Biskup, Marian
"Copernicus als Preusse", Rembert A.
Watermann, Lübeck 1974 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 272-274
2 7 2 R e c e n z je i om ów ienia
D ział r o z p ra w y z am y k a K ry s ty n a K o rd e k (W arszaw a) b o g ato ilu s tro w a n y m a rty k u łe m M ecen a t a r ty s ty c z n y b isk u p a A d a m a S ta n is ła w a G r a b o w sk ie
go, b ęd ący m „ sk ró co n ą w e rs ją p ra c y m a g is te rs k ie j p isa n ej w K a ted rz e
H isto rii S z tu k i N o w o ży tn ej P o lsk ie j n a U n iw e rsy tec ie W arsz a w sk im ” . W an ek sie p u b lik o w an e są n ie z m ie rn ie ciek aw e ra c h u n k i płaco n e p rzez G ra b ow skiego w la ta c h 1738— 1761 o raz „ In w e n ta rz p o zo stały ch rzeczy ” po z m a rły m b isk u p ie G rab o w sk im , z ak u p io n y c h p rzez Ig n aceg o K rasick ieg o — jego n a stęp c y n a b isk u p stw ie w a rm iń s k im . S zk o d a jed y n ie, że A u to rk a nie sto so w ała p e łn y c h zasad e d y to rs k ic h d la ź ró d eł n o w ożytnych.
M a teria ły (30% o b jęto ści to m u — 10 pozycji), z a w ie ra ją p rzed e w szy st
kim sp ra w o z d an ia z te re n o w y c h b a d a ń arch e o lo g iczn y ch , p rzep ro w ad zo n y ch w 1973 ro k u n a te re n ie ów czesnego w o je w ó d z tw a o lsztyńskiego. P o n ad to w dziale ty m z n a jd u je m y p rz y cz y n ek H a lin y K e fe rs te in i W an d y A n u sia k z O lszty n a O siem n a sto w ie czn e z a p isk i rę k o p iś m ie n n e w sta ro d ru ka ch B ibłio-
te k i M u ze u m M a zu rskieg o w O lszty n ie. P o d s ta w ą a n a liz y są zap isy w języ k u
p o lsk im zach o w an e n a trz e c h s ta ro d ru k a c h (z K ró lew ca, B ra n ie w a i G dańska), w y d a n y ch w p ierw sze j p ołow ie X V III stu lecia. P rz y c z y n e k te n być m oże z a p o c zą tk u je — ta k zan ied b a n e w śro d o w isk u o lsz ty ń sk im — b a d a n ia n a d s ta ro d ru k a m i.
O s ta tn ią p o zy cją w ty m dz ia le je s t p r z e d r u k — w zm ie n io n e j fo rm ie — d o k u m e n ta c ji p ra c k o n se rw a to rs k ic h i re k o n s tru k c y jn y c h z ab y tk o w y c h o rg a nó w z k a p lic y z am k o w ej w L id z b a rk u W arm iń sk im , w o p ra c o w a n iu M a ria n a D o ra w y s.
D a le j z n a jd u je m y b ib lio g ra fię za w a rto śc i p ierw szy c h dziesięciu to m ó w „R ocznika O lszty ń sk ieg o ”, zesta w io n ą p rzez S ta n is ła w a F lisa . S zkoda, że nie u k a z a ła się ona w osobnej o dbitce.
W ięcej niż sk ro m n ie p re z e n tu je się d ział re c en zje i o m ó w ien ia , gdzie za m ieszczono z aled w ie tr z y p ozycje, k tó ry c h d o b ó r — choć m o n o te m aty cz n y (dotyczy K o p e rn ik a i w y d a w n ic tw k o p ern ik o w sk ich ) — w y d a je się dość p rz y p ad k o w y .
K ończąc w y ra zić n a le ży u z n a n ie M uzeum W arm ii i M azur, iż re a k ty w o w ało e d y cję „R ocznika O lszty ń sk ieg o ” — choć poziom tego to m u o d b ieg a od do ty ch czaso w y ch — a ta k ż e p rz ek o n a n ie , iż „R ocznik” u k a z y w a ć się będzie z p rz y n a le ż n ą n azw ie cyklicznością.
B o h d a n Ł u k a sz e w ic z
R e m b e r t A . W a te r m a r m , C o p e r n i c u s a ls P r e u s s e , L ü b e c k 1974, s s. 114. b e im A u t o r .
Р га са n in ie jsz a jes t z b io rem p o p u la rn o n a u k o w y c h szkiców , o p a rty c h n a lite ra tu rz e . A u to r jej, le k a rz ro d em z F ro m b o rk a , n a p is ał je z dw óch p o w odów : a b y u k a z a ć dzia łaln o ść K o p e rn ik a jak o m ieszk ań ca P r u s (tj. P ru s K ró lew sk ich ) o raz u n ao czn ić o d m ien n o ść oblicza społecznego i p o lity c zn eg o P r u s X V і X IX stu lec ia. W k ilk u ro z d ziałach n a jp ie rw s ta r a ł się o d tw o rzy ć o b ra z sto su n k ó w a d m in istra c y jn y c h , u stro jo w y c h i sp o łeczno-narodow ośeio- w y c h P ru s K ró le w sk ich z W arm ią po ro k u 1466 (rozdział I), n a stęp n ie zaś p o
9 P o r . M . D o r a w a , P ó ź n o b a r o k o w e o r g a n y w k a p l i c y z a m k o w e j w L i d z b a r k u W a r m i ń
R e ce n z je i om ów ienia 2 7 3 szczególne fra g m e n ty d ziałaln o ści K o p e rn ik a w L id z b a rk u W arm iń sk im , F ro m b o rk u i O lsztynie ta k w dzied zin ie a stro n o m ii, ja k i spo łeczn o -zaw o dow ej.
P ra c a n o si w y ra ź n e p iętn o a m a to rs k ie. A u to r o p iera się g łó w n ie n a n ie m ieck iej lite ra tu rz e p rz ed m io tu , n a to m ia s t lite r a tu r a p o lsk a n ie zo stała p r a w ie w cale w y k o rz y stan a . N ie zna on n ie k tó ry c h p ra c i w y d a w n ic tw źró d ło w ych, o p u b lik o w an y c h po ro k u 1970 (także w jęz y k u n iem ieck im ) i d lateg o p o w ta rz a szereg sk o ry g o w an y c h czy o d rzu co n y ch już dziś tw ie rd z e ń w l ite r a tu rz e k o p e rn ik o w sk iej, n a p rz y k ła d d otyczących w a rs z ta tu b ad aw czeg o K o p e r n ik a jak o a stro n o m a czy lek a rz a . U w adze jego u szły n a p rz y k ła d p u b lik a c ja
N icolai C opernici L o ca tio n es m a n s o ru m d e se rto ru m (O lsztyn 1970) czy R eg esta C opernicana (W rocław 1973). A u to r n ie w ie też n ic o p o lsk ic h e d y cjac h k o
p e rn ik o w sk ic h O pera om nia, szczególnie o sta tn im z ro k u 1972.
D ążąc słusznie do u k a z a n ia oblicza społeczn o -p o lity czn eg o P ru s K ró le w sk ich w X V —X V I w iek u , o d m ien n eg o niż w X IX w iek u , W a te rm a n n p o p ełn ia oczyw iste a n ac h ro n iz m y i up ro sz czen ia . O p ero w an ie n a zw ą B u n d es la n d dla szesn asto w ieczn y ch P ru s K ró le w sk ich o raz — „ w as a le ” d la o k re ślen ia sto su n k u zależności ich m ie szk ań có w w obec w ład z P o lsk i jest o czy w isty m a n a chronizm em , p o dobnie ja k p rz y jm o w a n ie te rm in u G e b iet d es P reu ssisch en
B u n d es (założonego w ro k u 1440) dla o k re śle n ia o b sza ru P ru s z ro k u 1232
(s. 12). P ru s y K ró le w sk ie m a ją też tw o rz y ć z P o lsk ą M ilitä rb u n d p rz eciw M oskw ie i T u rc ji (s. 6).
W książce d o m in u je też s ta ra te n d e n c ja do w y o lb rz y m ian ia ro li żyw iołu niem ieck ieg o i u to żs am ian ia p iętn asto w ieczn eg o po jęcia „ P ru s a k a ” z n ie- m ieckością, p rz y b a g atelizo w an iu ro li c zy n n ik a polskiego w śró d m ieszk ań có w P ru s ; m ieszk ań cy P o m o rza G d ańskiego są z resztą o d ró ż n ia n i od ludności p o l sk iej, p o dobnie ja k M azurzy.
W arm ia m a być też od p o c zą tk u sam o d zieln y m p a ń stw e m b isk u p im (freies
B is tu m ), ta k ż e p o d p an o w an ie m Z ak o n u N iem ieckiego, a n a jej zam k ach re z y
d o w ała — sz lac h ta (s. 9). A u to r nie zna też B ra n ie w a jak o g łów nego m iasta W arm ii. W z ap a le p o d k re śla n ia sła b e j zależności P ru s K ró le w sk ich od P olski a u to r u z n aje n a w e t w o jn ę jej z w ie lk im m istrz e m A lb re c h te m w la ta c h 1519— — 1521 jak o „ w e w n ę trz n o p ru sk ą s p ra w ę ” , p rz y czym w o jsk a po lsk ie m ia ły ty lk o „p o m ag ać” oddziałom „Z w ią zk u P ru s k ie g o ” (nb. nie istn ie jąc eg o już od 60 lat) (ss. 20, 56). S e jm ik P ru s K ró le w sk ic h m ia ł o b ejm ow ać też p rz e d s ta w i cieli P r u s K rzy żac k ich , pó źn iej K siążęcy ch (s. 19). Z y g m u n t III W aza n a m o necie z ro k u 1615 m ia ł n a w e t w y stę p o w ać z ty tu łe m K ö n ig in P re u ssen (s . 72) — w rzeczy w isto ści w o to k u m o n ety jes t n a p is R e x P oljoniae],
M ja g n u s] D [ u x ] L jith u a n ia e ] , R [ussiae], P ru sjssia e ] (fot. 1 1 B). P rz y k ła d y
pow yższe u k a z u ją w y ra ź n ą n iek o m p e te n cję a u to ra w złożonych sp ra w a c h p ra w n o -u stro jo w y c h i sp o łeczn y ch ziem p ru s k ic h w X V I w ieku. Isto tn ie b y ły one o d m ien n e w z ak re sie sp ra w sp o łe cz n o -u stro jo w y ch od P r u s d z ie w ię tn a sto w iecznych, gdyż sta n o w iły „ k r a j” w p o jęc iu śred n io w ieczn y m , ale n ie b y ły a n i „ w y p ra n e ” ze zw iązk ó w p ra w n o -u stro jo w y c h z P o lsk ą, a n i jej sp o łeczeń stw em , ja k u siłu je to siln ie p o d k re ślać W aterm a n n . P o d a ru jm y już m u d ro b niejsze p o tk n ię c ia , ja k w ielk ieg o m is trz a H e rm a n a von B a lk a z ro k u 1232 (s. 17), n a d a n ie p ra w m ie jsk ich T o ru n io w i w ro k u 1232 (s. 17), o k re ślen ie E b e rh a rd a F e rb e ra , b u rm is trz a g d ań sk ieg o ja k o b u rm is trz a w T czew ie
2 7 4 Recenzje i om ów ienia
(s. 18 — b ył oczyw iście d z ierżaw cą sta ro s tw a tczew skiego), p ochodzenie Ł u k asza W atzen ro d eg o z C h e łm n a (s. 28 — C olm en sis w m e try c e uczeln i ko- lońsk iej oczyw iście oznacza d iecezję chełm ińską).
P rz y szkicach d o ty czący ch sam ego K o p e rn ik a u d e rza po m in ię cie jego stu d ió w w K ra k o w ie (1491— 1495), o k tó ry c h a u to r w sp o m in a ty lk o p rz elo tn ie p rz y o m aw ian iu k re w n y c h A stro n o m a (s. 85 — b r a k tak ż e w z m ia n k i o d w u le tn im pobycie Ł u k asza W atzen ro d eg o n a uc zeln i k ra k o w sk ie j — s. 28). P o tr a k to w a n e w fo rm ie e se ju szkice n ie w z b o g aca ją w ż ad n y m w y p a d k u n asz ej w ie d zy o działaln o ści czy śro d o w isk u fro m b o rsk ieg o A stro n o m a. Co g o rsza — p o w ta rz a ją szereg d a w n y ch b łęd n y c h tw ie rd z e ń : K o p e rn ik m ia ł w ró cić z Ita lii w ro k u 1506, chociaż H an s S c h m au c h już w ro k u 1935 u d o w o d n ił jego p o b y t w P ru s a c h w sty czn iu 1504 ro k u (s. 36); m iejscem o b se rw a cji a stro n o m icz n y ch n a d a l m a b y ć w ieża (s. 44). L is t K o p e rn ik a p isa n y w im ie n iu k a p itu ły do k ró la Z y g m u n ta 16 lis to p a d a 1520 ro k u je s t p rzem ilc za n y , a d a ta objęcia u rz ę d u a d m in is tra to ra — p o czątek 1520 ro k u (s. 56) — b łęd n a . W a rm ia e com -
m issa riu s w y s tę p u je n ie w sie rp n iu 1524, a w ro k u 1521, p rz y czym tłu m a
czenie teg o te rm in u jak o R e c h tsm in iste r (!) des E rm la n d es (s. 59) je s t w p ro st bezsensow ne. T e rm in Istola u ż y w an y p rzez K o p e rn ik a (ss. 47, 51) oznacza bez ż ad n y ch w ątp liw o ści V istu la , czyli W isła. S p ra w a o b leg an ia i sz tu rm o w a n ia O lszty n a w ro k u 1520 (i 1521!) zo stała już w y ja śn io n a w o sta tn ic h p ra c a c h p o lsk ich i a u to r n ie p o trz e b n ie m a rtw i się, że n ie d a się teg o w y jaśn ić (s. 57), w y sta rcz y ło b y , a b y z a jrz a ł do R eg esta C opernicana, n r 219— 220. N o ta te k w O rtu s sa n ita tis już od ro k u 1942 (R. R a m sau e r) n ie p rz y p is u je się K o p e rn ik o w i (s. 62).
W g ru n c ie rzeczy n a jo ry g in a ln ie js z ą częścią szkiców W a te rm a n n a są
jego w sp o m n ien ia dotyczące o b razu F ro m b o rk a sp rz ed 1939 ro k u z jego
c h a ra k te ry s ty c z n ą z ab u d o w ą i cichym , m ało m iasteczk o w y m życiem . One to, ilu s tro w a n e k o lo ro w y m i z d ję ciam i m ia ste cz k a i k a te d r y z X IX — I p o ło w y X X w ie k u o ra z w id o k iem p e rsp e k ty w ic z n y m m ia sta z k a te d rą , sta n o w ią w łaśc iw ie n a jc iek a w sz ą część p racy , k tó ra n ie m a ż ad n y ch szan s n a d o b rą lo k atę w k o p e rn ik a n isty c e .
M arian B is k u p
K a r l H . L a m p e , B i b li o g r a p h ie d e s D e u t s c h e n O r d e n s b is 1959, b e a r b e i t e t v o n K le m e n s W ie s e r, Q u e l le n u n d S t u d i e n z u r G e s c h ic h t e d e s D e u t s c h e n O r d e n s , B d . 3, V e r la g W is s e n s c h a f tl ic h e s A r c h iv G M B H B o n n - B a d G o d e s b e r g 1975, ss. X V , 347+5.
P o w ie lu se le k ty w n y c h b ib lio g ra fia c h o g ra n iczo n y ch chronologicznie do o k reślo n eg o o k re su dziejów Z ak o n u K rzy żack ieg o czy sp ro w ad z o n y ch te m a ty czn ie do w y b ra n y c h fa k tó w lu b w y d a rze ń jed n o stk o w y ch , b ąd ź te ż o b e j m u ją c y ch sp isy n a jp o w a ż n ie jsz y ch w y d a w n ic tw źródłow ych, lite r a tu r y h is to ry c zn e j, k a rto g ra fii itp. — ja k w o p ra co w a n e j p rz ez I n s ty tu t H isto rii P o l sk ie j A k a d em ii N a u k H isto rii P o m orza *, w y d a n a o sta tn io b ib lio g ra fia Z ak o n u do 1959 ro k u K a rla H. L am p eg o w y w o łała duże z ain tere so w a n ie h isto ry k ó w z a jm u ją cy c h się d z ie jam i Z ak o n u i p a ń s tw a k rzy żack ieg o o raz b a d ac zy dzie jów p o w szech n y ch śre d n io w iec z n e j E u ro p y . Z a in te re so w a n ie to tłu m aczy fa k t,
