ], ż e w stęp u ją z e so b ą w z w ią z e k m a łż e ń s k i” (a rt. 1 § 1). D a lsze zaś p rz ep isy k o d e k su o d s tę p u ją o d u n o rm o w a ń p ra w a cy w iln eg o w z a k re sie czynności praw nych. N ie z a le żn ie o d teg o , ja k i p o g lą d w św ietle te g o u jęc ia się przyjm ie: zaw arcie m a łżeń stw a je st szczególnym z d a rz e n ie m p raw n y m , niew y stęp u jący m w in n y ch sto sun k ach ; zaw arcie m a łżeń stw a je s t sw oistą d w u stro n n ą czynnością p ra w n ą , zb liżo n ą do k a te g o rii u m ó w - u p o d ło ż a zaw arcia m a łż e ń stw a tkw i sw o b o d a obydw u stro n , d o ty cząca zaró w n o sam ej decyzji, ja k i w y b o ru p a r tn e r a 7.
D o zaw arcia m ałżeń stw a u staw a p rzew id u je o k re ślo n e p rzesłan k i, k tó re w inny być sp ełn io n e. W zależności o d skutków , ja k ie w yw ołuje ich n ie sp e łn ie n ie , p rz e sła n k i te m o żn a sklasyfikow ać w trz e c h g ru pach: k o n ieczn e, fo rm a ln o -p o rz ąd k o w e o ra z w yłączające zaw arcie m ałżeństw a.
1.1. P rz e sła nki k o n ieczn e
P rz esłan k i k o n ieczn e, zw ane ta k ż e p rz e sła n k a m i istn ie n ia m a łż e ń stwa, w skazuje a rt. 1 § 1 k.r.o. (m ałżeń stw o z a w ieran e p rz e d k iero w n i k iem u.s.c.): 1) o d m ie n n o ść p łci n u p tu rie n tó w ; 2) zło żen ie zgodnych o św iadczeń; 3) je d n o c z e sn a o b e cn o ść n u p tu rie n tó w przy sk ład an iu o św iadczeń; 4) zło żen ie tych ośw iad czeń p rz e d k iero w n ik iem u rz ę d u sta n u cywilnego.
6 Zob. J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa 2005, s. 82-83; Kodeks Ro dzinny i Opiekuńczy z komentarzem, pod red. K. Piaseckiego, jw., s. 24.
7 Ignatowicz, Nazar, jw., s. 82-83; Por. T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, War szawa 2005, s. 38-40
W związku z ratyfikacją k o n k o rd atu z dnia 28 lipca 1993 ro k u 8, a n a stępnie nowelizacją k.r.o. d o k o n an ą w dniu 24 lipca 1998 ro k u 9, w prow a dzającą drugi, alternatyw ny sposób zaw arcia m ałżeństw a (m ałżeństw o wyznaniow e ze skutkam i cywilnymi m ałżeństw a zaw artego p rz e d kierow nikiem u.s.c. - art. 1 § 2 i art. 3 k.r.o.), do zaw arcia m ałżeństw a w takiej w łaśnie form ie wym aga się spełnienia następujących przesłanek: 1) o d m ienność płci nupturientów ; 2) złożenie zgodnych ośw iadczeń (w yrażają cych w olę jednoczesnego zaw arcia m ałżeństw a podlegającego praw u p o l skiem u); 3) jednoczesna obecność n u p tu rien tó w przy składaniu ośw iad czeń; 4) złożenie tych ośw iadczeń p rz e d duchow nym ; 5) zaw arcie m a ł żeństw a w form ie wyznaniowej; 6) sporządzenie ak tu m ałżeństw a (p o d le gającego praw u polskiem u) przez kierow nika u.s.c. (art. 1 § 2 k.r.o.).
N ie tru d n o zauw ażyć, że trzy p ierw sze z w ym ienionych p rz e sła n e k są id en ty czn e z trz e m a pierw szym i p rz e sła n k a m i zaw arcia m ałżeń stw a w try b ie art. 1 § 1 k.r.o., przy czym w o d n ie sie n iu do je d n e g o i drugiego try b u zaw ieran ia m ałże ń stw a p rz e sła n k a d ru g a je s t zró żn ico w an a p o d w zg lęd em treści skład an y ch zg o d n ie ośw iadczeń. C zw arta p rz e sła n k a je s t je d y n ie an alo g iczn a w sto su n k u do czw artej p rz e sła n k i zaw arcia m ałżeń stw a p rz e d k iero w n ik iem u.s.c. (o b ecn o ść czynnika o ficjaln e go), n a to m ia st dw ie o sta tn ie są czymś d o d atk o w y m dla zaistn ien ia m ałżeń stw a zaw ieran eg o p rz e d du ch o w n y m 10.
N iezach o w an ie choćby je d n e j z p rz e sła n e k koniecznych p o w oduje, że m ałżeń stw o n ie zo staje zaw arte, czynność p ra w n a zaw arcia m a łż e ń stw a je s t w ięc w ów czas poczytyw ana p rz e z p ra w o za n ie d o k o n a n ą
( m a tr im o n iu m n o n ex isten s).
1.2. P rz e sła n k i fo rm a ln o -p o rz ąd k o w e
P rzesłan k i fo rm aln o -p o rząd k o w e (regulow ane p rzep isam i o c h a ra k te rz e p ro ced u raln o -p o rząd k o w y m ) to liczne nakazy, których n ie d o p e ł n ien ie nie m a w pływu n a w ażność m ałżeństw a. W ym ogi te o d n o szą się 8 Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993 r. (Dz.U. z 1998 r., Nr 51, poz. 318).
9 Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o zmianie ustaw - Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 1998 r. Nr117, poz. 757).
do o k re su p o p rzed zająceg o zaw arcie zw iązku m ałżeńskiego lub są zw ią z an e ze sk ład an iem ośw iadczeń o w stąp ien iu w zw iązek m ałżeński (lub ośw iadczeń w oli jed n o czesn eg o zaw arcia m ałżeństw a podlegającego p ra w u p o lsk iem u w p rz y p ad k u zaw ierania m ałżeństw a w trybie art. 1 § 2 k.r.o.). P rzesłan k i te, zaw arte w k.r.o. i w p.a.s.c., a tak że w p rzepisach w ykonaw czych w ydanych n a pod staw ie p.a.s.c., m ają p rz e d e wszystkim n a celu zap o b ieg an ie zaw ieraniu m ałżeństw , u p o d staw których tkwią okoliczności po w o d u jące b ra k akceptacji ze strony praw a, p o d k reślen ie doniosłości społecznej m ałżeństw a i skłonienie n u p tu rien tó w , by w sp o sób przem yślany pow zięli swoją decyzję, n a d a n ie czynności praw nej za w arcia m ałżeństw a uroczystego c h a ra k te ru pow agi, a tak że u jed n o lice n ie try b u po stęp o w an ia przy zaw ieraniu m ałżeństw a.
G dy ch o d zi o m ałżeń stw o zaw ieran e p rz e d k iero w n ik iem u.s.c., a w ięc w try b ie a rt. 1 § 1 k.r.o., to d o p rz e sła n e k , o k tó ry ch m ow a, n a le żą: 1) zaw arcie m ałżeń stw a w u.s.c. w ybranym p rz e z n u p tu rie n tó w (a rt. 12 ust. 1 p. a. s. c); 2) zło ż en ie p rz e z n u p tu rie n tó w w ym aganych d o k u m e n tó w o ra z tzw. zap ew n ien ia (a rt. 3 § 1 k .r.o .); 3) w yjaśnienie u d z ie lo n e n u p tu rie n to m p rzez k iero w n ik a u.s.c. d o n io sło ści zw iązku m ałżeń sk ieg o i p rzep isó w o p ra w a c h i o b o w iązk ach m ałżeń sk ich o raz o nazw isku m a łż o n k ów i ich dzieci (a rt. 3 § 3 k .r.o .); 4) zachow anie o k re su tzw. w yczekiw ania (art. 4 k .r.o .); 5) o d m o w a p rz e z k ierow nika u.s.c. przyjęcia ośw iadczeń o w stą p ie n iu w zw iązek m ałżeń sk i w wy p a d k u pow zięcia w iad o m o ści o istn ie n iu okoliczności w yłączającej z a w arcie m ałż eń stw a o ra z zw ró cen ie się p rz e z e ń do sąd u w p rzy p a d k u w ątpliw ości, czy m ałżeń stw o m o że być za w arte (a rt. 5 k.r.o. i art. 7 ust. 2 p k t 1 p.a.s.c.); 6) zaw arcie m ałżeń stw a z zach o w an iem fo rm y uro czy stej: p u b lic zn ie w o b ecn o śc i dw óch p e łn o le tn ic h św iadków (art. 7 § 1 k .r.o. i a rt. 58 ustt. 1-2 p .a .s.c .)11; 7) n iezw łoczne - p o zaw arciu m
ałżeń-11 Na tę uroczystą formę zawierania małżeństwa składają się: zapytanie kierowane do stron przez kierownika U.S.C., czy zamierzają zawrzeć ze sobą małżeństwo; twierdząca od powiedź stron; wezwanie stron przez kierownika U.S.C. do złożenia oświadczeń o wstąpie niu w związek małżeński oraz oświadczeń w sprawie nazwisk małżonków i ich dzieci; spraw dzenie przez kierownika U.S.C. tożsamości i pełnoletności świadków; złożenie przez jedne go i drugiego nupturienta (sukcesywnie) przed kierownikiem U.S.C. oświadczenia o wstąpie niu w związek małżeński (treść oświadczenia powtarzają za kierownikiem U.S.C. lub odczy tują je na głos; osoba niemogąca mówić składa oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeń ski podpisując akt małżeństwa); ogłoszenie przez kierownika U.S.C. - po złożeniu oświad czeń o wstąpieniu w związek małżeński - zawarcia małżeństwa wskutek zgodnych oświad czeń obu stron (art. 7 §§ 2-4 k.r.o. i art. 57 p.a.s.c.).
stw a (lub p o u s ta n iu p rzeszk o d y ) - sp o rz ą d z e n ie p rz e z k iero w n ik a u.s.c. a k tu m ałżeń stw a (a rt. 61 p .a .s.c .)12.
W o d n ie sie n iu d o m a łżeń stw a z aw ie ra n e g o p rz e d duchow nym , do p rz e s ła n e k fo rm a ln o -p o rz ąd k o w y c h n ależą: 1) zło ż e n ie p rz e z n u p tu - rie n tó w w ym aganych d o k u m e n tó w o ra z tzw. zap e w n ie n ia (a rt. 3 § 1 k.r.o .); 2) w y jaśn ien ie u d z ie lo n e n u p tu r ie n to m p rz e z k iero w n ik a u.s.c. d o n io sło ści zw iązku m ałż e ń sk ie g o o ra z p rz e p isó w o p raw ach 1 o b o w iązk ach m a łże ń sk ich o ra z o n azw isk u m a łż o n k ów i ich dzieci (a rt. 3 § 3 k .r.o .); 3) w y d an ie n u p tu rie n to m p rz e z k iero w n ik a u.s.c. z a św iad czen ia (tra c ą c e g o m o c p o upływ ie trz e c h m iesięcy o d d n ia w y d a n ia ) stw ierd zająceg o b r a k o k o liczn o ści w yłączających zaw arcie m a łż e ń stw a o ra z tre ś ć i d a tę zło żo n y ch p rz e d n im o św iad czeń w s p ra w ie n azw isk przyszłych m a łż o n k ów i ich dzieci (w trz e c h e g z e m p la rz a c h ) o ra z p o in fo rm o w a n ie stro n o dalszych czy n n o ściach k o n ie c z nych do zaw arcia m a łże ń stw a (a rt. 4 ’ k.r.o . i § 18 u st. 2 ro z p o rz ą d z e n ia M in istra S p raw W ew n ętrzn y ch i A d m in istra c ji z d n ia 26 p a ź d z ie r n ik a 1998 ro k u w sp raw ie szczegółow ych z a sa d sp o rz ą d z a n ia aktów s ta n u cyw ilnego, sp o so b u p ro w a d z e n ia ksiąg sta n u cyw ilnego, ich k o n tro li, p rzech o w y w an ia i z a b e z p iec z e n ia o rz w zo ró w ak tó w sta n u cyw ilnego, ich o dpisów , zaśw iad czeń i p ro to k o łó w )13; 4) o d m o w a p rz e z k ie ro w n ik a u.s.c. w y d an ia z aśw iad czen ia stw ierd zająceg o b ra k ok o liczn o ści w yłączających zaw arcie m a łżeń stw a w p rz y p a d k u p o w zięcia w iad o m o ści o istn ie n iu o k o liczn o ści w yłączającej zaw arcie m a łż e ń stw a o ra z zw ró cen ie się p rz e z e ń do są d u w p rz y p a d k u w ą tp li w ości, czy m a łżeń stw o m o że być z a w a rte (a rt. 5 k.r.o. i a rt. 7 ust. 2 p k t 2 p .a.s.c.); 5) p rz e d sta w ie n ie p rz e z stro n y d u c h o w n e m u zaśw iad cze n ia (w trz e c h e g z e m p la rz a c h ) sp o rz ą d z o n e g o p rz e z k iero w n ik a u.s.c. stw ierd zająceg o b r a k o k o liczn o ści w yłączających zaw arcie m a łż e ń stw a (a rt. 8 § 1 k .r.o .); 6) z a k az przy jęcia p rz e z d u ch o w n eg o o św iad cz eń w oli stro n je d n o c z e sn e g o zaw arcia m a łżeń stw a p o d le g a ją c eg o p ra w u p o lsk ie m u b e z u p rz e d n ie g o p rz e d sta w ie n ia m u zaśw iad czen ia stw ierd zająceg o b r a k o k o liczn o ści w yłączających zaw arcie m a łż e ń 12 Por. J. Winiarz, J. Gajda, Prawo rodzinne, Warszawa 1999, s. 46-51; Smyczyński, jw., s. 28-31; Ignatowicz, Nazar, jw., s. 92-94.
13 Dz.U. z 1998 r. Nr 136, poz. 884; Wzór zaświadczenia określa załącznik do obwieszcze nia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 4 listopada 1998 r. w sprawie oglo- szenia wykazu stanowisk, których zajmowanie upoważnia do sporządzenia zaświadczenia stanowiącego podstawę sporządzenia aktu małżeństwa zawartego w sposób określony w art. 1 § 2 i 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (Dz.U. 1998 r. Nr 40, poz. 554).
stw a sp o rz ą d z o n e g o p rz e z k ie ro w n ik a u.s.c. (a rt. 8 § 1 k .r.o .); 7) p o in fo rm o w a n ie n u p tu rie n tó w p rz e z d u ch o w n eg o - p rz e d zaw arciem m a łżeń stw a w yznaniow ego - o tre śc i po d staw o w y ch p rz e p isó w p ra w a p o lsk ie g o n o rm u jąc y ch zaw arcie m a łż eń stw a i je g o sk u tk i (art. 62 a p .a.s.c.); 8) z ło ż e n ie p rz e z n u p tu rie n tó w ośw iad cz eń w oli je d n o c ze sn eg o zaw arcia m a łż e ń stw a p o d le g a ją c e g o p ra w u p o lsk ie m u w fo rm ie p u b liczn ej: w o b ec dw óch p e łn o le tn ic h św iadków (a rt. 8 § 2 k .r.o .); 9) sp o rz ą d z e n ie p rz e z d u ch o w n eg o - n iezw ło czn ie p o z ło żen iu p rz e z stro n y o św iad cze ń w oli je d n o c z e sn e g o zaw arcia m ałżeń stw a p o d le g a ją c eg o p ra w u p o lsk ie m u - zaśw iad czen ia stw ierd zająceg o , że o św iad czen ia te zo stały zło ż o n e w je g o o b ec n o ści przy zaw arciu m a ł żeń stw a w yznaniow ego, p o d p isa n e g o p rz e z d u ch o w n eg o , m a łż o n k ów i dw óch p e łn o le tn ic h św iadków o b ecn y ch p rzy zło ż e n iu tych o św iad czeń (a rt. 8 § 2 k .r.o .)14; 10) p rz e k a z a n ie p rz e z d u c h o w n eg o do u.s.c. (w łaściw ego ze w zg lęd u n a m iejsce z aw arcia m a łż e ń stw a ) sp o rz ą d z o n eg o zaśw iad czen ia (w sp o m n ian eg o w p u n k c ie p o p rz e d n im ) w raz z zaśw iad czen iem sp o rz ą d z o n y m p rz e z k ie ro w n ik a u.s.c. n a p o d staw ie a rt. 4 ’ k.r.o. - p rz e d u pływ em p ię c iu d n i o d zaw arcia m ałż eń stw a, przy czym w p rz y p a d k u n iem ożliw ości z a c h o w a n ia te g o te rm in u z p o w o d u siły wyższej b ieg te rm in u u le g a zaw ie szen iu p rz e z czas trw a n ia p rz e szkody (a rt. 8 § 3 k.r.o . i a rt. 12 u st. 3 p .a .s.c .)15; 11) zw ró cen ie się p rz e z k iero w n ik a u.s.c. do d u ch o w n eg o (n a w n io se k o soby z a in te re sow anej) w p rz y p a d k u u tra ty p rzesy łk i p o le c o n e j zaw ierającej z a św iadczenie s p o rz ą d z o n e p rz e z d u ch o w n eg o sto so w n ie do a rt. 8 § 2 k.r.o. o p o tw ie rd z e n ie tre śc i u tra c o n e g o zaśw iad czen ia o ra z o d o s ta r c ze n ie d o w o d u n a d a n ia przesy łk i (a rt. 61 a u st. 4 p.a.s.c.).
14 Wzór zaświadczenia stanowiącego podstawę sporządzenia aktu małżeństwa określa za łącznik do obwieszczenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 4 listopada 1998 r., jw.
15 Por. Ignatowicz, Nazar, jw., s. 94-95; Smyczyński, jw., s. 32-35; Winiarz, Gajda, jw., s. 66-69; Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy z komentarzem, pod red. K. Piaseckiego, jw., s. 34-39; J. Strzebińczyk, Zawarcie małżeństwa wyznaniowego podlegającego prawu pol skiemu, „Rejent” 1999, nr 4, s. 23-24; H. Haak, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Zawarcie małżeństwa. Komentarz, Toruń 1999, s. 16-25; K. Pietrzykowski, w: Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, pod red. E. Pietrzykowskiego, Warszawa 2003, s. 118-119; A. Szadok-Bratuń, Zawieranie małżeństwa „konkordatowego” w świetle polskiego pra wa administracyjnego, Wrocław 2004 (mps), s. 171-186; H. Chwyć, Zawarcie małżeństwa w prawie polskim. Poradnik dla kierowników Urzędów Stanu Cywilnego, Lublin 2001, s. 13-15; W. Góralski, Zawarcie małżeństwa konkordatowego w Polsce, Warszawa 1998, s. 43-58;
P o ró w n a n ie p r z e s ła n e k d o z a w a rc ia m a łż e ń s tw a w o b y d w u f o r m a c h p o z w a la stw ie rd zić , że d w ie p rz e s ła n k i są tu ta j id e n ty c z n e : d ru g a , d o ty c z ą c a fo rm y z a w a rc ia z w iązk u p r z e d k ie ro w n ik ie m u.s.c. (z ło ż e n ie p rz e z s tro n y d o k u m e n tó w i tzw . z a p e w n ie n ia ) z p ierw szą, o d n o s z ą c ą się d o m a łż e ń s tw a z a w ie ra n e g o w try b ie a rt. 1 § 2 k .r.o . o ra z o d p o w ie d n io trz e c ia (w y ja śn ie n ie u d z ie lo n e s tro n o m p rz e z k ie ro w n ik a u .s.c .) z d ru g ą . D w ie in n e p rz e s ła n k i z w ią z a n e z o b y d w ie m a fo rm a m i z a w a rc ia m a łż e ń s tw a są w s to s u n k u d o sie b ie a n a lo g ic zn e: p ią ta z k a ta lo g u p rz e s ła n e k z a w a rc ia m a łż e ń s tw a p r z e d k ie ro w n ik iem u.s.c. (o d m o w a p rz y ję c ia p rz e z k ie ro w n ik a u.s.c. o św ia d c z e ń s tr o n o w s tą p ie n iu w z w iązek m a łż e ń s k i) w s to s u n k u do c z w artej o d n o sz ą c e j się d o fo rm y a lte rn a ty w n e j (o d m o w a w y d a n ia p rz e z k ie ro w n ik a u.s.c. s tr o n o m z a św ia d c z e n ia s tw ie rd z a ją c e g o b r a k o k o lic z n o śc i w y łąc zając y ch z a w a rc ie m a łż e ń s tw a ) o ra z o d p o w ie d n io sz ó sta (z ło ż e n ie p rz e z s tro n y p r z e d k ie ro w n ik ie m u.s.c. o św ia d c z e ń o w s tą p ie n iu w zw ią z e k m a łż e ń s k i w o b e c n o ś c i dw óch p e łn o le tn ic h św iad k ó w ) d o ó sm e j (z ło ż e n ie p rz e z s tro n y p r z e d d u ch o w n y m o św ia d c z e ń w o li je d n o c z e s n e g o z a w a rc ia m a łż e ń stw a w o b e c n o ś c i d w ó ch p e łn o le tn ic h św iad k ó w ). Z k o le i p rz e s ła n k a s ió d m a w sk a z a n a w w y k azie d o ty cz ący m fo rm y z a w ie ra n ia m a łż e ń stw a p r z e d k ie ro w n ik ie m u .s.c. (s p o rz ą d z e n ie p r z e z e ń - n ie z w ło c z n ie p o z a w a rc iu zw iąz k u lu b p o u s ta n iu p rz e sz k o d y - a k tu m a łż e ń stw a) w y k azu je a n a lo g ię w s to s u n k u d o p rz e s ła n k i k o n ie c z n e j s p o r z ą d z e n ia a k tu m a łż e ń s tw a (p o d le g a ją c e g o p ra w u p o ls k ie m u ) z a w a rte g o w fo rm ie w y z n a n io w e j16.
P rz esłan k ą, k tó ra n ie je s t w ym agana d o zaw arcia m ałżeń stw a w f o r m ie w yznaniow ej, je s t zach o w an ie m iesięczn eg o o k re su tzw. w yczeki w ania, w ym agane do zaw arcia m ałżeń stw a p rz e d k iero w n ik iem u.s.c. (p rz e sła n k a c zw arta). W reszcie w yłącznie w o d n ie sie n iu do zaw arcia m ałż eń stw a w fo rm ie w yznaniow ej w ystęp u je sześć n astęp u jący ch
16 Odmienny dla dwóch trybów zawarcia małżeństwa charakter przesłanki (dowodowy w odniesieniu do związku zawartego przed kierownikiem u.s.c. i konstytutywny, konieczny, prawotwórczy w odniesieniu do małżeństwa zawieranego w formie wyznaniowej) może bu dzić zastrzeżenia, stanowi bowiem odstępstwo od konstrukcji prawnej zawarcia małżeń stwa zawieranego przed kierownikiem u.s.c. T. Smyczyński (jw., s. 32-33) usprawiedliwia to potrzebą zapewnienia nie tylko uprzedniej kontroli organu państwowego, ale i pewności stron, że małżeństwo zostało rzeczywiście zawarte w świetle prawa polskiego. Przesłanka sporządzenia aktu małżeństwa pełni więc rolę kontroli następczej sprawowanej przez or gan państwa.
p rz e sła n e k oryginalnych, ściśle zw iązanych z jej c h a ra k te re m : p rz e d staw ienie p rz e z stro n y d u ch o w n e m u zaśw iadczenia w y danego p rzez k iero w n ik a u.s.c. stw ierd zająceg o b r a k okoliczności w yłączających z a w arcie m ałże ń stw a (p ią ta ), zakaz przyjęcia p rz e z d u ch o w n eg o ośw iad c zen ia w oli stro n je d n o c z e sn e g o zaw arcia m ałż eń stw a p o d leg ająceg o p ra w u p o lsk ie m u b e z u p rz e d n ie g o p rz e sta w ie n ia m u zaśw iadczenia k iero w n ik a u.s.c. (szósta), p o in fo rm o w a n ie stro n p rz e z d uchow nego 0 treści p rzep isó w p ra w a p o lsk ieg o n o rm u jący ch zaw arcie m ałżeństw a 1 je g o skutki (sió d m a), sp o rz ą d z e n ie p rz e z d u ch o w n eg o zaśw iadczenia stw ierd zająceg o zło żen ie p rz e z n u p tu rie n tó w ośw iad czeń w oli w ym a ganych w art. 1 § 2 k.r.o. (d ziew iąta), p rz e k a z a n ie p rz e z ducho w n eg o do u.s.c. sp o rz ą d z o n e g o p rz e z e ń zaśw iadczenia (d ziesiąta), zw rócenie się p rz e z k iero w n ik a u.s.c. do d u ch o w n eg o w p rz y p a d k u u tra ty p rz e syłki p o le c o n e j zaw ierającej zaśw iadczenie sp o rz ą d z o n e p rz e z d u ch ow nego (je d e n a sta ).
N ie z a c h o w a n ie ja k ie jk o lw ie k z p rz e s ła n e k fo rm a ln o -p o rz ą d k o - w ych - w o d n ie s ie n iu z a ró w n o d o m a łż e ń stw a z a w ie ra n e g o w try b ie a rt. 1 § 1 k .r.o ., ja k i d o m a łż e ń stw a z a w ie ra n e g o w try b ie a rt. 1 § 2 k .r.o . - n ie m a w pływ u n a w a ż n o ść z a w a rte g o zw iązk u m a łż e ń s k ie go. N ależy p rzy ty m d o d a ć , że n ie s p e łn ie n ie d w ó ch p r z e s ła n e k d o ty czących z a w ie ra n ia m a łż e ń stw a try b ie a rt. 1 § 2 k .r.o . u p o w a ż n ia k ie ro w n ik a u.s.c. d o o d m o w y sp o rz ą d z e n ia a k tu m a łż e ń stw a . W p ierw szy m p rz y p a d k u (p rz e s ła n k a 9) c h o d z i o sp o rz ą d z e n ie p rz e z d u c h o w n e g o z a św ia d c z e n ia o z ło ż e n iu p rz e z s tro n y o św ia d c z e ń w oli je d n o c z e s n e g o za w a rc ia m a łż e ń stw a p o d le g a ją c e g o p ra w u p o ls k ie m u , gdy uczynił to b e z u p rz e d n ie g o p rz e d s ta w ie n ia m u za św ia d c z e n ia k ie ro w n ik a u.s.c. stw ie rd z a ją c e g o b r a k o k o lic z n o śc i w y łączają cych za w a rc ie m a łż e ń stw a (w ynika to z a rt. 8 § 1 k .r.o .), w d ru g im zaś (p rz e s ła n k a 10) o p r z e k a z a n ie p rz e z d u c h o w n e g o d o u.s.c. z a św iad c zen ia s tw ie rd z a ją c e g o z ło ż e n ie p rz e z s tro n y w sp o m n ia n y c h w yżej o św ia d c z e ń w oli, gdy u czy n ił to p rz e k ra c z a ją c zaw ity t e r m in p ię c io d n io w y b e z u s p ra w ie d liw ie n ia te j zw łoki d z ia ła n ie m siły w yż szej ( a rt. 61 a u st. 5 p .a .s.c .).
1.3. P rz esłan k i (okoliczności) w yłączające zaw arcie m ałżeń stw a T rzecią g ru p ę p rz e s ła n e k sta n o w ią o k o liczn o ści w y łączające z a w a rc ie m a łż e ń stw a , n az y w an e ta k ż e p rz e sz k o d a m i z aw arcia m a łż e ń
stw a lu b p rz e sz k o d a m i m a łże ń sk im i, n ie k ie d y z a k a z am i m a łż e ń stw a czy p rz e s ła n k a m i neg aty w n y m i (w ym agają n ie is tn ie n ia p rz e sz k ó d ). S ą to o g ra n ic z e n ia d o w o ln o ści w z a w ie ra n iu zw iązków m a łż e ń sk ic h 17, p o p rz e z k tó re u sta w o d a w c a z a c ieśn ił z a k re s sw obody n u p tu rie n tó w ze w z g lęd u n a o k re ś lo n e o k o liczn o ści d o ty czące je d n e g o z n ic h lub o b o jg a . Z a p rz y ję c ie m n ie k tó ry c h p rz e sz k ó d p rz e m a w ia ją w zględy b io lo g ic z n e czy e u g e n ic z n e, u sta n o w ie n ie in n y ch u z a sa d n ia ją ra c je n a tu ry m o ra ln e j, je sz c z e in n e z n a jd u ją sw oją p o d sta w ę w sfe rz e s p o łeczn o -o b y czajo w ej. N ie k tó re p rz e sz k o d y w y n ik ają je d n o c z e śn ie z k ilk u źró d e ł.
O k o liczn o ści w y łączające z aw arcie m a łż e ń stw a , w yszczeg ó ln io n e w k.r.o . w y c z e rp u ją co 18, o g ra n ic z o n e p rz e z u sta w o d a w c ę d o m in i m u m , ja k o p rz e s ła n k i n ie n a le ż ą c e d o k a te g o rii k o n ieczn y ch , n ie w pływ ają n a w aż n o ść zw iązku m a łż e ń sk ie g o . Ten o s ta tn i w ięc, z a w a r ty m im o istn iejącej p rz eszk o d y , je s t w ażny, co o z n a c z a że osoby, k tó re go zaw arły (n a w e t d o p u sz c z a ją c się b ig am ii), są w św ietle p ra w a m a łż o n k a m i. M a łż e ń stw o z a w a rte w p rz y p a d k u istn ie n ia p rzeszk o d y , ja k k o lw ie k je s t w ażn e , m o ż e je d n a k z o sta ć u n ie w a ż n io n e , je śli nie u le g ło k o n w alid acji. M ó w ią c in aczej, san k c ją n a ru s z e n ia z a k a z u w y łą c z a jąc e g o zaw arcie m a łż e ń stw a je s t m ożliw ość je g o k o n sty tu ty w n e go u n ie w a ż n ie n ia 19.
K a ta lo g p rz e sz k ó d m a łżeń sk ic h , o b e jm u ją c y sie d e m o k o liczności, p rz e d sta w ia się n a stę p u ją c o : 1) n ie o sią g n ię c ie w ie k u u p ra w n ia ją c eg o d o z aw arcia zw iązku m a łż e ń sk ie g o (n ie u k o ń c z e n ie o s ie m n a s tu lat; a rt. 10 § 1 k .r.o .); 2) c a łk o w ite u b e z w ła sn o w o ln ie n ie (a rt. 11 § 1 k .r.o .); 3) c h o ro b a psy c h iczn a lu b n ied o ro zw ó j um ysłow y (a rt. 12 § 1 k .r.o .); 4) p o z o sta w a n ie w zw iązku m a łż e ń skim (a rt. 13 § 1 k .r.o .); 5) p o z o sta w a n ie s tro n w sto su n k u p o k re w ie ń stw a w linii p ro s te j (bez o g ra n ic z e n ia ) o ra z w d ru g im sto p n iu linii b o czn ej (ro d z e ń stw o ; a rt. 14 § 1 k .r.o .); 6) p o z o sta w a n ie s tro n w sto su n k u p o w in o w actw a w li n ii p ro ste j (b e z o g ra n ic z e ń ; a rt. 14 § 1 zd. 1 in f i n e k .r.o .); 7) p o z o s ta w a n ie s tro n w sto su n k u p rz y sp o sa b ia ją c eg o i p rz y sp o so b io n e g o (a rt.
15 § 1 k. r. o ).
D o o k o lic zn o ści w y łączających z aw arcie m a łż e ń stw a n a le ż ą p o z a tym w p ro w a d z o n e d o k.r.o . n o w elą z 24 lip ca 1998 ro k u , p o s tu lo w a
17 Zob. S. Grzybowski, Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Warszawa 1980, s. 55 nn. 18 Zob. art. 17 k.r.o.
n e o d d a w n a w d o k try n ie 20 trzy w ady o św ia d czen ia o w stą p ie n iu w zw iązek m a łż e ń sk i (p rzy z a w ie ra n iu m a łż e ń stw a w try b ie a rt. 1 § 1 k .r.o .) lu b o św ia d c z e n ia w oli je d n o c z e s n e g o zaw arc ia m a łżeń stw a p o d le g a ją c e g o p ra w u p o lsk ie m u (p rzy z a w ie ra n iu m a łż e ń stw a w try b ie a rt. 1 § 2 k. r. o ). W ady te , p o d o b n ie ja k p rz e szk o d y , n ie p o w o d u ją n iew ażn o ści m a łż e ń stw a , sp raw ia ją n a to m ia s t, że m a łż e ń stw o m o że być u n ie w a ż n io n e .
D o w ad tych należą: 1) p o zo staw an ie - z jak ich k o lw iek p o w odów - w stan ie w yłączającym św iadom e w yrażenie w oli (art. 15‘ § 1 p k t 1 k.r.o.); 2) p o zo staw an ie p o d w pływ em b łę d u co do tożsam ości drugiej strony (art. 15’ § 1 p k t 2); 3) p o zo staw an ie p o d w pływ em bezpraw nej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności w ynika, że składający ośw iadczenie m ógł się obaw iać, że je m u sam em u lub innej o so b ie grozi p o w ażn e n iebezpieczeństw o o so b iste (art. 15’ § 1 p k t 3).
N ależy d odać, że gdy ch o d zi o u n ie w a żn ien ie m ałżeństw a, to po za p rz y p ad k am i zaw arcia zw iązku w sytuacji istn ie n ia je d n e j z siedm iu p rz e sz k ó d m ałżeń sk ich lu b je d n e j z trz e c h w ad ośw iadczenia woli, je st to m ożliw e ta k ż e w p rz y p a d k u zaw arcia m ałżeń stw a p rz e z p e łn o m o c nika, jeśli b ra k było zezw olenia sąd u n a zło żen ie ośw iadczenia o w stą p ie n iu w zw iązek m ałżeń sk i (lub ośw iadczenia w oli je d n o c z e sn e g o z a w arcia m ałżeń stw a p o d le g a ją c eg o p ra w u p o lsk ie m u - przy zaw ie ran iu zw iązku w try b ie art. 1 § 1 k .r.o .) p rz e z p e łn o m o c n ik a alb o je ż e li p e ł n o m o cn ictw o było n iew ażn e lub sk u teczn ie o d w o łan e; n ie je s t m ożli w e z te g o p o w o d u ż ą d a n ie u n ie w aż n ien ia m ałżeń stw a, je żeli m a łż o n kow ie p o d ję li w sp ó ln e życie (art. 16 k .r.o.).
2. W prawie kanonicznym
Z a w a rc ie m a łż e ń s tw a k a n o n ic z n e g o , o k re ś la n e g o w p ra w ie k a n o n ic z n y m ja k o w s p ó ln o ta c a łe g o życia m ężczy zn y i k o b ie ty , s k ie ro w a n a ze swej n a tu ry d o d o b r a m a łż o n k ów o ra z d o z ro d z e n ia i w y c h o w a n ia p o to m s tw a , i p o d n ie s io n a p rz e z C h ry stu sa P a n a (p o m ię dzy o c h rz c z o n y m i) d o g o d n o ś c i s a k r a m e n tu (k a n . 1055 § 1 k p k ), 20 Zob. K. Pietrzykowski, Wpływ wad oświadczenia woli nupturientów na ważność małżeń stwa, „Studia Prawnicze” 1980 r., nr 3/65, s. 125; J. Preussner-Zamorska, Wady oświadczenia woli na gruncie prawa rodzinnego (ocena aktualnego stanu prawnego i wnioski de lege feren da, w: Problemy kodyfikacji prawa cywilnego (studia i rozprawy), Poznań 1990, s. 533 nn.
j e s t a k te m p ra w n y m zło ż o n y m z w y ra ż e n ia (u z e w n ę trz n ie n ia ) p rz e z n u p tu r ie n tó w k o n s e n s u m a łż e ń s k ie g o (w e w n ę trz n y a k t w o li) o ra z u d z ia łu w ty m a k c ie u p ra w n io n e g o d u c h o w n e g o i d w ó ch św iadków . Z g o d n a w o la o b y d w u s tro n je s t oczyw iście i w ty m sy ste m ie p r a w ny m ź ró d łe m p o w s ta n ia zw iąz k u m a łż e ń s k ie g o , in ac zej je g o p rz y czy n ą sp ra w c z ą (k a n . 1057 § 1 k p k ). D e k la r u ją c to exp re ssis verbis:
„M a tr im o n iu m f a c i t p a r ti u m c o n s e n s u s ...”, u s ta w o d a w c a za z n a cz a , ż e k o n s e n s u m a łż e ń s k ie g o „n ie m o ż e u z u p e łn ić ż a d n a w ła d z a l u d z k a ” (ta m ż e ).
P rzy jęta w d o k try n ie p ra w a k a n o n ic z n e g o te z a o p o c h o d z e n iu p o d staw ow ej s tru k tu ry m a łż e ń stw a z p ra w a n a tu ry (w skazuje n a to n a tu ra ln a sk ło n n o ść m ężczyzny i k o b iety do z je d n o c z en ia m a łż e ń sk ie g o )21, n ie zaś z pozytyw nego system u n o rm aty w n eg o , spraw ia, że m a łż e ń stw o n a g ru n c ie p ra w a k a n o n ic z n e g o je s t p o s trz e g a n e ja k o rzeczyw i sto ść n a tu ra ln a , a w ięc ja k o zjaw isko u p rz e d n ie w sto su n k u d o ja k ic h k o lw iek system ów p ra w a m a łż e ń sk ie g o 22. O b o k je d n a k e le m e n tó w w ypływ ających z p ra w a n a tu ra ln e g o , d o stru k tu ry p raw n ej m a łż e ń stw a n a le ż ą ta k ż e e le m e n ty p o c h o d z ą c e z p ra w a stan o w io n eg o , ja k ró w n ież w ynikające ze specyficznych z a ło ż e ń sy stem u k an o n iczn eg o . D o n a tu ra ln e j s tru k tu ry m a łże ń stw a u staw o d aw ca kościelny w p ro w a d za d e fa c to o d d aw n a d o d a tk o w e k o m p o n e n ty , o g ra n ic z a jąc w te n sp o só b iu s c o n n u b ii.
Ja k k o lw iek w d o k try n ie p ra w a k a n o n iczn eg o n ie m ów i się w p ro st o p rz e sła n k a c h zaw arcia m ałże ń stw a (fu n k cjo n u ją tu raczej zwroty: „przeszk o d y m ałż eń sk ie se n su la to ”; „przeszk o d y m ałżeń sk ie sensu str ic to ”; „w aru n k i do zaw arcia m ałże ń stw a w ażn eg o ”; „w aru n k i d o z a w arcia m ałżeń stw a w ażn eg o i tzw. g odziw ego”), to je d n a k d e facto c h o d zi tu o p rz e sła n k i d o zaw arcia m ałżeń stw a. U c ie k a ją c się w ięc do an alo g ii w sto su n k u d o d o ktryny p ra w a p olskiego, m o ż n a pow iedzieć, że k p k s ta tu u je o k re ślo n e p rz e sła n k i d o zaw arcia m ałżeń stw a, k tó re p ow inny być sp e łn io n e . B io rą c zaś p o d uw agę c h a ra k te r i sk u tk i p ra w n e, ja k ie w yw ołuje ich n ie sp e łn ie n ie , m o ż n a w śró d n ich w yróżnić trzy grupy: p rz e sła n k i k o n ieczn e, p rz e sła n k i fo rm a ln o -p o rz ąd k o w e , a ta k że p rz e sła n k i w p o sta c i zakazów .
21 Zob. R. Navarro Valls, Matrimonio y derecho, Madrid 1995, s. 8; J. Hervada, P. Lom bardia, Derecho del pueblo de Dios, t. 1, Pamplona 1970, s. 120.
22 G. Dzierżon, Niezdolność do zawarcia małżeństwa jako kategoria kanoniczna, Warsza wa 2002, s. 63.
2.1. P rz esłan k i k o n ieczn e
P rz esłan k i k o n ie czn e do zaw arcia m ałżeń stw a k an o n iczn eg o , o d p o w iad ające p o d w zg lęd em c h a ra k te ru i skutków p raw n y ch - tylko w pew nej m ierz e - p rz e sła n k o m k oniecznym o k reślo n y m w art. 1 §§ 1 2 k.r.o., to te, k tó ry ch sp e łn ie n ie je s t w ym agane d o w ażności m a łż e ń stwa. Ich zak res je s t n iep o ró w n y w aln ie szerszy w sto su n k u do z a k re su p rz e sła n e k koniecznych u san k cjo n o w an y ch w system ie p ra w a p o lsk ie go, o b e jm u je b o w iem aż trzy dziedziny: p rze szk o d y m ałżeń sk ie, k o n sens m ałżeń sk i (obejm u jący ta k zd o ln o ść k o n se n su a ln ą , ja k i w ady k o n se n su ) o ra z fo rm ę zaw arcia m ałżeń stw a. N ależy przy tym z a z n a czyć, iż w system ie p ra w a k an o n iczn eg o , o d m ie n n ie do ro zw iązań przyjętych w p raw ie polskim , n ie sp e łn ie n ie choćby je d n e j z p rz e sła n e k koniecznych zaw arcia m ałżeń stw a sk u tk u je niew ażnością zw iązku z sa m eg o p ra w a (n ie sp e łn ie n ie choćby je d n e j z p rz e s ła n e k koniecznych w p raw ie p o lsk im sk u tk u je n ie z a istn ie n ie m m ałżeń stw a).
W p rz y p a d k u n ie sp e łn ie n ia choćby je d n e j z p rz e sła n e k koniecznych w yrok o rzek ający o n ie istn ie n iu m ałżeń stw a n a g ru n c ie p ra w a p o lsk ie go m a c h a ra k te r deklaratyw ny. Taki sam c h a ra k te r - w p o d o b n e j sytu acji - m a n a fo ru m k ościelnym w yrok o rzek ający o niew ażności m a ł żeństw a k an o n iczn eg o .
2.1.1. P rze szk o d y m a łże ń sk ie
P rzeszk o d y m ałżeń sk ie, o k re ślo n e ja k o „zryw ające” („ im p e d im e n ta d ir im e n tia”; zob. tytuły ro zd ziałó w II i III w „ty tu le” k p k , D e m a tr im o n io” ), b ę d ą c e okoliczn o ściam i dotyczącym i b e z p o śre d n io osób, są z a k azam i (p rz e sła n k i negatyw ne), w ym agają w ięc w olności o d n ich p rzez zaw ierających zw iązek m ałżeński. O g ra n ic z e n ia dow olności w zaw ie ra n iu m ałżeństw a, u z a sa d n io n e są tym i sam ym i w zględam i, co p rz e szkody w y stęp u jące w k.r.o., o k tó ry ch to w zg lęd ach ju ż w sp o m n ian o , a p o n a d to w zględam i n a tu ry religijnej.
Trzy sp o śró d p rz e sz k ó d k an o n ic zn y ch p o c h o d z ą w p ro st z p ra w a B ożego: dw ie z p ra w a n a tu ra ln e g o (im p o te n c ja ; p o k re w ie ń stw o w li nii p ro ste j i w d ru g im sto p n iu linii b o c z n e j) o ra z je d n a z p ra w a n a tu ra ln e g o i z a ra z e m z p ra w a (B o że g o ) p ozytyw nego (p o zo staw a n ie w zw iązku m a łż eń sk im ), co u staw o d aw ca kościelny ob o w iązan y był w ziąć p o d uw agę. Z p u n k tu w id ze n ia te o rii a k tu p raw n eg o , m ałżeń
-stw o z a w ie ra n e m im o istn ie n ia p rz eszk o d y p o c h o d z ą c ej z p ra w a B o żeg o p o c ią g a za so b ą s k u te k n ie z a istn ie n ia a k tu p ra w n e g o (in existen - tia a c tu s iu rid ic i). W p rz y p a d k u zaś istn ie n ia p rzeszk o d y w ynikającej z p ra w a czysto k o śc ieln eg o m am y d o czynienia z n iesk u te c z n o śc ią a k tu p ra w n e g o (in e ffic a tia a c tu s iu rid ic i), co o zn a c z a je g o niew ażność
(n u llita s a c tu s iu rid ic i)23.
J a k o n ale ż ą ce do k a te g o rii p rz e sła n e k , k tó re w inny być sp e łn io n e p o d sankcją niew ażności m ałżeń stw a, p rzesz k o d y k a n o n ic z n e ró żn ią się isto to w o o d okoliczności w yłączających zaw arcie m ałżeń stw a fu n k cjonujących w p raw ie polskim . Podczas gdy n a fo ru m te g o o sta tn ie g o w yrok u niew ażniający m ałżeń stw o zaw arte w b rew zakazow i w p o stac i okoliczności w yłączającej je g o zaw arcie m a c h a ra k te r konstytutyw ny, w yrok sąd u k o ścieln eg o stw ierdzający n iew ażn o ść m ałżeń stw a k a n o nicznego m a c h a ra k te r je d y n ie deklaratyw ny. W y p ad a zauw ażyć, że w p raw ie k an o n iczn y m p rzeszk o d y m ałże ń sk ie n a le ż ą do p rz e sła n e k koniecznych zaw arcia m ałżeń stw a, n a to m ia st n a g ru n c ie p ra w a p o l skiego p rzeszk o d y m a łżeń sk ie n a le ż ą do o d rę b n e j g ru p y p rz e sła n e k 24.
D o k a ta lo g u k an o n ic z n y c h p rz e sz k ó d m a łż e ń sk ic h n a le ż ą n a s tę p u ją c e : 1) n ie o sią g n ię c ie w ie k u u p ra w n ia ją c e g o d o zaw arcia zw iązku m a łż e ń sk ie g o (n ie u k o ń c z n ie sz e sn a stu la t p rz e z m ężczy zn ę i c z te r n a stu la t p rz e z k o b ie tę ; k an . 1083 § 1 k. p. k.; n a p o d sta w ie k an . 1083 § 2 k p k K o n fe re n c ja E p is k o p a tu P o lsk i (K E P ) podw yższyła, je d n a k nie p o d san k cją n ie w ażn o ści m a łż e ń stw a , m in im u m w ie k u d la n u p tu - rien tó w : u k o ń c z e n ie p rz e z m ężczy zn ę i p rz e z k o b ie tę o sie m n a stu la t) 25; 2) im p o te n c ja , in aczej n ie m o c p łcio w a; k an . 1084 § 1 k p k )26; 3) p o z o sta w a n ie w zw iązku m a łż e ń skim (k an . 1085 § 1 k p k ); 4) ró żn ica religii, tzn . zw iązek p o m ię d z y k a to lik ie m a o so b ą n ie o c h rz c z o n ą (k an . 1086 § 1 k p k ); 5) św ięcen ia (k an . 1087 k p k ); 6) w ieczysty ślub czystości zło ż o n y w in sty tu c ie z a k o n n y m (k an . 1088 k p k ); 7) u p ro w a d z e n ie k o b ie ty p rz e z m ężczy zn ę z z a m ia re m za w arcia z n ią m a łż e ń
23 Zob. Dzierżon, jw., s. 306.
24 Zob. W. Góralski, Przeszkody małżeńskie wspólne w prawie kanonicznym i w prawie polskim. „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 34 (1987), z. 5, s. 5-22.
25 Zob. Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski dla duszpasterzy z dnia 22 października 1998 r. dotycząca małżeństwa konkordatowego, w: W. Góralski, Zawarcie małżeństwa kon
kordatowego w Polsce, jw., s. 129-137 (zob. n. 8).
26 Do kategorii przeszkód małżeńskich należy impotencja organiczna (o podłożu soma tycznym), natomiast impotencję funkcjonalną (o podłożu psychicznym) należy zaliczyć do niezdolności konsensualnej do zawarcia małżeństwa. Zob. Dzierżon, jw., s. 214-221 i 305.
stw a (k an . 1089 k p k ); 8) w y stęp ek , in aczej m a łż o n k o b ó jstw o (kan. 1090 k p k ); 9) p o z o sta w a n ie s tro n w sto su n k u p o k re w ie ń stw a w linii p ro ste j (b ez o g ra n ic z e n ia ) o ra z d o czw arteg o s to p n ia w łą c z n ie w linii b o cz n ej (k an . 1091 § 1 k p k ); 10) p o z o sta w a n ie stro n w s to s u n k u p o w in o w actw a w linii p ro ste j (b e z o g ra n ic z e ń ; k an . 1092 k p k ); 11) p rz y zw o ito ść p u b lic z n a , in aczej z a k a z za w a rcia m a łż e ń stw a p o m ięd zy m ężczyzną i k rew n y m i - w pierw szy m sto p n iu linii p ro s te j) k o b iety , z k tó rą m ężczy zn a te n p o z o sta w a ł w n iew ażn y m (k a n o n ic z n ie ) m a ł żeń stw ie a lb o n o to ry c z n y m lu b p u b licz n y m k o n k u b in a c ie (k an . 1093 k p k ); 12) p o k re w ie ń stw o u staw o w e w linii p ro s te j lu b w d ru g im s to p n iu linii b o czn ej (k an . 1094 k p k ).
2.1.2. K o n s e n s m a łż e ń s k i
M a ją c n a w zględzie isto tn y p rz y m io t m ałżeń stw a, ja k im je s t (o b o k je d n o śc i) n ie ro zerw aln o ść m ałżeń stw a, system k a n o n iczn eg o p raw a m ałżeń sk ieg o h o łd u je zasad z ie k o n sen su alizm u . K o n c e n tru je w ięc sw oją uw agę n a m o m e n c ie zaw arcia zw iązku m ałżeń sk ieg o , co o z n a cza, że w iąże sk u tk i p ra w n e zaró w n o z b ra k ie m zdolności k o n sen su al- nej (wym óg p ra w a n a tu ra ln e g o ), inaczej z n iezd o ln o ścią k o n se n su a ln ą (n iezd o ln o ść d o pow zięcia k o n se n su m ałżeń sk ieg o w ypływ ająca z p o w ażnych z a b u rz e ń stru k tu ry psycho-fizycznej osoby ludzkiej), ja k i ze znaczącym i m a n k a m e n ta m i (w adam i) k o n se n su m ałżeń sk ieg o , b ę d ą cego - w m yśl k an. 1057 § 2 k p k - a k te m woli, p rz e z k tó ry stro n y w za je m n ie się sobie o d d a ją i przy jm u ją w celu u sta n o w ie n ia m ałżeń stw a27. Z p u n k tu w id zen ia te o rii a k tu p raw n eg o , zaw ieran ie m ałżeństw a p rz e z o so b ę n ie p o sia d a ją c ą zdolności k o n se n su aln ej sk u tk u je niezaist- n ie n ie m a k tu p raw n e g o . Tak sam o dzieje się w p rz y p a d k u zaw ieran ia ta k ieg o zw iązku p rz e z o so b ę d o tk n ię tą w ad ą k o n se n su p o ch o d ząc ą z p ra w a n a tu ra ln e g o . N a to m ia st w sytuacji zaw ieran ia m ałżeństw a p rz e z o so b ę o b c iąż o n ą w ad ą k o n se n su p o c h o d z ą c ą z p ra w a czysto k o ścielnego należy m ów ić o n iesk u tec zn o ści a k tu p raw n eg o , a w k o n se kw encji o je g o niew ażności28.
27 Zob. R. Sobański, Wyznaczniki kanonicznego prawa małżeńskiego, w: Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie kanonicznym, pod red. B. Czecha, Katowice 1996 s. 185-188.
G d y ch o d zi o n iez d o ln o ść k o n se n su a ln ą , to d e k la ru ją c p raw o n a tu ra ln e u staw o d aw ca w skazuje n a trzy jej po staci: 1) b ra k w ystarcza jące go używ ania ro z u m u (k an . 1095, n. 1 k p k ); 2) pow ażny b ra k ro z e z n a n ia o ce n iająceg o co do isto tn y ch p ra w i obow iązków m ałżeń sk ic h w za je m n ie p rzekazyw anych i przyjm ow anych (kan. 1095, n. 2 k p k ); 3) n ie zd o ln o ść do p o d ę c ia isto tn y ch obow iązków m ałżeń sk ich z przyczyn n a tu ry psychicznej (kan. 1095, n. 3 kpk). D w ie p ierw sze p o sta c i stanow ią n ie zd o ln o ść p o d m io to w ą (n ie zd o ln o ść d o p o d ję c ia a k tu kw alifikow an- go zw iązanego w p o w zięciem k o n se n su m ałżeń sk ieg o ), n a to m ia st p o stać trzecia to n iezd o ln o ść p rz e d m io to w a (n ie zd o ln o ść d o p rz e k a z a n ia p rz e d m io tu k o n se n su m a łżeń sk ieg o )29.
C o się tyczy z k o lei w ad k o n se n su m ałżeń sk ieg o , ich k a ta lo g p rz e d staw ia się n astęp u jąco : 1) b ra k w ystarczającej w iedzy o m ałżeń stw ie (kan. 1096 § 1 kpk); 2) b łą d co d o to żsam o ści osoby lu b co do p rzy m io tu osoby (kan. 1097 §§ 1-2); 3) b łą d co do p rz y m io tu osoby sp o w o d o w any p o d s tę p e m (k an . 1098 k p k ); 4) b łą d co do jed n o ści, n ie ro z e rw al ności lu b g o d n o ści sak ra m e n ta ln ej m ałżeń stw a (kan. 1099 k p k ); 5) zg o d a p o z o ro w a n a , inaczej sym ulacja k o n se n su m ałżeń sk ie g o (kan. 1101 § 2 kpk); 6) pow zięcie k o n se n su m ałżeń sk ieg o p o d w a ru n k ie m (kan. 1101 §§ 1-2 kpk); 7) przym us i b o jaźń , inaczej b e z p ra w n a g ro ź b a (kan. 1103 k p k )30.
Z auw ażyć należy, że p ierw sze cztery w ady k o n se n su m ałżeńskiego c h ro n ią m in im um p raw dziw ego p rz e d m io tu zgody m ałżeń sk iej, a tym sam ym m ałżeństw a, trzy p o z o sta łe n a to m ia st stan o w ią o c h ro n ę k o n sen su p rz e d „sfałszo w an iem ” m ałżeń stw a (zg o d a p o z o ro w a n a ), p a to logią w ynikającą z p o staw ien ia w a ru n k u (pow zięcie k o n se n su p o d w a ru n k ie m ), n a ru sz e n ie m w olności w y b o ru s ta n u życia i w y b o ru m a łż o n k a (przym us i b o ja ź ń )31
W d o k try n ie p rzy jm u je się pow szechnie, że w ady k o n se n su m a łż e ń skiego p o w o d u ją niew ażn o ść m ałżeń stw a - p o w iększej części - z p r a w a n a tu ra ln e g o , w ątpliw ość w tym w zględzie dotyczy je d y n ie p o c h o d z e n ia b łę d u co d o p rz y m io tu osoby spo w o d o w an eg o p o d s tę p e m o raz
29 Zob. W. Góralski, G. Dzierżon. Niezdolność konsensualna do zawarcia małżeństwa ka
nonicznego, Warszawa 2001, s. 18; W. Góralski, Instytucja małżeństwa w prawie kanonicz nym i w prawie polskim, „Studia Płockie” 30 (2002), s. 203-206.
30 Szerzej na temat wad konsensu małżeńskiego zob. W. Góralski, Kanoniczna zgoda mał
żeńska, Gdańsk 1991, s. 88-242.
p rzy m u su i bo jaźn i. N a to m ia st b łą d co do je d n o śc i, n iero zerw aln o ści lu b g o d n o śc i sa k ra m e n ta ln e j m ałżeń stw a je s t ty tu łe m niew ażności p o chodzącym z p ra w a czysto kościeln eg o , ch o ć p rz e d m io te m regulacji je s t m a te ria p o c h o d z ą c a z p ra w a B ożego: n a tu ra ln e g o i pozytyw nego32. P o ró w n u ją c n ie z d o ln o ść k o n s e n s u a ln ą o ra z w ady k o n s e n s u m a ł ż eń sk ie g o w p ra w ie k a n o n ic z n y m z w p ro w ad zo n y m i d o k.r.o . - n o w e lą z 24 lip ca 1998 ro k u - w a d a m i o św iad cz eń s tro n sk ład a n y m i przy z a w ie ra n iu m ałż eń stw a, a ta k ż e z p rz e sz k o d a m i c h o ro b y psychicznej lu b n ie d o ro z w o ju u m y sło w eg o o ra z c ałk o w ite g o u b e z w ła sn o w o ln ie n ia w sy stem ie p ra w a p o lsk ie g o m o ż n a d o strz e c p e w n e p o d o b ie ń stw a. Tak w ięc p rz y ję ta w k p k n ie z d o ln o ść k o n s e n s u a ln a z n a jd u je swój „ o d p o w ie d n ik ” , je d n a k tylko w p ew n ej m ie rz e , w k .r.o ., a m ia n o w icie w w a d z ie o św ia d c z e n ia w oli, ja k ą je s t p o z o sta w a n ie - z j a k ich k o lw iek p o w o d ó w - w sta n ie w yłączającym św iad o m e w y rażen ie w oli, a ta k ż e w p rz e sz k o d z ie c h o ro b y psychicznej lu b n ie d o ro z w o ju u m ysło w eg o o ra z w p rz e sz k o d z ie całk o w iteg o u b ez w ła sn o w o ln ienia. Z k o le i u s a n k c jo n o w a n a w k p k w a d a k o n se n su , ja k ą je s t b łą d co do to ż sa m o śc i osoby, o d p o w ia d a p rz y jętej w k .r.o . w ad zie o św iad czen ia w oli w p o s ta c i p o z o sta w a n ia p o d w pływ em b łę d u co d o to żsam o ści d ru g iej stro n y . W reszcie w o ln o p rzy ró w n ać, je d n a k w p ew n y m tylko z a k re sie , u z n a n ą w k p k w a d ę k o n s e n s u p rz y m u su i b o ja ź n i d o fu n k c jo n u jącej w k.r.o . w ady o św iad czen ia w oli w p o sta c i p o z o sta w a n ia p o d w pływ em b e z p ra w n e j g ro źb y d ru g iej stro n y lu b o so b y trzeciej, je ż e li z o k o liczn o śc i w ynika, że sk ład a jący o św ia d c z e n ie m ógł się obaw iać, że je m u sa m e m u lu b in n e j o so b ie g ro z i p o w a ż n e n ie b e z p ie czeń stw o o so b iste .
N a kanw ie w skazanej analogii w yp ad a pow tórzyć, że n ie z ależn ie od dyw ersyfikacji w ystępujących - ta k w z a k resie p ra w a m a te ria ln e g o , ja k i fo rm a ln e g o - zachodzących p o m ięd zy o bydw om a system am i p raw n y m i w o b szarze, o k tó ry m m ow a, p o d staw o w a ró żn ic a m iędzy tkw i w sk u tk a ch p raw n y ch n ie sp e łn ie n ia o d n o śn y c h p rz e sła n e k . Podczas b o w iem gdy n a g ru n c ie p ra w a k a n o n icz n eg o n iezd o ln o ść k o n se n su a l n a i w ady k o n se n su sk u tk u ją niew ażnością m ałżeń stw a, to w sferze p ra w a p o lsk ieg o p rzy to czo n e ich „ o d p o w ied n ik i” (p rzeszk o d y m
ałżeń-32 Zob. P. J. Viladrich, Konsens małżeński. Sposoby prawnej oceny i interpretacji w kano nicznych procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa (kanony 1095-1107 Kodeksu Pra wa Kanonicznego), tłumacz. z jęz. hiszpańskiego S. Swiacznego, Warszawa 2002, s. 162-170; Dzierżon, jw., s. 225.
skie i w ady o św iadczenia w oli) sk u tk u ta k ieg o n ie w yw ierają, s ta n o w iąc jed y n ie p o d sta w ę d o u n ie w a żn ien ia m a łżeń stw a33.
2.1.3. F o rm a za w a rcia m a łże ń stw a
F o rm a k a n o n ic z n a zaw arcia m ałżeństw a, ściśle zw iązana z je g o n a tu rą społeczną, m a jąc a n a celu z a p o b ie ż e n ie z a w ieran iu m ałżeń stw tajnych, n ie stanow i w p raw d zie sam a w sobie isto tn e g o e le m e n tu ak tu p ra w n e g o zaw arcia m ałżeń stw a, z w oli je d n a k praw odaw cy stanow i p rz e sła n k ę , k tó re j n ie sp e łn ie n ie un iew ażn ia ak t (a ctu s irritus). Je st w ięc fo rm aln o ścią w ym aganą - z p ra w a czysto k o ścieln eg o - do w aż ności a k tu 34.
W system ie k a n o n icz n eg o p ra w a m ałżeń sk ie g o z n a n e są dw ie form y zaw arcia m ałżeństw a: zw yczajna i nadzw yczajna. P ierw sza obow iązuje w okoliczn o ściach zwykłych, d ru g a zaś w szczególnych, gdy fo rm a zwy czajn a n ie m o że być zachow ana.
F o rm a zw yczajna p o le g a n a w yrażeniu p rzez rów nocześnie obecnych n u p tu rie n tó w , osobiście lub p rz e z u p o w ażn io n eg o zg o d n ie z p raw em (stosow nie do k an. 1105 kpk) p e łn o m o cn ik a, słow am i, a w p rzy p ad k u niem ożliw ości rów noznacznym i znakam i, k o n sen su m ałżeńskiego p rz e d u p raw n io n y m duchow nym i dw om a św iadkam i, przy czym d u chow ny w in ien p y tać n u p tu rie n tó w o k o n sen s m ałżeński, i przyjąć go w im ien iu K ościoła (kan. 1104 §§ 1-2 i kan. 1108 §§ 1-2 kpk).
D o e le m e n tó w te g o ro d z a ju fo rm y n a le ż ą zatem : 1) o d m ie n n o ść p łci n u p tu rie n tó w (kan. 1055 § 1 k p k ); 2) w y rażen ie p rz e z n u p tu r ie n tów k o n se n su m ałżeń sk ieg o ; 3) je d n o c z e sn a o b e c n o ść n u p tu rie n tó w (lub n u p tu rie n ta i u p o w a żn io n e g o zg o d n ie z p ra w e m p e łn o m o c n ik a d ru g ieg o n u p tu rie n ta alb o dw óch up o w ażn io n y ch zg o d n ie z p ra w e m p e łn o m o c n ik ó w o b o jg a n u p tu rie n tó w ); 4) o b ecn o ść u p ra w n io n e g o d u ch ow nego (tzw. św iadka u rz ę d o w e g o )35; 5) sk iero w an ie p rz e z d u ch o w
33 Zob. Góralski, Instytucja małżeństwa, jw., s. 209.
34 Zob. P. Steczkowski, Il conflitto fra foro interno e foro esterno nel diritto matrimoniale del CIC 1983, Roma 1998, s. 101; W. Góralski, Kanoniczne prawo małżeńskie, Warszawa 2000, s. 120.
35 Duchownym uprawnionym do asystowania przy zawarciu małżeństwa jest z urzędu or dynariusz miejsca (w granicach własnej diecezji lub analogicznej jednostki administracyjnej) oraz proboszcz (w granicach własnej parafii), a także - na podstawie delegacji ordynariusza miejsca lub proboszcza - inny kapłan lub diakon (kan. 108 § 1 kpk).
n eg o p y ta n ia do n u p tu rie n tó w o k o n sen s m ałżeński; 6) p rzy n ależn o ść co n ajm n iej je d n e g o z n u p tu rie n tó w d o o b rz ą d k u łaciń sk ieg o (kan. 1109 k p k i n. 37 in stru k cji K E P z d n ia 5 w rześn ia 1986 ro k u , jw .); 7) n ie p o z o sta w a n ie p rz e z u p ra w n io n e g o d u ch o w n eg o w ek sk o m u n ice, in terd y k cie lu b su sp e n sie o d u rz ę d u , jeśli k a ra zo sta ła n a ło ż o n a (feren d a e s e n te n tia e ) albo zo sta ła zacią g n ięta m o c ą p ra w a (latae se n te n tia e )
i ja k o ta k a zo sta ła zd e k la ro w a n a (kan. 1109 kpk); 8) p rzyjęcie k o n se n su m ałżeń sk ieg o w im ien iu K ościoła p rzez te g o ż d u chow nego; 9) o b ecn o ść dw óch św iadków .
E le m e n ty te, m a ją ce c h a ra k te r konstytutyw ny, w inny istn ieć łącznie, co oznacza, że p o m in ię c ie choćby je d n e g o z n ich sk u tk u je n iew ażn o ścią m ałżeństw a. T rzeba je d n o c z e śn ie zaznaczyć, iż w c z te re ch przy p a d k a c h ustaw odaw ca czyni w y jątek o d obo w iązk u zach o w an ia form y, o k tó rej m o w a36.
F o rm a nadzw yczajna, m ożliw a do zasto so w an ia w p rzy p ad k u szcze gólnych tru d n o ści w d o stę p ie do osoby u p raw n io n ej do asystow ania przy zaw ieran iu m ałżeństw a w niebezp ieczeń stw ie śm ierci je d n e j ze stron, a tak że p o z a n ieb ezp ieczeń stw em śm ierci, gdy ro z u m n ie przew i d u je się, że sytuacja ta k a b ę d zie trw ać co najm niej p rzez m iesiąc, p o le g a n a w yrażeniu p rze z rów nocześnie obecnych n u p tu rie n tó w , osobiście lub p rzez u p o w ażn io n eg o zgodnie z p ra w e m (stosow nie do kan. 1105 kpk) p ełn o m o cn ik a, słow am i, a w p rz y p ad k u niem ożliw ości ró w n o znacznym i znakam i, k o n sen su m ałżeńskiego p rz e d dw om a św iadkam i.
Tego ro d z a ju fo rm a o b e jm u je n a stę p u ją c e e le m e n ty konstytutyw ne: 1) o d m ie n n o ść p łci n u p tu rie n tó w ; 2) w y rażen ie p rz e z n u p tu rie n tó w k o n se n su m ałżeń sk ieg o ; 3) je d n o c z e sn a o b ecn o ść n u p tu rie n tó w (lub n u p tu rie n ta i u p o w a żn io n e g o zg o d n ie z p ra w e m p e łn o m o c n ik a d ru giego n u p tu rie n ta albo dw óch u p o w ażn io n y ch zg o d n ie z p ra w e m p e ł no m o cn ik ó w o b o jg a n u p tu rie n tó w ); 4) o b e cn o ść dw óch św iadków 37. 36 Wyjątki te stanowią: 1) obecność duchownego nieuprawnionego w przypadku błędu po wszechnego, faktycznego lub prawnego oraz w wątpliwości pozytywnej i prawdopodobnej co do jego uprawnienia (kan. 144 §§ 1-2 kpk; 2) wystąpienie w roli świadka urzędowego osoby świeckiej, odpowiednio umocowanej do pełnienia takiej czynności (kan. 1112 §§ 1-2 kpk); 3) zastosowanie formy nadzwyczajnej wwypadku określonej wkan. 1116 § 1 kpk niemożności za chowania formy zwyczajnej (kan. 1116 §§ 1-2 kpk); 4) nieobowiązywanie formy kanonicznej w odniesieniu do małżeństwa zawieranego przez stronę katolicką ze stroną niekatolicką ob rządku wschodniego (prawosławnego; kan. 1127 § 1 kpk). Ponadto istnieje możliwość udziele nia przez ordynariusza miejsca strony katolickiej dyspensy od formy kanonicznej, gdy zawiera ona małżeństwo ze stroną ochrzczoną należącą do kościoła lub wspólnoty kościelnej niemają- cej pełnej łączności z Kościołem katolickim albo z osobą nieochrzczoną (kan. 1127 § 2 kpk).
P om inięcie jak ieg o k o lw iek z tych e le m e n tó w p o w o d u je n iew ażność m ałżeństw a.
N a m a rg in e sie m o żn a w spom nieć, że h e te ro se k su a ln o ść m a łż e ń stwa, ja k o w ynikająca z p ra w a n a tu ra ln e g o , b ę d ą c a częścią d a ru stw o rz e n ia 38, p rz e są d z a (z p u n k tu w id zen ia teo re ty c z n o -p ra w n e g o ) o n a j b ard z iej rad y k aln ej p o sta c i n iew ażności m ałżeństw a: o je g o niezaist- nie n iu , a w ięc o m a tr im o n iu m n o n existens (z p u n k tu w id zen ia p raw a fo rm a ln e g o , w p rz y p a d k u n ie sp e łn ie n ia p rz e sła n k i o d m ien n o ści płci n u p tu rie n tó w n ależa ło b y stw ierdzić n iew ażn o ść m ałżeń stw a, n ie zaś je g o n ieza istn ie n ie ). N iezd o ln o ść do zaw arcia m ałżeń stw a z o so b ą tej sam ej p łci je s t w p o rz ą d k u logicznym u p rz e d n ia w sto su n k u do w szyst kich innych ro d zajó w n iezd o ln o ści a d m a tr im o n iu m39.
N ie tru d n o stw ierdzić, że istn ieje zbieżność p o m ięd zy trz e m a p ie rw szymi e le m e n ta m i p rz e sła n k i koniecznej do zaw arcia m ałżeń stw a, ja k ą je s t fo rm a k a n o n ic z n a (zw yczajna) w sto su n k u d o trz e c h pierw szych (w edług k a ta lo g u p o d a n e g o w yżej) p rz e sła n e k koniecznych o b o w iązu jących n a g ru n c ie p ra w a p o lsk ieg o (o d m ie n n o ść p łci n u p tu rie n tó w ; w y rażen ie p rz e z n ich k o n se n su m ałżeń sk ieg o ; je d n o c z e sn a o b ecn o ść n u p tu rie n tó w ). E le m e n t czw arty p rz e sła n k i (o b e cn o ść u p raw n io n eg o d u ch o w n eg o ) w ykazuje an alo g ię d o czw artej p rz e sła n k i określo n ej w p raw ie p o lsk im (o b ecn o ść k iero w n ik a u.s.c. lub d u ch o w n eg o - przy za w ieran iu zw iązku m ałżeń sk ie g o w try b ie art. 1 § 2 k.r.o .). W obydw u w y p ad k ach ch o d zi w szakże o u d ział czynnika oficjalnego. E le m e n ty p rz e sła n k i k an o n iczn ej: p ią ty (sk iero w an ie p rz e z d u ch o w n eg o w ezw a n ia do n u p tu rie n tó w o w y rażen ie k o n sen su ), ósm y (przyjęcie k o n sen su m ałż eń sk ieg o p rz e z d u ch o w n eg o ) i dziew iąty (o b ecn o ść dw óch św iad ków ) o d p o w ia d ają - p e r a n a lo g ia m - o d n o śn y m p rz e sła n k o m fo rm al- no -p o rząd k o w y m fu n k cjo n u jący m w p raw ie p o lsk im 40, p rzy czym n a fo ru m kościelnym św iadkow ie n ie m u szą być p e łn o le tn i. W reszcie dwa
37 Szerzej na temat formy nadzwyczajnej zob. G. Boni, La forma straordinaria di celebra- zione del matrimonio canonico, w: Diritto matrimoniale canonico, t. 3, pod red. P. A. Bon net i C. Gullo, Città del Vaticano 2005, s. 103-127.
38 Zob. Papieska Rada do Spraw Rodziny, Ludzka plciowość: prawda i znaczenie. Wska zania dla wychowania w rodzinie - 8.12.1995, w: Posoborowe dokumenty Kościoła katolic kiego o małżeństwie i rodzinie, pod red. K. Lubowickiego, t. 2, Kraków 1999, s. 306.
39 Zob. R. Sobański, Transseksualizm a zdolność do zawarcia małżeństwa, w: Plenitudo le
gis dilectio. Księga pamiątkowa dedykowana prof. dr. hab. Bronisławowi W. Zubertowi OFM
z okazji 65. rocznicy urodzin, pod red. A. Dębińskiego i E. Szczot, Lublin 2000, s. 654. 40 Zob. art. 7 §§ 1-4 k.r.o.
e le m en ty p rz e sła n k i k an o n iczn ej - szósty i siódm y - są w system ie k a n onicznym oryginalnym i k o m p o n e n ta m i dodatkow ym i.
2.2. P rz esłan k i fo rm a ln o -p o rz ąd k o w e
P rz esłan k i fo rm a ln o -p o rz ąd k o w e (reg u lo w an e p rz e p isa m i o c h a ra k te rz e p ro c e d u ra ln o -p o rz ą d k o w y m ) w system ie p ra w a k a n o n ic z n e go, stan o w iące ro d zaj o g ran iczeń , to liczne w ym ogi, zaró w n o p raw a pow szechnego, ja k i p ra w a p a rty k u la rn e g o (stan o w io n eg o p rzez K E P ), k tó ry ch n ie d o p e łn ie n ie - p o d o b n ie ja k w p raw ie p o lsk im - nie m a w pływ u n a w ażn o ść m ałżeń stw a. O b o w iązu ją o n e je d n a k do g o d zi w ego zaw arcia zw iązku m ałżeń sk ieg o (a d lic e ita te m ), co o zn acza że p o m in ię c ie d a n e g o w ym ogu p ro w ad zi do tzw. niegodziw ości p o w z ię te go a k tu p raw n eg o (a ctu s iu rid icu s validus, se d illicitu s). Je st reg u łą, że jeśli d any p rz e p is n ie zaw iera sankcji niew ażności a k tu p raw n eg o , jego n a ru sz e n ie stanow i d zia łan ie je d y n ie niegodziw e (p o r. k an. 10 k p k )41.
W ym ogi, o k tó ry ch m ow a, o d n o szą się d o o k re su p o p rz e d z a jąc e g o zaw arcie zw iązku m ałżeń sk ieg o , a ich celem , p o d o b n ie ja k w praw ie polskim , je s t z a p o b ie g a n ie zaw ieran iu m ałże ń stw b e z należytej re fle k sji i p o c h o p n ie , p o d k re śle n ie d o n io sło ści społecznej m ałżeń stw a o raz u je d n o lic e n ie try b u p o stę p o w a n ia przy z a w ieran iu ta k ieg o związku. P o n a d to u staw o d aw ca kościelny m a tu ta j n a w zględzie św iętość sa k ra m e n tu m ałżeństw a.
K a talo g p rz e s ła n e k fo rm a ln o -p o rząd k o w y ch o b ejm u je: 1) zgłosze n ie p rz e z n u p tu rie n tó w u w łaściw ego m iejscow o d u ch o w n eg o 42 z a m ia ru zaw arcia m ałżeń stw a (nn. 18 i 37 in stru k cji K E P z d n ia 5 w rześnia 41 Zob. O. Robleda, La nulidad del acto juridico, Roma 1964, s. 168-169. G. Dzierżon, Zakaz zawierania małżeństwa mieszanych (kann. 1124-1125 KPK z 1983 r.), w: Semel Deo
dedicatum non est ad usus humanos ulterius transferendum. Księga pamiątkowa dedykowana
ks. prof. dr. hab. Julianowi Katowskiemu MIC z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin, pod red. J. Wroceńskiego, B. Szewczul i A. Orczykowskiego, Warszawa 2004, s. 465-467.
42 Właściwym duchownym jest tutaj duchowny uprawniony do ważnego i godziwego asy stowania przy zawieraniu małżeństwa stron, tj. proboszcz (lub w jego zastępstwie wikariusz) parafii, na terenie której jedna ze stron posiada stałe lub tymczasowe miejsce zamieszkania albo miesięczny pobyt (kan. 1115 kpk i n. 36 instrukcji KEP z dnia 5 września 1986 roku o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim, „Miesięcznik Pasterski Płocki” 72 /1987/ s. 81-115). W przypadku posiadania przez strony kilku parafii stałego lub/i tymczasowego miejsca zamieszkania albo miesięcznego pobytu wybór miejsca zwarcia małżeństwa należy do stron.
