Tadeusz Cieślak
"Polnische Veröffentlichungen zur
ost- und westpreussischen Geschichte
aus dem vergangenen Jahrzehnt
(1950-1960)", Ernst Bahr, "Zeitschrift
f. Ostforschung" X, 1961, h. 2 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 447-448
K ońcow e rozdziały (V— D er K u p p -P u fsc h ; VI—Die V o lk s a b s ti m m u n g v o m 11 V II 1920) są p raw ie ty lk o podsum ow aniem dotychczasow ej literatu ry p rzed m iotu. N iczeg o n ow ego n ie w noszą 90).
P o d sta w o w ą k on sek w en cją w ydarzeń z 1. 1918 — 1920 jest, w ed łu g K latta, dążność do ca łk o w itej reorganizacji, ujed n olicen ia ad m in istracji Prus W sch od nich. D alej stan ow isk o n aczeln ych p rezesów P rus W schodnich m ia ło ulec w zm ocn ien iu , znaczna ilość zadań, będąca dotychczas w g e stii rządu b e r liń skiego, m iała być p rzen iesion a na n aczeln ego prezesa p r o w in c ji91). W czerw cu 1920 r. u stan ow ion o w B erlin ie urząd sp ecjaln ego w y sła n n ik a naczelnego prezesa P rus W schodnich. D la tego w y sła n n ik a p rzew id yw an o n aw et tytu ł p rusko- w sch o d n ieg o posła przy rządzie w B e r lin ie 92). P od k reślan o w ten sposób w y ją tk o w ą au ton om ię p olityczn ą P rus W schodnich 9:!).
Tadeu&z G r y g ie r
ERN ST B A H R , Poln isc he V e r ö ff en tlich u n g en zu r o s t - unci w e s tp r e u s s i s c h e n
G esch ich te aus d e m ve rg a n g e n e n Ja h rz eh n t (1950 — 1960), Z eitsch rift f. O st
forschung, B. X , 1961. H. 2, M arburg/Lahn, s. 309 — 347.
Z nany nam przede w szy stk im z k siążek na tem a t d ziesięcio lecia rządów p olsk ich na ziem iach odzyskanych p isan ych z pozycji zach od n ion iem ieck iej, E rnst B ahr, og ło sił w „Z eitsch rift für O stforsch u n g” artyk u ł in form acyjn y 0 polsk ich pracach n au k ow ych z dzied zin y historii Pom orza G dańskiego, W arm ii 1 Mazur, w y d a n y ch w d ziesięcio leciu 1950 — 1960. W artykule zaw arte są k rót kie, n iek ied y telegraficzn ym sty lem podane, w iad om ości o 167 pozycjach k sią ż k ow ych i artyk u łow ych . Z asadniczo B ahr unika ocen i podaje ty lk o inform acje o treści pracy, choć n iek ied y n ie p o tra fi p ow strzym ać się od zgryźliw ego sfo r m u łow an ia, zw łaszcza przy pracach jaw n ie w ystęp u jących przeciwrko tezom b u rżu azyjn ej h isto rio g ra fii n iem ieck iej. Te ocen y są jednak w y ją tk iem . U kład a rtyk u łu jest następujący: n ajp ierw om ów ione zostały w y d a w n ictw a źródłow e, g łó w n ie T ow arzystw a N au k ow ego w Toruniu. N iedopatrzeniem jest dla m nie n iep od k reślen ie przy A c ta Polo niae M a r iti m a roli w y d a w n iczej G dańskiego T o w a rzy stw a N aukow ego. N otabene ta rola jest podana przy D z ien n ik u Ogiera. P ozostałe działy om ów ień — to: h istoria ogólna, historia społeczno-gospodarcza, h istoria praw a, h istoria k u ltu ry, szk oln ictw a i prasy, historia kościoła. Z w y d a w n ictw em igracyjn ych podana jest ty lk o praca prof. K o c z e g o z „Tek H isto ry czn y ch ” (P oddanie się Prus Polsce w 1454 roku), a zabrakło kilk u innych pozycji, np. G i e r t y c h a . W spom niane jest rów nież tłu m aczen ie z czesk iego pracy prof. M a c z k a (H u sy c i na P o m o r z u i w Wielk opolsc e). W śród o m a w ia nych prac w ielo k ro tn ie w y stęp u ją autorzy olsztyń scy. Szczególnie w ięk sze opracow ania, zam ieszczan e na łam ach „K om u n ik atów M azu rsk o-W arm iń sk ich ” są d ok ład n ie w yliczon e. Jednak p rym at zach ow u je w dalszym ciągu T ow arzy stw o N a u k o w e w T oruniu i jego w y d a w n ictw a . Z przeglądu Bahra w yn ik a jasno, że problem atyka p om orsk o-w arm iń sk o-m azu rsk a in teresu je szereg śro d ow isk n au k ow ych w P o lsce i w sp ółzaw od n iczą ze sobą w tej d ziedzinie n ie ty lk o Toruń z O lsztynem , G dańskiem i P oznaniem , ale i W arszaw a z K rak o w em , W rocław iem , Łodzią i Lublinem . P rzy u w zględ n ien iu w szy stk ich za strze żeń n a leży stw ierd zić, że takie in form acyjn e om ów ienia sp ełn ić mogą bardzo
") W zasad zie n ie w ych od zą poza stw ierd zen ia G ayla. 91) R. K l a t t , O stp reussen... s. 245.
9-) Ibid... s. 248.
93) P roblem ruchu au ton om iczn ego w P rusach W schodnich om ów ię na in n ym m iejscu .
pożyteczną rolę i pokazują dużą a k ty w n o ść n auki p o lsk iej. N ależy żałow ać, że au torow i nie u d ało się w łą czy ć ró w n ież in form acji o recenzjach ogłoszonych prac, a szczególn ie o w ięk szy ch p olem ik ach n au k ow ych , w y n ik ły ch z zw iązku z ogłoszon ym i pracam i.
T a d e u s z Cie ślak
JERZY OSU C H O W SK I, G u s e n P r z e d s io n e k piek lą . W yd. M in isterstw a O brony N arod ow ej 1961, s. 207.
D o litera tu ry o h itlero w sk ich obozach k on cen tracyjn ych przyb yła jeszcze jed n a w ażna p ozycja o ch arak terze d ok u m en taln ym . A utor czerpie m ateriał ze sw o ich w sp o m n ień i w ia d o m o ści przek azan ych m u przez in n ych w ięźn ió w . W praw dzie całość n ap isan a jest w sposób bardzo in teresu ją cy , z w łączen iem c h a ra k tery sty k i osób, d od an iem kom entarzy, jednakże p o d staw ow ym w alorem p ra cy jest jej au ten tyzm . Podano w niej rela c je n ie ty lk o o b serw atorów - w ięźn ió w , którzy p rzeży li obóz, a le i te k sty zeznań g łó w n eg o opraw cy, Z ierreisa, i in n ych . W załącznik ach autor daje c z y te ln ik o w i z esta w ien ia sta ty sty czn e m. in. śm ierteln o ści w śród w ię ź n ió w w czasie od m aja 1940 r. do m aja 1945 roku, a w ię c do w y z w o le n ia . Z ta b licy w y n ik a , że zgin ęło w G usen 37 411 w ięźn iów , w tym 60% sta n o w ili P olacy. N a leży dodać, że w p ierw szym m iesią cu w o ln o ści zm arło ponad 1000 w y zw o lo n y ch w ięźn ió w na sk u tek w y czerpania, n ied o sta teczn ej op iek i itp.
R elacja O s u c h o w s k i e g o p rzyn osi w strzą sa ją ce w iad om ości o b udow ie obozu i p ierw szy ch transportach. W ynika z n iej jasno, że op raw cy h itlero w scy z w ła sn e j in ic ja ty w y p rzep row ad zali m ordy i czy n ili w szystk o, by być n ie ty lk o w y k o n a w ca m i rozkazów w ład z zw ierzch n ich , a le jeszcze zasłu żyć na specjalną p o ch w a łę na sk u tek d od atk ow ego ok ru cień stw a. S ta le pow tarzan e tłum aczenia zbrodniarzy o p o słu szn y m w y k o n y w a n iu n ielu d zk ich rozkazów okazują się w ieru tn y m k ła m stw em w ła śn ie poprzez tego rodzaju w sp om n ien ia. O su ch ow sk i przytacza setk i p rzyk ład ów okru tn ych zbrodni, których źródłem była w y łą czn ie dążność o p raw ców obozow ych do w y ła d o w a n ia sw y ch n ie n a w iśc i czy też za sk a rb ien ia sob ie dobrej o p in ii u zw ierzch n ików . W pracy O su ch ow sk iego op isan a została n ie tylk o zbrodniczość S S -m a n ó w , ale i ich p om ocników w p a sia k a ch w ięźn ia rsk ich . A utor w sk a zu je przy tym na źródła w sp ółd ziałan ia w p o sta ci zarów n o d ep raw acyjn ej p o lity k i h itlero w sk iej, dążącej do zep ch n ię cia ofiar na sam o dno upadku, jak i w d ob ieran iu na w sp ó łp ra co w n ik ó w r ecy d y w istó w k ry m in a ln y ch . Na k on k retn y ch w yp ad k ach pokazuje autor, że m ożna b y ło sp raw ow ać fu n k cje w obozie bez u p od lan ia się u czestn ictw em w zbrod n iach . M imo rela c ji o setk ach w y n a tu rzeń có w , k tórzy dla doraźnych k orzyści czy k o n ty n u a cji sw o jeg o zbrodniczego rzem iosła, m ord ow ali w sp ó łw ięźn ió w , zam yk am y k siążk ę z w iarą w ludzkość, gdyż n a w e t w tym przed sion k u p iekła n ie zabrakło b oh aterów — znanych i n iezn an ych — którzy ra to w a li godność lu dzką. Tej w ła ś n ie d ru giej stron ie życia obozow ego, p o leg a ją cej na w za jem n ym ratow an iu się, na p o d trzy m y w a n iu w ię z ó w k o leżeń sk ich w stra szliw y m n ieb ezp ieczeń stw ie, na p o w strzy m y w a n iu się w zajem n ym przed w sp ó d zia ła - n iem z b ezw zględ n ym , n iw eczą cy m w sz e lk ie m oraln e zasady reżym em h itle ro w sk im — p o św ię c ił autor dużo m iejsca i p rzek azał czy teln ik o m w ie le k o n k retn ych p rzy k ła d ó w oporu ze strony w ięźn ió w . M im o potw orn ej przew agi a p aratu u cisk u w obozie i m o żliw o ści zn iszczen ia w każdej c h w ili i to każdego w ięźn ia , n ierza d k ie b y ły w śród w ię ź n ió w w y p a d k i narażania życia dla o sła b ien ia rządów h itlero w có w czy ich pom ocników .
