RECENZJE 1 7 9
O gó ln ie trzeba stwierdzić, że p raca J. Schoenbrenner d aje w ie lk ą ilość fa k tó w i m ateriałów , uk azu je dużo now y ch problem ów . N ie w szystk ie jed n ak są do końca przem yślane. N ie zaw sze też autorka p rzedstaw iła p e w n e s p ra w y w sposób p rz e j
rzysty i jasny. W toku zasadniczej m yśli d aje dużo dodatkow ych uzupełnień, „ w sta w e k ” , które często ro zrastają się ponad g łó w n y p ro ble m i p rze słan iają w ą t e k za
sadniczy (s. 144— 145, 147— 151, 174— 175 i inne). P rz y fo rm o w a n iu niektórych w n io sk ó w nie zaw sze p otrafiła się w y z w o lić od utartych opinii. N ie u lega je d n a k w ą t p liw ości, że w artość pracy jest duża. Jest to p ie rw sz a obszerniejsza ro z p ra w a z historii ośw iaty z początków istnienia p ierw sz ej niepodległości.
K le m e n s Trzebiatow ski
S Z K O L N I C T W O P O L S K I E W ZSRR. 1943— 1947. D O K U M E N T Y I M A T E R I A Ł Y Oprać. Rom an Po ln y , pod red. S tan isław a Skrzeszewskiego, W a rs z a w a 1961, s. 380.
D z ie je w ych o d źstw a polskiego w Z S R R w latach 1943— 1946 zn alazły dotychczas m in im alne odbicie w literaturze historycznej. Z tym w ięk szy m w ięe uznaniem p o w itać należy in icjaty w ę w y d a n ia dostępnego dla szerszego k rę g u czyteln ik ów w y b o ru dokum entów i m ateriałó w obrazu jących tak istotny odcinek życia P o lo n ii R a
dzieckiej, ja k szkolnictwo i opieka nad dzieckiem.
Zasadn icza zaw artość tej książki, poprzedzona słow em w stępnym S ta n isła w a Skrzeszew skiego i w p ro w ad zen iem p ió ra R o m ana Polnego, dzieli się na d ok um en
tację p od staw ow ą oraz m ateriały z życia i działalności polskich p la c ó w e k w y c h o w aw czych. Część p ierw szą tw o rzą dokumenty, p rze w ażn ie arch iw aln e, w w iększości z arch iw u m M in isterstw a O św iaty R F S R R . O k re ś la ją one zadania, strukturę o rg a nizacyjną i skład K om itetu do S p ra w Dzieci Polskich w Z S R R (K om poldietu ), utworzonego u c h w ałą R ad y K o m isarzy L u d o w y ch Z S R R z 30 V I 1943 r. p rz y L u d o w y m K o m isariacie O św iaty R F S R R ; za w ie ra ją in strukcje dotyczące organ izacji szkół i pracy pozaszkolnej (także pracy k u ltu ra ln o -o św ia to w e j w ś ró d dorosłych), statuty dom ów dziecka, internatów i przedszkoli, p lan y nauczania, kom entarze do nich i p ro gra m y z poszczególnych przedm iotów, instrukcje w s p ra w ie szkolenia zaw od o w ego i k iero w an ia do pracy d orastającej m łodzieży polskiej, sp raw o zd an ia z działalności K om poldietu oraz W y d z ia łu O św iaty i K u ltu ry Z G Z P P , a w re szcie dokum enty dotyczące rep atriacji dzieci polskich z Z S R R . W d ru g iej części zam iesz
czono zaczerpnięte p rzew ażn ie z tygodnika „ W o ln a P o ls k a ” m ateriały ilu stru jące działalność w y d a w n icz ą K om itetu oraz p ro w ad zo n ą przezeń i przez te ren ow e za
rządy Z P P akcję doskonalenia nauczycieli na kursach, sem inariach i konferen cjach, a także in fo rm acje z życia niektórych spośród 248 szkół i 52 d om ów dziecka, z a re
jestrow an ych w K om poldietie. D o n ajciekaw szych m ateriałó w w o m aw ia n ej p u b li
k a cji należą, pochodzące z arch iw u m Z P P w spom nienia nauczycielki z Syberii, M a rii H au zo w ej.
O m a w ia n a p u b lik a c ja d aje obraz w a ru n k ó w , w jak ich ro z w ija ło się szk olni
ctwo i inne polskie instytucje dziecięce w Z w ią z k u Radzieckim , p o k a zu je w y s iłe k w ychod źstw a polskiego, jego organ izacji — Z w ią z k u P a trio tó w P o lsk ic h — oraz pom oc w ła d z radzieckich w tym dziele. O d d aje ona też specyfik ę polskich szkół i d om ó w dziecięcych w Z S R R ja k o ośro dk ó w k rzew ien ia k u ltury polsk iej ró w n ież w ś ró d dorosłych P o lak ó w . Z n a jd u je m y w niej także m ateriały o życiu k u ltu raln ym Polonii nie zw iązanym ze szkołami.
W y d a je m i się jedn ak, że za w ierają ce stosunkowo dużo m ate ria łó w rozdziały, pośw ięcone sp raw o m w y d a w n icz y m i doskonaleniu nauczycieli, p o w in n y być w y
12*
1 8 0 RECENZJE
dzielone z części d ru g iej zatytułow anej „ Z życia i działalności polskich placów ek w y ch o w aw cz y ch ” . N iek tóre z nich w in n y znaleźć się raczej w części p ierw szej.
Nieco sztucznie natom iast w ydzielon o jako część trzecią m ałą partię m ateriału zatytułow aną „ W trosce o przyszłość ośw iaty w w o ln e j Polsce” , a za w ierają cą d w a arty k u ły na temat szkolnictw a w Polsce przedw rześn iow ej i jego persp ektyw w Polsce p o w o jen n e j oraz d w ie in fo rm acje o zorganizow anym pod M osk w ą kursie d la nauczycieli języ k a rosyjskiego w kraju.
N ale żało b y odpowiedzieć tu na pytanie, czy rzeczywiście, ja k to stwierdzono w e w p ro w ad zen iu , om aw ia n a p u b lik a c ja u m ożliw ia czytelnikow i poznanie p od staw o w y ch dla tej problem atyki dokum entów i „n ajbard ziej reprezentatyw nych m ateriałó w arch iw a ln y c h ” oraz p rasow ych. W y d a je m i się, że jeżeli chodzi o część p ierw szą — dokum entację p od staw o w ą — to recenzow any w y b ó r spełnia w zasa
dzie to zadanie. B ra k u je tu chyba tylko końcow ego spraw ozd an ia K om poldietu.
N atom iast w części d rugiej suprem acja m ateriału p rasow ego, pochodzącego g łó w nie z „ W o ln ej P o lsk i”, jest chyba zbyt duża w o bec faktu istnienia w k ra ju sporej ilości arch iw a liów , m ów iących o pracy polskich instytucji dziecięcych. W p ra w d z ie zamieszczone w o m aw ian ej książce źródła d ają czytelnikow i możność poznania życia i osiągnięć tych instytucji, ale obraz ten b y łb y znacznie p ełniejszy i głębszy, gd yby w w iększym stopniu uw zględn ić dokum enty z arch iw u m Z P P .
N a s u w a się także uw aga, że podane w tytule ram y chronologiczne tej p u b li
k acji — lata 1943— 47 — są zbyt rozległe, gdyż z chw ilą zupełnego zakończenia re p atriacji ludności polskiej z Z S R R w 1946 r. szkolnictwo polskie, do którego odnoszą się o m aw ian e źródła, przestało istn ieć1. N ie zauw ażyłem w tych m ateria
łach ani jedn ej pozycji w y k racza jąc ej poza ro k 1946. T ylko jeden z p rzyp isów in form uje, iż Kom itet do S p ra w Dzieci Polskich istniał do 1847 roku (s. 373).
N iezrozu m iały jest też fakt, iż w e w p ro w ad zen iu do lektury o m aw ianych m a teriałów i za w artej w nim tabeli, p od ającej ilość szkół polskich i uczniów do nich uczęszczających w poszczególnych repu blik ach zw iązk ow ych, nie w ym ieniono w ogóle U k ra in y . N a sam ej zaś U k ra in ie centralnej i wschodniej, tj. terenach o b ję tych ak cją K om poldietu, istniały w dniu 1 sierpn ia 1945 r. 104 szkoły, 4 internaty i jeden dom d z ie c k a 2. Fakt ten jest w a rt zasygn alizow an ia tym bardziej, że r ó w nież radzieckie publikacje, o m aw iające kw estię ilości szkół polskich na U krainie, p od ają stanowczo zbyt niskie liczby s. T a niedokładność statystyk w y n ik a p ra w d o
1 Szkoły z polskim językiem w y k ła d o w y m istnieją do dziś na terenie L itw y i zachodnich o b w o d ó w U k ra in y , ale recenzow ane dokum enty i m ateriały odnoszą się do. innej, specjalnej sieci szkolnej, utw orzonej czasowo, a k iero w an ej przez w ła d z e radzieckie w sp ó ln ie z Z P P d la zaspokojenia potrzeb dzieci i m łodzieży p o l
skiej do czasu repatriacji. W głębi Z S R R do 1951 rok u istniały domy dziecięce w Z ago rsk u i C zk a ło w sk iej pod M osk w ą, „ w których grom adzono dzieci polskie i p rzy go tow y w an o je do p ow rotu do k r a ju ” (rec. książka, s. 375), ale om aw iana p u b lik a cja nie za w iera żadnych m ateriałów , odnoszących się do tych dom ów po 1946 roku.
2 Sp ra w ozd a n ie z działalności Przed staw icielstw a Z a rz ą d u G łó w n ego Z P P na U S R R za okres od 15 listopada 1944 r. do 1 sierpn ia 1945 roku, A A N , Z P P , t. 19, k. 2. T a k duża rozbieżność m iędzy cyfram i za w artym i w źródłach radzieckich i p o l
skich w y n ik a w p ew n ej m ierze z tego, iż szkoły bąd ź klasy polskie przy szkołach radzieckich na U k ra in ie były niejednokrotnie p ro w ad zon e przez nieetatowych n a uczycieli, w y k o n u jąc yc h sw e obo w iązk i jako pracę społeczną (Sp raw ozdan ie instruktora Z G Z P P Stolarza z podróży do M ik o ła je w a i C hersonia datowane 1 stycznia 1946 r., A A N , Z P P , t. 58, k. 34).
3 O diejatielnosti Kom itieta po dicłam polskich dietiej w SSSR. Podgotow ili I. I. B ieło w , J. W . K o rn ie w a . „Istoriczeskij A r c h iv ” 1962, nr 4, s. 65. W e d łu g tej
RECENZJE 1 8 1
podobnie z faktu, iż autorzy w spom nianych p u b lik a c ji o p iera ją się w y łą ęzn ie na nie zaw sze dokładnych danych zaczerpniętych z A rc h iw u m M in isterstw a O św ia ty R F S R R , a p om ija ją i dość bogate źródła dotyczące tego problem u, zn ajd u jące się w aktach Z w ią z k ó w P a trio tó w Polskich w Z S R R , k tóry b y ł n a ogół o rganizatorem tych szkół, a także czynnikiem n ad zorującym je w e s p ó ł z radzieck im i w ła d z a m i ośw iatow ym i.
W p ro w a d z e n ie m ó w i rów n ież pokrótce o pow staniu, założeniach ideologicz
nych i ro z w o ju Z P P w Z S R R . P e w n e zastrzeżenia budzi za w a rta w tym w p r o w a dzeniu in form acja o ilości członków Z P P w 1944 roku. Otóż P o ln y stw ierdza, iż w tym rok u „ Z P P liczy około 100 000 członków, co ró w n a się p ra w ie liczbie d o rosłej P olonii radzieck iej” . 100 000 członków jest z pew nością niedokładną liczbą.
W e d łu g bo w iem obliczeń Izy d o ra Jałoszyńskiego, opartych na źródłach, w 1944 roku b y ło kilkadziesiąt tysięcy członków Z P P , 14 kw ietn ia 1945 r. 60 000, a dopiero w 1946 r. 100 0004. Jeszcze w iększy sprzeciw bu d zi stw ierdzen ie Polnego, iż te 100 000 to p ra w ie cała dorosła P olon ia radziecka. Ostatnie p ublikacje, zajm u jące się tym problem em , oceniają Polonię zam ieszkałą podczas w o jn y na w schód od gran ic y p olsko-rad zieckiej z 1939 rok u na 500— 700 tys. l u d z i5.
D a le j w p ro w ad zen ie in form u je o zadaniach K om itetu do S p r a w Dzieci P o l
skich i ich realizacji w zakresie p rzygotow an ia p ro gra m ó w , podręczn ików , k a d r pedagogicznych oraz w rozbu d ow ie sieci szkół, d om ów dziecka i przedszkoli, a także w pracy w y c h o w aw cz ej. O bo k w ątp liw o ści dotyczących liczby szkół, podanej przez R om an a Polnego, o czym już b y ła m ow a, p ew n e zastrzeżenia bud zą także jego stw ierdzen ia odnośnie do sytuacji fin an so w ej polskich instytucji dziecięcych (s. 26) o raz stanu przydzielanych im lok ali (s. 20). Z dok um en tów zam ieszczonych w om a
w ia n y m zbiorze (s. 154, 159, 285, 286, 293, 322) w id a ć bo w iem , iż s p ra w y te nie b y ły w cale tak proste i ła tw e podczas w o jn y , ja k to w y n ik a z w p ro w ad zen ia.
Kończąc chciałbym raz jeszcze stwierdzić, iż m im o w yrażo n y ch tu sąd ów p o lem icznych uw ażam recenzow ane w y d a w n ic tw o za bardzo pożyteczne, bo udostęp
nia ono dużo w artościow ego, a w szeregu w y p a d k ó w nieosiągalnego dotychczas d la historyka m ateriału. Skoncentrow ałem się zaś na kw estiach dyskusyjn ych, nie o m a w ia ją c obszerniej zaw artości książki, jedynie dlatego, że bardzo trudno b y ło b y w ram ach ograniczonych rozm iarów recenzji p rzedstaw ić w szystkie istotne m o m enty zaw arte w tej p u blik acji. N ie w y d a w a ło m i się to zresztą konieczne, p o n iew aż jest ona stosunkowo łatw o dostępna d la in teresującego się tą p ro b le m atyką czytelnika. B y ło by jedn ak zarów no w b r e w intencjom autora recenzji, ja k i w b r e w praw d zie, gd y b y czytelnik ten odniósł z lektury niniejszego tekstu w r a ż e nie, iż pionierska, trudna i ow ocna p raca R o m an a P oln ego nie zasłu gu je na uznanie.
A n d rz e j K orzon
p u b lik a c ji 1 lipca 1945 r. było na U k ra in ie 17 szkół polskich i 1 internat; I. F. J e w - s ie je w [Sotrudniczestwo Ukraińskoj SSR i P olsk oj N a rod n oj R espubliki (1944— 1960), K i j ó w 1962, s. 64] też podaje, iż w 1946 r. na U k ra in ie by ło 17 polskich szkół.
4 I. J a r o s z y ń s k i , Struktura władz teren ow ych Z P P w Z S R R , „Zeszyty N a u k o w e W o js k o w e j A k ad em ii Politycznej” , seria historyczna, nr 6, W a rs z a w a 1962, s. 79.
5 I. J a ł o s z y ń s k i , N iektóre p roblem y dotyczące powstania i struktury orga
nizacyjnej Z P P w Z S R R , „N a jn o w sze D zieje P o ls k i” , W a rs z a w a 1962, t. V I, s. 152;
t e n ż e , Struktura władz terenow ych Z P P . . . , op. cit., s. 69; F. Z b i n i e w i c z, A rm ia polska w Z S R R (Studia nad problem atyką pracy politycznej), W a rs z a w a 1963, s. 13.
