Wrzesiński, Wojciech
"Sprawy polskie na konferencji
pokojowej w Paryżu w 1919 r.
Dokumenty i materiały", T. 1, red.
Remigiusz Bierzanek i Józef Kukułka;
T. 1, oprac. Karol Lapter, Remigiusz
Bierzanek, Tadeusz Cieślak,
Beniamin Perelmuter, Warszawa
1965 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 666-669
W arszawskiego Towarzystw a Przyjaciół N auk wiadomo, że przedstaw iał do oceny gram atykę języka greckiego oraz przekłady z Propercjusza, nie zyskując jednak pozytywnej oceny 3. Um arł 2 kwietnia 1802 r. we Fromborku. Pozosta wił po sobie wiele utworów poetyckich, których część ogłoszono obecnie w omawianym tomie „Archiwum Literackiego” 4. Nazwisko K aln assy ’ego wy stępuje jeszcze w historii „M onitora”, w związku z w ojażam i K rasickiego do W arszawy.
Jeden z autorów omawianych artykułów (Z. Goliński) od wielu lat głosi potrzebę zorganizowania specjalnego muzeum biograficznego w m iejscu w ielo letniego pobytu Ignacego K rasickiego, w Lidzbarku W armińskim. Grono zwo lenników tego projektu nieustannie pow iększa się i w szystko w skazuje na realność projektu, który wzbogaciłby poważnie ośrodki kulturalne regionu. Wyżej omówione prace są świadectwem żywego zainteresowania naszych historyków literatury m ateriałam i dotyczącymi życia w ielkiego pisarza i jego współpracowników, co na pewno ułatwiłoby stworzenie wspomnianego muzeum.
Tadeusz Cieślak
Spraw y polskie na konferencji pokojow ej w Paryżu w 1919 r. Dokumenty i m ateriały, t. 1. R edakcja zbioru — Rem igiusz B i e r z a n e k i Józef
K u k u ł k a ; opracowanie t. 1 — K arol L a p t e r , Rem igiusz B i e r z a n e k , T adeusz C i e ś l a k , Beniamin P e r e l m u t e r , P olski Instytut Spraw M iędzy narodowych, W arszawa 1965, ss. 463.
Pow stanie II Rzeczypospolitej i pierwsze lata je j istnienia są okresem, który wśród historyków polskich cieszy się niezmiennie dużym zainteresow a niem. Przyczyny, które ukształtow ały w arunki um ożliwiające odbudowę Państw a Polskiego, jego sy tu acja wewnętrzna i położenie międzynarodowe, a w szczególności kształtowanie się granic państwowych — to przedmiot wielu studiów historyków polskich. Po m onografiach L. G r o s f e l d a 1, H. J a b ł o ń s k i e g o 2, zbiorze studiów o problemie polsko-niemieckim w traktacie w ersal skim wydanym przez Instytut Z achodni3, ostatnio ukazał się obszerny pierw szy tom dokumentów i m ateriałów, poświęcony spraw om polskim na konferencji pokojow ej w Paryżu w 1919 r. Podział m ateriałów w poszczególnych tomach podporządkowano zasadzie problem ow o-terytorialnej. W pierw szym tomie zamieszczono m ateriały o spraw ach ogólnych oraz problemach pomorskich, gdańskich i w ielkopolskich na konferencji w ersalskiej. Te cztery grupy doku mentów i m ateriałów wyodrębniono w oddzielnych częściach, poprzedzonych każda oddzielnym krótkim, syntetycznym wstępem. W prowadzają one czytel nika w najw ażniejsze problemy związane z załączonymi dokumentami.
Ani w tom ie opublikowanym, ani też w przygotowywanych do druku nie wyodrębniono w osobnej części dokumentów i m ateriałów dotyczących pro blemów wschodniopruskich. Jednakże integralny związek spraw
wschodnio-3 Ibidem, ss. 11wschodnio-3—114.
4 Ibidem, ssi 114—154. N a zakończenie podano tekst negatyw nej opinii K om isji Tow arzystw a (Onufry Kopczyński, F. Dmochowski) o przekładach z Propercjusza.
1 L. G r o s f e l d , Polityka państw centralnych wobec spraw y polskiej
w latach pierw szej w ojny św iatow ej, W arszawa 1962.
2 H. J a b ł o ń s k i , Polityka P olskiej P artii Socjalistycznej w czasie wojny
1914— 1918, W arszawa 1958; tenże, N arodziny D rugiej Rzeczypospolitej 1918— 1919, W arszawa 1962.
3 Problem polsko-niem iecki w traktacie w ersalskim , praca zbiorowa pod redakcją J. P a j e w s k i e g o , Poznań 1963.
pruskich z problemam i ziem pomorskich i w alką P olski o uzyskanie dostępu do morza spraw ił, że w omawianym tomie zbioru znalazło się wiele doku mentów, które obrazują stanow isko polskie w spraw ach w schodniopruskich, w alkę strony niem ieckiej z wszelkimi próbam i uszczuplenia ich władztw a w tej prow incji oraz proces form owania ostatecznych decyzji. Wielka liczba m a teriałów źródłowych związanych z rokowaniam i w ersalskim i i to naw et w znacznej części m ateriałów już ogłoszonych drukiem, przy równoczesnym dążeniu do przedstaw ienia w zbiorze najw ażniejszych dokumentów zmusiło wydawców do przeprowadzenia poważnej ich selekcji, niekiedy naw et druko w ania tylko najw ażniejszych fragm entów. L ektura tomu zm usza do stw ier dzenia, że selekcja, aczkolw iek precyzyjna i trafn a w zasadzie, w odniesieniu do P rus Wschodnich była szczególnie ostra. W ystarczy zwrócić uw agę na infor m acje zaw arte w przypisach o dokumentach nie zamieszczonych, a dotyczących P ru s Wschodnich, albo też o opuszczeniach fragm entów innych dotyczących tegoż regionu (ss. 321, 322, 333—340). W ydaje się, że był to rezultat przyjętych założeń konstrukcyjnych, które spowodowały podporządkowanie problemów wschodniopruskich innym spraw om (walce P olski o dostęp do morza i zagad nieniom ziem pomorskich).
Ogłoszenie w ydawnictwa poprzedziła kw erenda przeprowadzona w polskich archiwach w arszaw skich i najw ażniejszych w ydaw nictw ach źródłowych po święconych okresow i bezpośrednio po pierw szej wojnie św iatow ej, ogłoszonych w różnych krajach. Szkoda, że ciągle w ykorzystyw ane jeszcze i dziś przez badaczy polskich w stopniu niew ystarczającym archiw a niem ieckie w P otsda- mie i M erseburgu i tym razem zostały pominięte przy przygotowywaniu zbioru. W ydaje się także iż ograniczenie kw erendy do trzech gazet polskich: „K u riera Poznańskiego”, „K u rie ra W arszaw skiego” i „G azety G dań sk iej” jest niew y starczające. Wiele nowych m ateriałów można by także uzyskać przy szczegó łowej kwerendzie w działach rękopisów polskich bibliotek naukowych.
Według wstępnych w yjaśnień zespołu autorskiego zbiór dokumentów nosi charakter popularnonaukowy. Je st to wynikiem zam ieszczenia w książce tylko wybranych dokumentów oraz tłum aczenia w szystkich na język polski. Przy opracowywaniu tomu zbiór przygotowano zgodnie z obow iązującym i przepi sam i wydawniczymi. Z założeniami wydawców, określającym i zbiór jak o w y dawnictwo popularnonaukowe, koliduje nieco w ięcej niż skrom na liczba przy pisów, a przede wszystkim praw ie zupełny brak tak potrzebnych przypisów biograficznych. Czytelnikowi niejednokrotnie utrudnia to studiow anie zam iesz czonych dokumentów. W ydaje się, iż konieczne byłoby też zamieszczanie przy pisów lokalizujących podaw ane w wielu dokumentach nazwy geograficzne, niejednokrotnie m ałych wsi, rzeczek, które trudno znaleźć na szczegółowych m apach. B rak przypisów biograficznych nie pozwolił też autorom n a sprosto w anie nazw iska A dam a Zapadki, który w jednym z zamieszczonych doku mentów fig u ru je pod nazw iskiem Z apałki (s. 339, dok. nr 70). Z zamieszczonych protokołów różnorodnych posiedzeń wiadomo, że uczestnicy posługiw ali się m apam i. Z opisów można przypuszczać, że m apy językowe, etnograficzne były nader interesujące. Niewiele z nich ocalało. Szkoda, że jednak w pierwszym tom ie zbioru nie zamieszczono żadnej m apy. Być może w następnych tomach zostaną one opublikowane, co byłoby dużą korzyścią dla studiujących ogło szone m ateriały.
W historiografii W armii i M azur okres plebiscytu uchodzi za stosunkowo najlepiej zbadany. M onografia Z. L i e t z a 4 oraz studia B. L e ś n o d o r
-4 Z. L i e t z, P lebiscyt na Pow iślu, W armii i M azurach w 1920 roku, W ar szaw a 1958.
s k i e g o 5 i T. G r y g i e r a 6 w yjaśniły wiele spraw związanych z historią plebiscytu 11 lipca 1920 r. Ale trudno byłoby uznać problem ten za zbadany w sposób całkowicie wyczerpujący i taki, który by odpowiadał stanowi naszych badań historycznych. Nie w ykorzystano różnorakich m ateriałów archiwalnych i to nawet w archiwach polskich. Omawiany zbiór dokumentów w ykazuje też wyraźnie, jak wiele spraw związanych z gerezą plebiscytu w ym aga poszukiwań źródłowych. Zbiór zawiera m ateriały, które w y jaśn iają genezę postanowień aliantów o plebiscycie, w ykazując zależność rozstrzygnięć w ersalskich od całego splotu wydarzeń na arenie międzynarodowej oraz zmiany w stanowisku m ocarstw alianckich wobec P rus Wschodnich. Zbiór w yjaśnia, w jak i sposób doszło od zgłaszanych w 1917 r. w Stanach Zjednoczonych postulatów o od dzieleniu prow incji wschodniopruskiej od Niemiec, dla zabezpieczenia Polski przed gospodarczym podporządkowaniem państwu niemieckiemu (s. 263), do decyzji czerwcowych 1919 r. o przeprowadzeniu plebiscytu. Plebiscyt był nie jednokrotnie przez przedstaw icieli mocarstw alianckich określany jak o forma konsultacji zwycięzców z ludnością tych ziem w spraw ie przynależności państwowej.
N a konferencji w W ersalu propozycje rozwiązania spraw polsko-niemieckich tworzyły cały kom pleks zagadnień. Jedn a zmiana pociągała za sobą natychm iast inne. Wyraźnie ilu stru ją to zamieszczone dokumenty w omawianym zbiorze, a dotyczące G dańska, Pomorza i Prus Wschodnich. I tak gdy 29 stycznia 1919 r. Roman Dmowski n a posiedzeniu Rady Dziesięciu mówił o postulatach granicz nych Polski, to jednocześnie dom agał się przyznania Polsce dostępu do morza (Gdańsk), przyznania etnicznie polskich ziem wschodniopruskich i oddzielenia od Niemiec reszty P ru s Wschodnich zam ieszkałej przez Niemców. Dmowski proponował, aby to ostatnie zostało zrealizowane przez utworzenie z Królew ca w raz z najbliższym i okolicami samodzielnej republiki handlowej pod kontrolą międzynarodową. Takie rozwiązanie Dmowski u zasadniał życiowymi potrze bam i Polski, gdyż ja k mówił, ta w ysepka niemiecka „będzie oddzielona od Niemiec, albo naród polski będzie w ystawiony w przyszłości na oddzielenie od morza i zależność ekonomiczną od Niemiec, a w konsekw encji będzie wy stawiony na próby wchłonienia P olski przez Niemcy” (s. 53). Utworzenie z K ró lewca sam odzielnej republiki handlowej według Dmowskiego, nie m iało kłaść kresu nadziejom na możliwość rychłego opanowania przez Polskę i tego terenu, po uprzednim jego spolszczeniu w wyniku akcji kolonizacyjnej.
T ak sform ułowane postulaty polskie w spraw ach P ru s Wschodnich nie były odrzucane przez w szystkich uczestników kongresu w ersalskiego w pierwszych dniach po ich zgłoszeniu. Zrozumienie i poparcie dla postulatów polskich okazy w ali Amerykanie, a przede w szystkim Francuzi. A le dalsze m ateriały źródłowe w ykazują, ja k stosunek do postulatów polskich zmieniał się, ja k je stopniowo coraz to bardziej ograniczano, jak ze strony aliantów, a głównie Anglików, wysuwano coraz to nowe propozycje rozwiązania sporu polsko-niemieckiego, m ające sw e źródła w postulatach zgłaszanych przez Niemców. I charaktery styczne, że ograniczanie postulatów polskich następow ało nie na jednym odcinku, ale w różnych regionach. I tak narodziny pomysłu o przekształceniu G dańska w Wolne M iasto poprzedziła rezygnacja m ocarstw alianckich z
oder-5 B. L e ś n o d o r s k i , N iektóre zagadnienia dziejów W armii i Mazur
w latach 1918—1920, K w artalnik H istoryczny 1956, ss. 395—416; tenże, Plebiscyt n a Warmii i M azurach w 1920 r., Szkice z dziejów Pomorza, cz. 3, Pomorze u progu dziejów najnowszych, W arszawa 1961, ss. 402—452.
6 T. G r y g i e r , Niektóre zagadnienia plebiscytu na Warmii i M azurach, Zapiski Historyczne, t. 23, 1957, z. 1—3, ss. 83—118.
Wania P rus Wschodnich od Niemiec i decyzja o plebiscycie na Warmii, Mazu rach i Powiślu.
Zamieszczone dokumenty pokazują też wyraźnie, ja k rząd niem iecki umie jętnie w ykorzystyw ał dla walki o zachowanie G dańska w Niemczech spraw ę P rus Wschodnich — konieczność zabezpieczenia stałego połączenia z innymi regionami. Zasadnicze przyczyny, które rodziły ustępstw a aliantów na rzecz Niemiec najw yraźniej scharakteryzow ał Lloyd George, stw ierdzając, że n arzu cenie Niemcom szczególnie ostrych w arunków traktatu pokojowego mogło spowodować w Niemczech groźbę przewrotu rewolucyjnego. Mówił, że wówczas „Niemcy mogą połączyć się z bolszewikami i oddać sw oje środki, rozum i nie zwykłe zdolności organizacyjne na usługi rewolucyjnych fanatyków ” (s. 134). Złagodzenie warunków traktatu pokojowego wobec Niemiec n astąpiło chyba w najw iększym stopniu kosztem Polski. T ak tyk a niemiecka w W ersalu przed staw iona jedynie na podstawie m ateriałów już ogłoszonych drukiem na pewno mogłaby być w ykazana jeszcze w yraźniej, gdyby przeprowadzono kwerendę w archiwach niemieckich.
Plebiscyt na W armii, M azurach i Powiślu przeprowadzono jednego dnia i na mocy tych samych postanowień prawnych aliantów. Jedn akże różne były motywy decyzji o przeprowadzeniu plebiscytu w rejencji kw idzyńskiej, a inne w rejencji olsztyńskiej. Spraw y tych różnic w historiografii polskiej nie doczekały się pełnego przedstaw ienia i nie w yjaśniono, jak ie to miało kon sekw encje już przy organizowaniu głosowania plebiscytowego. W omawianym zbiorze dokum entów zamieszczono m ateriały, które w y jaśn iają, jak ie były motywy decyzji o plebiscytach w obu regionach. Szczególnie wiele m iejsca zajm uje przedstaw ienie przyczyn plebiscytu w rejencji kw idzyńskiej, na tle w alki Polski o uzyskanie połączeń kom unikacyjnych W arszawy z Gdańskiem .
Dokumenty przedstaw iają czytelnikowi odmienność argum entacji Polaków i Niemców przy wysuwaniu kontrow ersyjnych propozycji terytorialnych. Pouczające to zestawienie argum entów w ykazuje, jak form alny kompromis, jakim były ostateczne decyzje, nie był kompromisem równorzędnym dla obu stron, lecz dowodził wyraźnego uprzyw ilejow ania strony niem ieckiej. W doku m entach polskich widać, ja k w m iarę upływu czasu argum enty polskie były coraz to bardziej precyzyjne i podbudowane coraz to lepszym m ateriałem dowodowym. Argum enty rzeczowe m usiały jednak ustępow ać na plan drugi wobec aktualnych potrzeb politycznych.
Dla badaczy dziejów najnowszych ziem w arm ińskich i m azurskich następne tomy nie przyniosą już tak bogatego m ateriału, lecz na ich druk oczekuje się z niemałym zainteresowaniem. Zbiór dokumentów w ykazuje w sposób bardzo jask raw y międzynarodowe znaczenie P rus Wschodnich w pierwszych latach po zakończeniu wojny św iatow ej.
Wojciech W rzesiński
Em ilia S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , Dawno a niedawno. Wspomnienia, „Pojezierze”, Olsztyn 1965, ss. 334.
„Dopóki mi sił starczy, chcę być pożyteczna i pomocna” (s. 333).
Te własne słowa p. Em ilii Sukertow ej-Biedraw iny, autorki książki Dawno
a niedawno, mogą być uw ażane za je j dewizę życiową. Patrząc na je j życie
retrospektyw nie poprzez je j w spom nienia, tak żywo, barwnie i z polotem pisarskim skreślone, stw ierdzić można bez trudu, że nie żałow ała nigdy swych sił, swego zdrowia, swego czasu, kosztem naw et osobistego życia rodzinnego, aby pracow ać pożytecznie i owocnie oraz spieszyć z pomocą zawsze i wszędzie, gdy szło o człowieka, gdy w grę wchodziła w ielka idea, jak iej od lat bez reszty
