Lietz, Zygmunt
Józef Naronowicz-Naroński :
kartograf Prus Książęcych (ok.
1616-1678)
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 19-33
1969
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Z Y G M U N T L I E T Z
JÓZEF NARONOWICZ - NAROŃSKI
KARTOGRAF PRUS KSIĄŻĘCYCH (ok, 1616 — 1678)
P race k arto g ra ficzn e J ó zefa N a ro n o w icza -N a ro ń sk ieg o n ie d o c zek a ły się d otych czas w y c ze r p u ją c e g o o m ów ien ia z u w a g i na ich r ęk o p iśm ien n y ch arak ter oraz p r z ec h o w y w a n ie w ta jn y m arch iw u m w K ró le w c u L Z tego też w z g lęd u p la n y i m a p y N a ro ń sk ieg o n ie b y ły zn a n e h isto ry k o m i k a rto g ra fo m X V II i X V III w ie k u , ja k k o lw iek s łu ż y ły one a d m in istra cji p a ń stw o w ej i gosp od arczej w X IX w ie k u do c eló w p ra k ty cz n y c h 2. D o p ie ro w o sta tn ich la ta ch k artografia p o lsk a p o św ięc iła im w ię ce j u w a g i 3.
D o ty ch cza s h isto rio g ra fii nie ud ało się w y ś w ie tlić p ie rw sz y ch lat życia J ó zefa N a r o ń s k ie g o 4. K a zim ierz S a w i c k i 5 w y s u n ą ł h ip o tezę, że N a
-1 O ry g in a ln e k o lo ro w e ш а р у J ó z e fa N a ro ń s k ie g o w y w ie z io n e w -1944 r. z c a ły m z aso b e m a k t p a ń s tw o w e g o a rc h iw u m w K ró le w c u z n a j d u ją s ię o b e c n ie w S t a a l s - a r c h i v l a g e r w G e ty n d z e w N R F . M u ze u m M a z u rs k ie p o s ia d a k lis z e ty c h m a p u d o s tę p n io n e p rz e z t a m te js z e a rc h iw u m . W g in fo r m a c ji d r a T. G r y g i e r a , część m a p N a ro ń s k ie g o z n a j d u je się w In s ty tu c ie J. G. H e r d e r a w M a rb u rg u . 2 N ie w s p o m in a o n ic h a n i J. P i s a ń s k i , E n t w u r f e i n e r L i t e r a t u r g e s c h i c h t e , K ö n ig s b e rg 1886, s. 430, a n i te ż S. B o c k V e r s u c h e i n e r w i r t s c h a f t l i c h e n N a t u r g e s c h i c h t e v o n d e m K ö n i g r e i c h O s t - u n d W e s t p r e u s s e n , B d. 1, D e ss a u 1872, ss. 1— 16; d o p ie ro w p o ło w ie X IX w ie k u F. S e l a ń s k i d o ta r ł do n ic h w a rc h iw u m k r ó le w ie c k im . S łu ż y ły o n e w ó w cz a s w ła d z o m p r u s k im ja k o m a p y k a t a s t r a l n e i a d m i n is tra c y jn e , a n ie w o js k o w e , j a k p o d a je E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a (F. S e l a ń s k i , Ü b e r L a n d - u n d S e e k a r t e n , G r u n d r i s s e u n d S t ä d t e s t e l l u n g e n , w e l c h e O s t - u n d W e s t p r e u s s e n b e t r e f f e n , N e u e P r e u s s is c h e P r o v in z i a l- B lä tte r , B d. 6, 1843, s. 37 9). Z a te z ą p o w y ż sz ą p rz e m a w ia i to , że część m a p p rz e c h o w y w a n a b y ła w u rz ę d a ch s ta r o ś c iń s k ic h lu b w K rie g s - u n d D o m ä n e n k a m m e r w G u m b in n e n , j a k o ty m ś w ia d c z ą p ie c z ę c ie u m ie szc z o n e n a m a p a c h S z e s tn a i B a r c ia n . 3 E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , B r a c ia p o ls c y n a z i e m i m a z u r s k i e j , P r z e g lą d Z a c h o d n i, n r 7/8, 1949 ss. 49— 68, p o r a z p ie rw s z y z w ró c iła u w a g ę w lite r a t u r z e p o w o je n n e j p o ls k ie j n a s y lw e tk ę k a r t o g r a f a ; K . B u c z e k , D z i e je k a r t o g r a f i i p o l s k i e j od X V —X V J 1 I w . Z a r y s a n a l i t y c z n o - s y n t e t y c z n y , W ro c ła w — W a r s z a w a 1963; S. A l e k s a n d r o w i c z , Pr a c e k a r t o g r a f i c z n e J ó z e f a N a r o ń s k i e g o w W i e l k i m K s i ę s t w i e L i t e w s k i m w p o ło w ie X V I I w., Z e s z y ty N a u k o w e U n iw e rs y t e tu A. M ic k ie w ic z a w P o z n a n iu , „ H is to r ia ” , z. 7, 1966; K . S a w i c k i , I n ż y n i e r J ó z e f N a r o n o - w i c z - N a r o ń s k i (1610— 1678), P r z e g lą d G e o d e z y jn y , t. 32, 1960.
* E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , op. cit., ss. 40— 68 z w ró c iła u w a g ę za
F. S e l a ń s k i m n a je g o lite w s k i ro d o w ó d . P a t r z ró w n ie ż T. O r а с к i, S ł o w n i k b i o g r a f i c z n y W a r m i i , M a z u r i P o w i ś l a od p o ł o w y X V w . d o 1945 r o k u , W a rs z a w a 1963, s. 201; С. К r o 11 m a n n, A ltp re u s s is c h e B io g ra p h ie , B d. 2, K ö n ig s b e r g 1943 ss. 455. 5 К . S a w i c k i , Pięć w i e k ó w g e o d e z j i p o l s k i e j , S z k ic e h is to ry c z n e od X V I— X I X w . W a r s z a w a 1960, ss. 153— 176, Ż y c io ry s k a r to g r a f a . N ie j e s t w y k lu c z o n e , że N a ro ń s k i s tu d io w a ł w W iln ie lu b w K ra k o w ie .
2 0 Z Y G M U N T U E T Z
1-oński urodził s ię n a L itw ie około 1610 r. i u częszcza ł do lic e u m w K ie j- dan ach , k szta łcą c się pod k ieru n k iem zn an ego m a tem a ty k a toru ń sk iego i fo rty fik a to ra A d am a F rey ta g a (1588— 1650). B iorąc pod u w a g ę fak t, że szkoła ta p o w sta ła w 1625 r., a N aroń sk i przych od ząc do niej w roku jej założen ia m ia łb y około 15 la t, zaś u m ierając około 68, m ożna w y su n ą ć przy p u szczen ie o dacie urodzen ia p rz y szłeg o kartografa — około 1615 r. N a pop arcie p o w y ższej h ip o te z y p o słu ży ć m ogą zarów n o w y ż sz e w s k a ź n ik i p rzeciętn ej śm ierteln o ści w o w y m okresie, c iężk ie w aru n k i m a ter ia l n e, w jakich ż y ł N arońsk i oraz około d z iesię cio letn ia lu k a w ży cio ry sie p o m ięd zy zak oń czen iem sz k o ły a p o d jęciem p racy. J e d y n ie E dw ard S t a m m prób ow ał u sta lić jego rodow ód s z la c h ec k i°. P o u k oń czen iu szk o ły średn iej, która d ała m u p o d sta w y m a tem a ty czn e, rozp oczął N aroń sk i sw e p ierw sze prace m iernicze. N ie znam y, n ie ste ty , d ok ład n ych da n y ch o ty m okresie. P ie rw sz ą p otw ierd zon ą w iad o m o ścią źród łow ą b yła relacja sa m eg o N aroń sk iego. W yk on ał on m a p ę P lisz c zy n a pod L u b lin em , p racując jako geom etra w dobrach m ieczn ik a k oron n ego Jana M. P. Z e b rzy d o w sk ieg o . M apa ta pochod zi z 1640 r.7.
N iezn a n a jest dok ład n ie data zatru d n ien ia N a ro ń sk ieg o jako g e o m e tr y u k sięcia J an u sza R a d ziw iłła. W ed łu g K azim ierza S a w i c k i e g o n a stą p iło to p o m ięd zy 1640— 1645 r. P recy zu ją c b liżej tę h ip o tezę m ożna stw ierd zić, że p rzy b y ł on n a dw ór R a d ziw iłłó w na p rzeło m ie roku 1643/1644. P o tw ier d z en ie m tego je st n ad an ie 21 m arca 1644 r. p raw m iej sk ich p r zez k róla W ła d y sła w a IV m ia stu L ub cz, b ęd ącego w ła sn o śc ią Jan u sza R ad ziw iłła. J ó z e f N aroń sk i sp orząd ził dla m ia sta L ub cza sp e c ja l ną m ap ę k atastraln ą w sk a li 1 :1 0 0 000 8. M apa ta zn a jd u je w ie rn e o d b i cie i p o tw ie r d z en ie w „ ta k sie m iasta L u b cza z 1644 r .” 9 P ra cu ją c jako geom etra u J an u sza R a d ziw iłła p o tra fił N aroń sk i w y k o rz y sta ć p r a k ty c z n ie sw ą w ie d z ę m iern iczą w pom ia ra ch try g o n o m e tr y c zn y ch i k a ta stra l n y c h m ia st L ub cza, D e la ty c z i S w ia d o ści. N a ro ń sk i d o k o n y w a ł sw y c h
p om iarów w oparciu o a strolab iu m z po d zia łem na 360° i k w ad ran t. B y ł on p ion ierem p o lsk ieg o n a z e w n ic tw a m iern iczeg o , w ty m ró w n ież n a z w y „sto p ie ń ”. O ile w s z y s tk ie te p la n y m ia st p o w sta ły w la ta ch 1644— 1645, to na la ta 1645— 1653 p rzyp adają, jak słu sz n ie p rzyp u szcza S ta n isła w A l e k s a n d r o w i c z 10, p o m ia ry d e lin e a c y jn e p o zo sta ły ch dóbr radzi- -w iłłow skich. Za tą tezą p rzem aw ia fak t, że in w e n ta r z dóbr B o g u sła w a R a d ziw iłła w T aurogach op atrzył N arońsk i w ła sn ą d ed yk acją: „ S p ra w o
6 E. S t a m m , Z h is to r ii m a t e m a t y k i X V I I w . w P o lsc e , W ia d o m o śc i M a te m a ty c z n e , t. 11, 1935, w s k a z u je n a n a p is n a je d n e j z m a p : E q u e s L il u a n is i h e r b G o z d a w a (d w ie lilie ) o ra z l i te r y n a ta rc z y : IN N G e t M tłu m a c z ą c to ja k o J o se p h u s N a r o n o w ic z - N a r o ń s k i G eo g ra p h u s e t M a th e m a tic u s , ja k k o lw ie k m o ż n a to ró w n ie ż tłu m a c z y ć ja k o In g e n ie u r e t M a te m a tic u s . 1 J. N a r o ń s k i , K s ię g i n a u k m a te m a ty c z n y c h , t. 1— 3, B u d o w n ic iw o w o je n n e , t. 2, W a rs z a w a 1957, w s tę p J. N o w a k a . 8 A G A D , A rc h iw u m R a d z iw ilło w s k ie , Dz. 23, t. 84; S. A l e k s a n d r o w i c z , O pis m ia s ta L u b c z a n a d N ie m n e m z 1644 r., K w a r t a l n i k H is to rii K u ltu r y M a te r i a l n e j, n r 3/4, 1962, ss. 617— 636. 8 S. A l e k s a n d r o w i c z , O p is m ia s ta , s. 618, z k tó r y c h n ie lic z n e p rz y k ła d } ' c y to w a ł J . N a ro ń s k i w s w e j G e o m e tr ii; (S. A l e k s a n d r o w i c z , P ra c e k a r to g r a fic z n e , s. 260, M a p a T a u ro g ó w z n a j d u je się w z b io ra c h S ia a ts a r c h iv la g e r w G e ty n d z e ). 10 S. A l e k s a n d r o w i c z , O p is m ia s ta , s. 618; te n ż e , P ra ce k a r to g r a fic z n e , ss. 258 i in.
J Û Z E F N A l i O N O W I C Z - K A B O N S K I — K A R T O G R A F Z P R U S K S I Ą Z F , C Y C H 2 1
w a n y z pom iarą przez m n ie J o sep h a N aro ń sk ieg o rew izo ra i g eo m etr y K sięcia Jeg o M ości w 1653” n . O w ocem te g o p r a co w iteg o ok resu po m iarów b y ła m apa k atastraln a T au rogów , znana n am z d atow an ej w 1653 r. w e r s ji m apy.
W o k resie w o jn y p o lsk o -sz w e d z k iej N aroń sk i p r z y g o to w a ł sły n n ą później sie d e m n a sto w ie cz n ą e n c y k lo p e d ię w ie d z y in ż y n ier sk ie j (K sięg ą n a u k m a t e m a t y c z n y c h ) n oszącej zn am ion a p ra k ty cy zm u 12.
W 1658 r. sejm k o ro n n y na se sji w K ielca ch p od jął u c h w a łę o w y g n a n iu arian z P o lsk i. W ięk szość z n ich w o b a w ie p rzed rep resjam i sch ron iła się na Ś lą sk u i w P ru sa ch K sią żę cy ch . B io g ra fo w ie N a ro ń sk ie go p rzyp u szczają, że p rzy b y ł on do P ru s K sią żę c y c h w 1660 r., n ie pod a jąc jed n ak p rz ek o n y w u ją cy c h d o w o d ó w 13. J e st rzeczą m o żliw ą , że F. S e l a s i ń s k i m iał w ręk u ja k ieś d o k u m en ty z ta jn e g o a rch iw u m k r ó lew ie ck ieg o . D la p o tw ierd zen ia te g o d ow od u słu ż y ć m iała m apa sta rostw a p isk ieg o . Z u w a g i jed n ak n a to, że p ierw sz a m apa „próbn a” teg o sta ro stw a d atow an a jest na rok 1660 i sy g n o w a n a jest jego in icja ła m i, trudn o p rzyp u szczać, ab y m ógł on ją w y k o n a ć w tak k rótk im czasie 14. E lek tor, an gażu jąc N aro ń sk ieg o do p r a c y jako g eo m etrę i k artografa, n ie p otrzeb ow ał tej p róby, g d y ż p o r ę cz y ł zań B o g u s ła w R a d ziw iłł, n a m iestn ik P ru s K sią żęcy ch , w k tó reg o dob rach w T au rogach up rzednio d o k o n y w a ł p om iarów . P rzy p u szcza m , że N aroń sk i p rzy b y ć m u sia ł do P ru s n a p r z eło m ie 1658/1659 r. E m ilia S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a w y s u n ę ła tezę, że z u w a g i n a sła b ą zn ajom ość języ k a n ie m ie ck ieg o N aro ń sk iem u p o w ierzo n o n a jp ierw d ëlin ea cje p o w ia tó w p o lsk ich , sp orząd zen ie szk icó w (G r u n dr iss), a n a stęp n ie m ap to p o g r a ficzn y ch ty c h s t a r o s t w 15. W yd aje się, że teza ta w y m a g a p e w n e j k o r ek ty . N ie p o sia d a m y b o w iem m a teria łó w ź ró d ło w y ch co do treści p ie rw sz ej u m o w y , zaw artej m ięd zy N a ro ń - sk im a e lek to rem b ran d en b u rsk im lu b te ż z jego n a m ie stn ik ie m B o g u sła w e m R a d ziw iłłem . N a su w a się rów n ież p y ta n ie , c z y w u m o w ie tej ch o d ziło o w y k o n a n ie sz c ze g ó ło w y c h m ap to p o g ra ficz n y ch , c zy też j e d y n ie o m ap ę ge n era ln ą P ru s K sią żęcy ch . Za h ip o tezą sp isan ia u m o w y na
11 P o r. p r z y p is 6, K s ię g i n a u k m a te m a ty c z n y c h , t. 1— 3. F o to k o p ię te j m a p y ze z b io ró w M u ze u m M a z u rs k ie g o z a m ie ś c ił S. A l e k s a n d r o w i c z .
12 Ib id e m .
13 E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , op. cit., s. 54 a za n ią T. O r a c k і, op. cit., s. 201 o ra z J. M a ł l e k , G ra n ice p a ń s tw o w e , k o ś c ie ln e i a d m in is tr a c y jn e
P ru s K s ią ż ę c y c h w X V I w ., K o m u n ik a ty M a z u r s k o - W a rm iń s k ie , n r 1(91), ss. 138;
Z. E e w s k i , Z p y łu a r c h iw ó w i b ib lio te k . P o la k — p ie r w s z y m n o w o ż y tn y m k a r to
g r a fe m d a w n y c h P r u s E le k to r s k ic h , Ż y c ie O ls z ty ń s k ie , n r 283 z 13 X 1948 r.
14 F . S e l a ń s k i p o d k re ś la , że w ty m c z a sie p o w s t a ła w ię k sz o ś ć je g o m a p . S ą o n e j e d n a k p r z e w a ż n ie n ie d a to w a n e . E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a o p ie r a s w ą te z ę z a p e w n e n a m a p ie s ta r o s tw a ja ń s b o r s k ie g o , d a to w a n e j w 1660 r. B io r ą c p o d u w a g ę, że n a d o k o n a n ie p o m ia ró w p o tr z e b o w a ł on o k o ło 3 m ie s ię c y , a n a s p o rz ą d z e n ie s z k ic u i k o lo ro w e g o c z y s to p is u d o d a tk o w e g o c za su , w y n o sz ą c e g o ra z e m o k o ło 5 m ie s ię c y i ty m b a rd z ie j, że b y ła to p ie rw s z a m a p a to p o g r a fic z n a ty c h ziem , a n ie m a p y k a t a s t r a l n e w y k o n y w a n e d o tą d n a z a m ó w ie n ie R a d z iw iłłó w — w s z y s tk o to w sk a z y w a ło b y , że m ó g ł o n p rz y b y ć do P r u s n a jw c z e ś n ie j w 1659 r. N a to m ia s t h ip o te z a S. A l e k s a n d r o w i c z a , P r a c e k a r to g r a fic z n e , s. 263, iż p rz y b y ł o n do P r u s w l a ta c h 1655— 1656, z u w a g i n a to , że w ty m c z a sie p is a ł sw ą p r a c ę K się g i
n a u k m a te m a ty c z n y c h , p rz y p u s z c z a ln ie w P o ls c e , w y d a je się b y ć m a ło p r a w d o p o
d o b n a .
13 E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , op. cit., s. 55 z a F. S e 1 a ń s к i m . oo. cit., s. 381.
2 2 Z Y G M U N T L I E T Z
sp orząd zen ie przez N aro ń sk ieg o obok m ap szc ze g ó ło w y ch ró w n ież m apy całego K sięstw a P ru sk ieg o przem aw ia nap is na dok u m en cie ze zbiorów E t a ls m i n is te r i u m 16, m ó w ią c y o P u n c t a d es A b r e i s s H e r z o g s t h u m s P r e u s - sen. Z u w a g i na n ie d ato w a n ie w ięk sz o ści ty c h m ap, tru d n o w yk azać, jaką N aroński p rzy ją ł m eto d ę przy ich w y k o n y w a n iu . Za tezą tą p rzem a w ia ją tak w z g lę d y c zy sto prak tyczn e, jak też d u że k o szty zw iązan e z c zę sty m p rzem ieszczan iem ek ip y m iern iczej z jednej m iejsco w o ści do
dru-10 M ik ro film y o trz y m a n e p rz e z a u to r a ze z b io ró w E t a ts m in is te r iu m S t a a t s a r c h iv w K ró le w c u , o b e c n ie S t a a ts a r c h iv la g e r w G e ty n d z e . Z a u d o s tę p n ie n ie ich s k ła d a m u p rz e jm ie p o d z ię k o w a n ie D y re k c ji A rc h iw u m , T itt. 48a n r 6 i T itt. 48bb n r 66, k l a tk i n r 17, 18). P o tw ie rd z e n ie m je s t ró w n ie ż c y to w a n y p rz e z K . B u c z k a lis t N a ro ń sk ie g o do B. R a d z iw iłła z 11 V 1663: „ o d e b r a w s z y e x p e d i lia n a d e lin e a tią X tw a P r u s k ie g o ” ...
J O Z E F N A B O N O W I C Z - N A R O N S K I — K A R T O G R A F Z P R U S K S I Ą Ż Ę C Y C H 2 3
g iej. P rzy sp orządzaniu m ap n ie o d g r y w a ły u N aro ń sk ieg o tak isto tn e j roli w z g lę d y ję zy k o w e, g d y ż w ła d a ł on z rów n ą b ieg ło ścią łacin ą, w y k o r zy stu ją c jej zn ajom ość do o pisów m ap. P o sia d a ł r ó w n ież zn ajom ość ję zyka fra n cu sk ieg o , w ło sk ie g o i h o len d ersk ie g o , jak to w y k a za ła litera tu ra cy to w a n a w jego d ziełach. N ie jest w y k lu cz o n e , że p rzeb y w a ją c na d w o rze R a d ziw iłłó w oraz w śród u rzęd n ik ów pru sk ich p ozn ał ta k że ję zy k n ie m ieck i, ty m bardziej, że n a u cz y c ie le m jego b y ł to ru n ia n in A d am F rey ta g . D la elek to ra isto tn ą b y ła n ie ty le k o lejn o ść w w y k o n y w a n iu ty ch map, co op racow an ie w oparciu o m ap y sz c ze g ó ło w e m a p y gen era ln ej całego K sięstw a . W p o d p isa n ej z k a rto g ra fe m u m o w ie, sta ro stw a zobow iązan e b y ły do p o k ry cia k o sztó w w n a tu rze w c elu k arm ien ia koni, k tó ry m i o b jeżd żał szk icu ją c d an y obszar, jak i do p ok rycia h on orariu m w talarach . N ie je st w y k lu c z o n e , że ze w z g lęd ó w c zy sto p r a k ty c zn y ch d o k o n y w a ł N aroń ski p om iarów d e lin ea c y jn y c h w k o le jn o cb ck sieb ie leż ą cy c h p o w ia ta ch , a ich szk ice oraz m a p y w cz y sto p isie sp orząd zał w te rm in ie póź n ie jsz y m w czasie p o b y tu w K ró le w cu . W sk a zy w a łb y na to fak t, że d a ty ty ch m ap są bardziej do sie b ie zb liżon e.
N a pop arcie n in ie jsz e g o w y w o d u p o słu ży ć m oże fa k t, jak w y n ik a z zach ow an ej k o resp o n d en cji ze sta r o stw a m i w 1661 r., że N aroń sk iego sp o ty k a m y już p rzy p om iarach p o w ia tu w ę g o r z e w sk ie g o . P rzy ja zd N a ro ń sk ieg o do p o w ia tu w ę g o r z e w sk ie g o i p om iary te g o sta ro stw a w ią żą się z za tru d n ien iem go w oparciu o u m o w ę z 12 listop ad a 1661 r. jako g eo m etry elek to ra b ra n d en b u rsk iego. W u m o w ie tej zo b o w ią za ł się N a r o ń sk i do sp orząd zen ia w ciągu p ółtora roku m ap w s z y s tk ic h sta r o stw P ru s K sią żęcy ch . N a m apach te g o o k resu fig u r u je b ąd ź jeg o n azw isk o, bądź in ic ja ły oraz w y k o n y w a n a p rzez n ie g o fu n k cja g e o m etr y 17. Z p rzełom u la t 1661/1662 pochodzą d w a lis ty N a ro ń sk ieg o w ję zy k u p olsk im do s ta rostw a w ęg o rz e w sk ie g o . W p ierw szy m liś c ie w s k a z y w a ł N aroń sk i, że g d y o fero w a ł sw e u słu g i in ż y n ier sk ie elek to ro w i, zob ow iązan o sta ro stw a do w y p ła c e n ia m u n a le żn o ści fin a n so w ej oraz św ia d czeń w n atu rze, k tóre to o sta tn ie p o k w ito w a ł w ła sn o rę c z n y m p o d p isem ls. W k o le jn y m liś c ie do sta ro stw a w ę g o rz e w sk ie g o N aroń sk i pisał: „W iadom ym c z y n ie ty m Ä m ter m oim is z za lis te m N a ia sn ejszeg o K u rfirsta R M sw m n ie d a n y m od e b rałem O w su za m ie s ię c y trzy k o r c y c zterd h esca y p ie ć to -ie s t na m iesią c po k orcy K ró le w iec k ich P ię tn a ś cie a na M ie sięc y tr z y w e d łu g w y ż s z e y p e r sc ip ty Im p rim m a, co dla lep szej w ia r y y ra ch u n k u A m tu W ęgobor- sk iego ręk ą się m ęża p od p isu je. D an w W ęgobork u A n. 1662 D n ia 28 F e bruary J ó z ef N aroń sk i In g en ieu r K u r fir sta ” la. Itin era riu m ży cia i p racy zaw od ow ej N a ro ń sk ieg o je st bardzo tru d n e do u sta le n ia . Z za ch o w a n ej szczą tk o w o k o r e s p o n d e n c ji20 n ie ła tw o je st o k reślić k o le jn e e ta p y jego prac d e lin e a c y jn y c h . W yżej cy to w a n a k o resp on d en cja w y ja śn ia , że N a rońsk i d ok on u jąc sam p om ia ró w sta ro stw a w ę g o rz e w sk ie g o o bardzo u rozm aicon ej rzeźb ie teren u p o trzeb o w a ł na to ok oło trzech m iesię cy . N a stę p n e m iesią ce 1662 r. p o św ię c ił k a rto g ra f na sp orząd zen ie szk ic u i k o
17 S t a a ts a r c h iv la g e r w ' G e ty n d z e , lis t J. N a ro ń s k ie g o z 18 X II 1663 do X s. B o g u s ła w a R a d z iw iłła w s p ra w ie n a le ż n e j zaleg ło śc i od s ta r o s tw a o le c k ieg o n a 80 t a la r ó w o ra z lis t N a ro ń s k ie g o do s ta r o s tw w B a r c ia n a c h , O le c k u i R y n ie w p o w y ż sz e j s p r a w i e ze s ty c z n ia 1664 (C. K r o 11 m a n n , op. cit., s. 455).
18 S t a a ts a r c h iv la g e r w G e ty n d z e , T itt. 48bb n r 44, lis t z 10 X 1661 r. 13 Ib id e m , T i t t 48bb n r 6 lis t n r 3 z 22 I I 1662 r.
Z Y G M U N T L I E T Z
lo ro w eg o czy sto p isu tej m apy, które to prace w y k o n y w a ł p ra w d o p o d o b n ie w K rólew cu .
D n ia 25 sty czn ia 1663 w y je ch a ł N aroński z K rólew ca do O lecka. Po tr zy d n io w y m od p oczyn k u udał się do R y n u dla d ok onan ia p om iarów tego sta ro stw a , „k tóry p ow iat przez m ie s ię cy trzy, to jest F eb ru a ry i M artius i A p rilis (bo jest dosyć w ie lk i) o d p ra w iłem ” . P o m o cn ik iem Józefa N a
roń sk iego w latach 1663— 1672 b y ł jego sy n Jan Józef. Z pracy tej. o b ej m ującej tru d n y i ro zleg ły do sk artow an ia obszar, w y w ią z a li się N aroń - scy bardzo szybk o, bo już w m aju. Jak w y n ik a z w y ż e j c y to w a n e g o listu , sp orząd ził on m apę R yn u opu b lik ow an ą przez J erzeg o A n to n iew icz a 21. Od 1 m aja 1663 r. w id z im y N a ro ń sk ieg o w są sied n im p o w ie c ie ra- stem b o rsk im (k ętrzyń sk im ). T utaj z astał go na pom iarach tego starostw a lis t elek tora b ra n d en b u rsk iego z p o le ce n ie m d ok onan ia pom iarów o d le g łości oraz w y so k o śc i jezior. D ane te zazn aczył N aroń ski od rębn ym i zn ak a mi top o g ra ficzn y m i, tak na m a p ie R yn u, jak i O lecka 22. M iały one p o słu ż y ć elek to ro w i do p ołączen ia jezior m azurskich w jed en s y s te m w o d n y, dzięk i b u d ow ie ślu z. P ro jek t Józefa N aro ń sk ieg o i S a m u ela S u ch o - d olca -S u ch o d o lsk ieg o , m a ją cy tak d on iosłe zn aczen ie dla u regu low an ia sto su n k ó w h y d ro g ra ficzn y c h w P ru sach K sią żęcy ch doczek ał się realizacji dopiero po trzy stu latach . M apy O lecka i R yn u posłał N aroń sk i B o g u sła w o w i R a d ziw iłło w i jeszcze w p o ło w ie m aja 1663 r. P o k ilk u d n iach p racy p ow rócił on p o n o w n ie do p rzerw a n y ch pom iarów p o w ia tu ra stem b o rsk ie- go, k tóre u k o ń czy ł praw d op od ob n ie już w czerw cu .
W lip cu 1663 r. p rzy jech a ł N aroń sk i p o n o w n ie do K ró lew ca dla sp o rząd zenia czy sto p isó w m ap. N a stęp n ie zajął się w raz z sy n em zdjęciam i teren u Z a lew u K u ro ń sk ieg o (lip iec 1663). M apa ta je st sz czeg ó ln ie in t e resująca z u w a g i na ró żn ice k o n tu ró w Z a lew u w X V II w ie k u w sto su n k u do ob ecnych jego k szta łtó w , jak rów n ież z u w agi na w a lo r y a r ty sty cz n e pan oram y K ró lew ca u m ieszczon ej na tej m apie.
K o lejn y m etap em na polu p r a c y k a rto g ra ficzn o -g eo d ezy jn ej N aroń sk iego było sta ro stw o barciań sk ie. W ykonał jego pom iary, szk ic oraz c zy sto p is m apy, praw d op od ob n ie do końca 1663 r. P om im o tak szy b k ieg o i term in o w eg o w y k o n a n ia m ap przez N aroń sk iego i jego syn a, sta n y pruskie, a zw łaszcza w ła d z e starościń sk ie, n ie r eg u lo w a ły z n im n a leżn ości fin a n so w y ch , ja k k o lw iek b y ły one w ty ch po w ia ta ch m n iejsze niż w sta rostw ach lite w s k ich 23. R ów n ież ten p o w ia t n a n iesio n y zo sta ł na m apę z dużą p recyzją. M apa ta znana jest z d w óch w a ria n tó w , k tóre bąd ź p o w s ta ły w różn ych okresach czasu, lu b też słu ż y ły p ie rw o tn ie jako tak zw a n y „ g ru n d riss” i czy sto p is.
D alsze k o leje życia N aro ń sk ieg o n ie p osiad ają źró d ło w eg o o d zw iercie d len ia w aktach. R ów n ież d alsze m ap y n ie są datow an e, co u trud nia ok reślen ie czasu ich p o w sta n ia . Z u w a g i na n a jb liż sz e są sie d z tw o z pozo sta ły m i p o w ia ta m i m a zurskim i n a leży p rzypu szczać, że w la ta ch 1664— 1665 w y k o n a ł N aroń ski d elin ea c ję sta ro stw lec k ie g o (G iżyck o), sz e stn e ń
-21 N a f a k t te n z w ró c ił u w a g ę J. A n t o n i e w i c z , J ó z e f N a r o ń s k i — p o ls k i k a r to g r a f g r o d z is k X V I I w . w P ru sa ch , W ia d o m o śc i A rc h e o lo g ic z n e , t. 18, 1950, s. 24. W o p a rc iu o m a p ę R y n u o p u b lik o w a n ą w te j p ra c y p r z e d s ta w ił on g ro d z is k a p ru s k ie . — P o r. p rz y p is 20. 23 P o r. p rz y p is 17.
R y e . 2. Li st N a ro ń sk ie g o do s ta ro s tw a w ę g o rz e w s k ie g o z 28 lu te g o 16 62 r.
J Û Z E F N A i i O N O W I C Z - N A I i O N S K l — K A K T O G K A F Z P H U S K S I Ą Ż Ę C Y C H 2 7
sk ie g o i ełck ieg o . N a ty m za m y k a się p ie rw sz y etap (1660— 1665) prac in ży n iera N aroń sk iego.
P o czą tk iem d ru giego eta p u (1666— 1668) b y ło zaw arcie przez J. N a ro ń sk ieg o w 1666 r. k o lejn ej u m o w y ze sta r o stw a m i n a ta n g ijsk im i i sarn- b ijsk im i-4. Jako p ierw szą w y k o n a ł w 1666 r. m apę sta ro stw a ta p ia w sk ieg o na S a m b ii oraz B ran d enb urga. O b y d w ie m a p y są datow an e. W okręgu sa m b ijsk im w y k o n a ł N aroń sk i m ap y n a stęp u ją cy ch starostw : R ybaki, W ystru ć, R agn eta, T ylża, L ab iaw a, K łajp ed a, W elaw a, N eu h a u sen , S ch ack en, S alau , pon adto o b w arow an ia tw ie rd zy w P iła w ie , zam ku L och - stä d t, m o d elu zam k u k ró lew ieck ieg o , p lan u m iasta K ró lew ca oraz w y m ie n io n eg o już w y ż ej Z a lew u K u roń sk iego. S p orząd ził tak że m a p y k o m o r - n ictw : Cayrnen w sta r o stw ie Sch ack en , W aldau w sta r o stw ie N eu h au sen , Taplafcken w S ta r o stw ie T ap iew o. W p r z ec iw ie ń s tw ie do w s z y s tk ic h in n y ch m ap, w y k o n y w a n y c h przez kartografa w sk a li 1 : 100 003. d w ie o sta tn ie m ap y k o m o rn ictw w y k o n a ł w sk a li 1 : 50 000. P o n a d to z okręgu n a ta n g ijsk ieg o sp orząd ził m ap y sta ro stw : B rand en b u rga, N crd en b u rga, B artoszyc, Calau, Jarisborka (P isza), W ęgoborka (W ęgorzew a), O lecka. L eca (G iżyck a), R asten bork a (K ętrzyn a), E łku , R yn u, S zestn a , B arcian, B algi, C rim en , P ru sk iej Iła w k i i B ard au sch e W ild n is 25. W ty m o k resie p o m agał m u w p ra cy g e o d ezy jn ej, obok sy n a Jana J ó zefa , ró w n ież A n drzej W oyn ow sk i.
Śm ierć p rotek tora lu d n o ści p o lsk iej, a sz c zeg ó ln ie in n o w ie r có w (do n ich n a le że li ró w n ież arian ie J. J. N a ro ń scy i S. S u ch od olec) — n a m iest nika k sięcia B o g u sła w a R a d ziw iłła w 1669 r. oraz z a leg a n ie z opłatam i za prace pom iarow oT kartograficzn e przez sta ro stw a , g łó w n ie lite w s k ie, sp o w o d o w a ły za h am ow an ie d alszy ch prac k a rto g ra ficzn y ch za p la n o w a n y ch na dw a lata. Z d rugiej zaś str o n y w z ro sły też k o szty u trzym an ia ek ip y p o lsk ich k a rto g ra fó w na żo łd zie pruskim . O ile w p ierw sz y ch latach sw y ch prac k a rto g ra fic zn y ch p r z ec ię tn y ro czn y k oszt tej p racy k szta łto w a ł się w w y so k o ści 504 talarów , to w la ta ch 1672— 1678 w z ró sł do 1095 talarów ro czn ie po zatru d n ien iu S a m u ela S u ch o d o lsk ie g o . P o n iew a ż rodzina J ó zefa N aro ń sk ieg o p ozb aw ion a środ k ów do życia p rzym ierała g łod em , zm u siło go to do szuk ania d o d a tk o w y ch źród eł zarob kow an ia. Ta k ry ty czn a sy tu a cja sta ła się p raw d op od obn ie p o w o d em p rz e d w cz e s n eg o zgon u jego sy n a Jana J ó zefa w 1672 r. M iejsce jego zajął S am u el S u ch od olsk i.
Z u w a g i na rozp roszen ie m ap zn a jd u ją cy ch się w trzech m iejsca ch na teren ie N R F i tru dn ości p o lsk ich b ad aczy w dotarciu do nich, trudn o u sta lić d o k ła d n y b ilan s w s zy s tk ich sp orząd zon ych przez N a ro ń sk ieg o m ap w sch o d n ich p o w ia tó w M azur, N a ta n g ii i Sam b ii. Z posiad an ych p rzez nas n ie p e łn y c h p rzek a zó w źró d ło w y ch , tu d zież fotok op ii i m ap, n iep ełn a ich , liczba o b ejm u je 35 m ap. K arol B u c z e k 26, k tó ry ogląd ał część m ap przed w ojn ą w b ib lio tec e w B erlin ie, p rzyp u szcza, że N aroń sk i w yk on a t o g ó łem 44 m a p y p o w ia tó w P ru s K sią żęcy c h . Z u w a g i na to, że w G ety n d ze zn a jd u je się ich n ie p e łn y zbiór, sk ło n n y je ste m p rzyjąć tę drugą liczbę,
24 F o to k o p ie ш а р w z b io ra c h M u ze u m M a z u rs k ie g o . W y k a z s p o rz ą d z o n y c h m a p w a k ta c h E t a is m in is te r iu m w G e ty n d z e .
22 Ib id e m .
2,1 K . B u c z e k , op. c it., s. G4. Z n a jd o w a ły się o n e w 1932 r. w B ib lio te c e P a ń s t w o w e j w B e rlin ie .
Z Y G M U N T L I E T Z
zw łaszcza że w c h w ili p isan ia tej sp ec y fik a c ji przez „Jjózefa] N ja ro ń sk ie- g o ]” nie b y ły w y k o n a n e i op łacon e m .in. m ap y B a łg i i P ru sk iej Iław k i. P o nad to p ragnę w n ie ść p op raw k ę, że około 4— 6 m ap w y k o n a n y ch zostało przez N a ro ń sk ieg o w d w óch w arian tach , co- zw ięk sza ich glo b a ln ą liczbę.
W trakcie d ok on yw an ia pom iarów dóbr r a d ziw iłło w sk ich , w y k o rz y sta ł N aroński w p ra k ty ce g eo d ezy jn ej sw ą znajom ość m a tem a ty k i, a zw ła sz cza try g o n o m etrii. M apy N aro ń sk ieg o sta n o w ią w y ż sz y etap w k artografii n o w o ży tn ej. O ile w pop rzed n im ok resie w y k o n y w a n o g łó w n ie m ap y g e n era ln e p o szcz eg ó ln y ch ziem krajów E uropy, to N aroń sk i w p ro w a d ził m a p y sz czeg ó ło w e — topograficzn e. U dołu ram ki każdej m a p y um ieszcza! jej sk alę. W ięk szość jego m ap w y k o n a n a została w sk a li 1 : 100 000, a t y l ko k ilk a w sk a li 1 : 5 0 0 0 0 27. Do o b liczen ia sk a li u ży w a ł N a ro ń sk i m ili i p rętów . D w a cale na m ap ie odp ow iad ają jed n ej m ili w teren ie. P o w sta je p rzy ty m p y ta n ie, jak dok ład ne b y ły te p o m ia ry . F. S e l a ń s k i d o w odzi, że n ie za w sze b y ły dok ładne. A u tor ten jedn ak n ie b ierze pod u w agę ó w czesn eg o sta n u w ie d z y i ocen ia w a rto ść jego m ap z p e r sp e k ty w y d ziew iętn a sto w ieczn eg o p o stęp u w ie d z y . T y m cza sem N aroń sk i sto so w a ł najb ard ziej d ostęp n e m u zd ob ycze w ie d z y g e o d ezy jn ej. O bok tra- d y c y jn e g o szn u ra m iern iczego sto so w a ł ró w n ie ż a strolab iu m (które po z w a la ło m u na d o k o n y w a n ie pom iarów p rzy r ó żn icy w z n ie sień ) oraz k w a - drant (trian gu lacje). P u n k ty w y so k o śc io w e w te re n ie (k ościoły, w iatrak i) s łu ż y ły m u do o bliczeń k ą tó w i p o m a g a ły w d o k ła d n iejszy m w y m ie r z e n iu teren u i jego p r zery sie na m apie. Z alecał jedn ak że g eo m etro m s t o so w a n ie n a jn o w szeg o m o siężn eg o a strolab iu m h o len d ersk ieg o 2S. N aroński w p ra w d zie n ie na w s z y s tk ic h m apach u m ieszczał str o n y św ia ta , z w ła sz cza półn ocn ą, co utrud nia ich zorien to w a n ie z bad an ym teren em , jed nak że nie d ep recjon u je to ca łk o w icie ich w a rto ści. N ie p od aw ał on r ó w n ież na sw y ch m apach to p o g ra ficzn y ch d łu gości i szero k o ści g eo g ra ficz n ej, ale też nie sp o ty k a m y ich n a m apach w c ze śn iejsz y c h tego terenu . W tej sy tu a cji zarzut F. S e l a ń s k i e g o , iż p om im o d u ży ch zd oln ości w y k o n y w a ł on s w e prace n iezb y t dok ład n ie, w y d a je się b y ć p rzesad zon y i nie u d o k u m en to w a n y analizą m ap w p o ró w n a n iu ze szk ico w a n y m t e ren em . P o w sta je zatem p y ta n ie, czy m a p y Nar,ońskiego odtw arzają w sp osób p r a w id ło w y środ ow isko geograficzn e? W yd aje się, że tak. D ają one obraz różn orodności krajobrazu m o ren y czo ło w ej z c h a ra k tery sty cz n y m i pasam i w zn iesień ( ty p o w e dla o w y c h czasów k op czyk i), k o tlin , w ą w o zó w , w k tó ry ch p ły n ą rzek i lu b zn ajd u ją się jeziora ry n n o w e (Bareja, S zestn o, R yn ). N a p o łu d niu , na p rz y k ła d zie sta ro stw a p isk ieg o szk icu je N aroń sk i obraz odrębnej jed n o stk i g eo m o rfo lo g ic zn ej obszaru san d ro w ego.
P od w z g lęd e m k a rto g ra ficzn y m m ap y te oddają w n a tu ra ln y ch k o lo rach (akw arele) ch arakter teg o regionu . M u row an e zab u d ow an ia w si i m iast oznaczono na m apach k olo rem czerw o n y m , łą k i i la sy — z ielo n y m , jeziora i rzek i — n ieb iesk im .
27 W s k a li 1 : 50 000 sp o rz ą d z ił o n m a p y k o m o r n ic tw T a p la c k e n i W a ld a u , w s k a li 1 : 100 000 s ta r o s tw : B a r c ia n y , B ra n d e n b u r g , L ec, E lk , O leck o , R y n itd . K . B u c z e k z w ró c ił u w a g ę, że m a p y N a ro ń sk ie g o w y k o n a n e są p rz e w a ż n ie w w y m ia ra c h 58X 45 cm . R ó w n ież z o rie n to w a n ie w t e r e n ie w s to s u n k u do k i e r u n k u p ó ł n ocy, j a k w y k a z u ją to z a c h o w a n e w M u ze u m fo to k o p ie , n ie n a w sz y s tk ic h m a p a c h w y s t ę p u je lu b n ie z aw sz e j e s t p ra w id ło w e .
J O Z E F N A H O N O W I C Z - N A K O N S K I — K A H T O G H A l · ' Z P l i U S K S I Ą Ż Ę C Y C H 2 9
M apy N aro ń sk ieg o św iad czą o du żo w ię k sz y m sto p n iu z a lesien ia r e gion u w X V II w ie k u w sto su n k u do teg o , co z a sta liśm y w X X w iek u . D o ty c zy to m ap przed e w s zy s tk im sta ro stw a b a rcia ń sk ieg o z jeg o k o m p lek sa m i leśn y m i pod D r en g fu r tem (Srokow o) i B lu sz ty n e m , z plam am i le ś n y m i w zach odn iej części sta ro stw a ełck ieg o , a sz czeg ó ln ie z d u żym p ro cen tem la só w w sta r o stw ie szestn eń sk im . N ie w ie lk ie jasn e p la m y na tej o sta tn iej m ap ie w śród obszarów leś n y c h św iad czą o w ie lk ie j roli o s a d n iczej i gosp odarczej chłopa p o lsk ieg o w X V I i X V II w iek u . A n alogiczn ą sy tu a cję m ożna b y prześled zić, bad ając sto p ień zan ik an ia lu b z m n ie js z a n ia się obszaru jezior i teren ó w p od m ok łych . O su szen ie ich n a stą p iło 300 lat po opracow an iu p ro jek tu k a n a łu p rzez S u ch o d o lsk ieg o . S p raw y te w y m a g a ją od ręb n y ch badań g eo g ra ficzn y ch . M apy to p o g ra ficzn e N a ro ń sk ieg o n ie ty lk o n ie u stęp u ją , lec z góru ją nad m apą H en n eb ergera p recy zją w y k o n a n ia , za sto so w a n iem sk a li b arw i d u żym zróżn icow an iem zn a k ó w top ograficzn ych .
N a m ap ie sta ro stw a p isk iego, w le w y m d o ln y m rogu u m ieścił N aroński w ję zy k u ła ciń sk im leg en d ę, która w y m a g a b liższe g o o m ó w ien ia d la zro zu m ien ia w a rto ści o d c z y ty w a n y c h z n iej d an ych . M apa ta sy g n o w a n a jest in icja ła m i I.N . D la p rzed sta w ien ia m ia sta i w s i u ży w a kartograf k w ad racik ów , a w w y p a d k u w si k o ście ln ej dod aje w ie żę . N a b ad an ych m apach p rzew aża ty p w si u licó w k i. O dnosi się to ró w n ie ż do n ie k tó r y ch p óźn iej za ło żo n y ch m ia st w e w sch o d n iej części M azur (Ełk), k tóre roz w in ę ły się z u licó w k i. D la ok r eślen ia fo r ty fik a c ji lu b zam k u u ż y w a N a rońsk i dw óch różnej w ie lk o śc i k w a d ra tó w z b a stion am i po rogach. N a p ok azan ie grodziska sta ro p ru sk ieg o r y su je k o p czy k z k rzy żem 29. R zek i obok n a z w y p o sia d a ją dużą lite r ę ,,F ” (od ła ciń sk ieg o jej o d p ow ied n ik a F l u v iu m ) , a jeziora obok n a z w y lite r k ę „L ” (Lacus). M ap y te sta n o w ią r ó w n ież c e n n y m a ter ia ł źró d ło w y dla etn o g ra fó w , za w iera ją b o w iem zn a k i to p o g ra ficzn e w ia tr a k ó w i m ły n ó w .
M apy N aroń sk iego dają też d o sk o n a ły obraz ro zm ieszczen ia w ła sn o śc i zie m sk ie j w d ru giej p o ło w ie X V II w ie k u . D la zilu stro w a n ia teg o w ażn ego p roblem u k a rto g ra f u ż y w a ł o d ręb n y ch zn a k ó w to p o g ra ficzn y ch na ozna czen ie w s i k sią żę cy ch , w s i k sią ż ę cy c h p od d an ych , w s i w a sa ln y ch , w si szla ch eck ich , w s i szla ch ec k ich p od d an ych , w s i c h ło p sk ich i w s i s łu ż e b n y c h (z dod an iem lite r k i „ f”). M ap y te sta n o w ią w ię c d o d a tk o w e źródło do sta n u zagosp od arow an ia i ilo ści ziem i u p ra w n ej. N a jczęściej pod n a zw ą w s i p od aw ał au tor na p ie rw sz y m m iejscu lic z b ę ziem i w e w łó k a ch , a po p rzecin k u w m orgach . W op arciu o te dan e, k tóre w p ra w d zie n ie są k o m p letn e, m ożna b y p ok u sić się o o d tw o rz en ie str u k tu r y agrarn ej P ru s K sią żęcy ch w o m a w ia n y m o k resie w sto su n k u do sta n u p op rzed zającego n a ja zd y szw ed zk ie. D la p rzy k ła d u m ożna by w sk azać, że w sta r o stw ie b arciań sk im obok k ilk u w s i k sią ż ę cy c h w y s tę p u je n a jw ię c ej w s i sz la c h ec k ic h i w s i p od dan ych szla ch eck ich , a ty lk o jedna w ie ś słu żeb n a pod B ar cian am i. A n a lizu ją c o b y d w a w a r ia n ty m ap sta ro stw a b a rciań sk iego, m o żna b y w sk azać na istn ie ją c e różn ice p o d aw an e p rzez autora w liczbach w łó k i m órg, k tóre w sk a zu ją na em ig ra cję, bąd ź im ig ra cję osa d n ik ó w p o m ięd zy ok resam i p o w sta n ia o b y d w u m ap. M apa B arcian o o str zejszy ch k on tu rach jest d ok ład n iejsza, tak w za k resie p o d zia łu a d m in istra cy jn eg o
Z Y G M U N T L I E T Z
sta ro stw a , jak i str u k tu r y gosp odarczej p ow iatu . W sta ro stw a ch sz e stn e ń - sk im i pisk im w y s tę p u je p rzew aga w si k sią żę cy c h nad szla ch eck im i czy też p o d d a ń c z y m i30. W ty m o sta tn im p o w iecie m am y z a le d w ie trzy w s ie słu żeb n e. Z u p ełn ie od rębn ie u k szta łto w a ła się stru k tu ra w ła sn o ścio w a na w si ełck iej. W e w sch od n iej części sta ro stw a w y s tęp u ją ty lk o p o lsk ie w sie słu żeb n e (47) m ając sw e o d p ow ied nik i w n azw ach m iejsco w o ści P odlasia. W iąże się to zap ew n e z od stą p ien iem przez Z y g m u n ta A u g u sta A lb rech tow i części ziem lite w s k ich w u k ład zie z 1545 r., na co zw ró cił u w agę Ludiwik К o 1 a n k o w s к i 31. W zach odniej części sta r o stw a w pob liżu jezior i rzek w y stęp u ją g łó w n ie w s ie k sią żęce o p o lsk ich n a zw a ch m ie j scow ości.
M apy N aroń sk iego sta n o w ią d ok u m ent istn ie n ia zw a rteg o ż y w io łu p o l sk ieg o na ty ch ziem iach. S ta n o w ią one ró w n ież źród ło do badań f ilo logiczn ych . N iek tó re n a zw y m iejsco w o ści za ch o w a ły się b o w iem na ty ch m apach w ich arch aiczn ym sta r o p o lsk im brzm ieniu , k tóre N aroń sk i p o d aje w o ry g in a ln ej p o lsk iej fo n e ty ce . C zęść n a zw po lsk ich otrzym ała na u ż y te k w ła d z a d m in istra c y jn y c h k o ń có w k ę n iem ieck ą. N a z w y czysto p olsk ie lu b p o lsk ie ze zn iem czon ą k oń ców ką sta n o w ią p rzew a g ę na m a pach tak ich sta ro stw jak Jańsbork, gd zie ty lk o w d w óch g m in ach jest 40 n azw p olsk ich oraz S zestn o , Ełk, O lecko. Z n aczn y ich p ro cen t w y s t ę p u je ró w n ież na m apach B arcian, R yn u, R astem bork a, L ecu i W ęgobor- ka 32. W ty c h o sta tn ich p o w ia ta ch n a z w y m iejsco w o ści m ają sw e p olsk ie o d p ow ied n ik i w n azw ach w s i p o łu d n io w y ch p o w ia tó w M azur, św iad cząc ty m sa m y m o w e w n ętr zn ej k olon izacji M azurów z połu d n ia na północ.
Z m ap N aroń sk iego od czytać m o żem y rów n ież ó w cze sn e p od ziały ad m in istra cy jn e K sięstw a P ru sk iego. G ru b szym i k resk am i lin io w y m i oznaczał granice p rzed sta w ia n y ch sta ro stw . N a ozn aczen ie jego n a zw y u ż y w a ł N aroń sk i ła ciń sk ieg o sło w a — d i s t r i c t u s z d od an iem n a zw y m ie j scow ości oraz okręgu. P o n a d to au to r d ok onał p od zia łó w na m n i e j s z e je d n o stk i a d m in istra cy jn e 33. K ażd e sta r o stw o w za leżn o ści od za jm ow an ego obszaru lu b sta n u za lu d n ien ia d z ieliło się na 5— 6 gm in . N a w s z y s tk ich praw ie m apach w y k re śla ł gran ice lin ia m i w y k ro p k o w a n y m i. W yżej w s k a zane jed n o stk i ad m in istra cy jn e poza n a zw ą m iejsco w o ści o w y tłu s z c z o n y m druk u oznaczał d od atk ow o cy frą rzym sk ą. S ta ro stw o jań sb orsk ie d z ieliło się n a n a stęp u ją ce gm in y: Jańsbork, K u m ielsk , B ia ła P isk a, R óżyńsk i D r y g a ły . S ta ro stw o b arciań sk ie d z ie liło sę z k o lei na gm in y: B arciany, D ren g fu rt (Srokow o), W inda, S ark ajn y, S in iec i Garbno.
K o szty d ełin ea cji, w y k o n y w a n ej p rzez N aroń sk iego, jak w y n ik a z za ch ow an ej k oresp on d en cji, k s zta łto w a ły się w 1668 r. p r z eciętn ie m ies ię cz n ie w w y so k o śc i 42 talarów . P o za tru d n ien iu po m o cn ik ó w w 1672 r. k o szty u trzym an ia w z ro sły do pon ad 90 ta la ró w m iesięczn ie, n ie licząc
3" P o r. fo to k o p ie m a p S z e stn a , P is z a i E łk u ; W. K ę t r z y ń s k i , O lu d n o śc i
p o ls k ie j w P ru sa c h n ie g d y ś k r z y ż a c k ic h , L w ó w 1882.
31 L. K o l a n k o w s k i , Z y g m u n t A u g u s t, w i e l k i k sią ż ę l i te w s k i 1548, L w ó w 1913. ss. 266—271.
32 N p. M ik o ła jk e n , R o m a n o w e n , Z e b ra n k e n , W iśn io w e n , P r a w d z is k a w po w . ełc k im , J a n o w e n , P ilw ie , J a g ła w k e n , J a n k e w o l (J a ś k o w a W o la?) itp . W p o łu d n io w ych p o w ia ta c h lic z b a n a z w c zy sto p o ls k ic h je s t z n a c z n a . Z w ró c ił n a to u w a g ę W. C h o j n a c k i , s p o rz ą d z a ją c m a p ę o s a d n ic tw a m a z u rs k ie g o d la p o trz e b M u z eu m M az u rsk ie g o .
J O Z E F N A I I O N O W I C Z - N A B O N S K I — К A K T O G К Л F Z P U U S K S I Ą Ż Ę C Y C H J g
d zien n ej m iary ow sa dla kon i. W parze z ty m ro sły r ó w n ież su m y n a leż n e N a ro ń sk iem u ze stro-ny s t a r o s t w 34. O ile su p lik a do elek tora F ry d ery k a W ilh elm a za w iera ła gorącą prośbę o w y p ła c e n ie m u 4864 ta la ró w n a leżn y ch od sta ro stw lite w s k o -p r u s k ich 35, to w k o lejn y m p iśm ie w s p o m ina o z a le g ły ch za rok 1671' d a lsz y c h 200 talarach. W p r z e c iw ie ń stw ie do K arola B u c z k a , sk ło n n y je stem p rzyjąć h ip o tezę, że w latach 1672— 1678 N a ro ń sk i n ie w y k o n y w a ł w ię k sz y c h prac k arto g ra ficzn y ch , oczek u jąc je d y n ie na w y p ła c e n ie n a leżn eg o m u u p osażen ia. Z u w a g i na to, że ch ciał on op u ścić P ru sy K sią żęce, p rosił elek to ra o w y p ła c e n ie mu tej su m y , a ż eb y k to ś z jeg o lu d zi m ó g ł k o n ty n u o w a ć jeg o pracę 3li. K o le jn e m e m o r ia ły J ó zefa N a ro ń sk ieg o do k u rfirsta dają obraz d a lszy ch z a d łu żeń p o w sta ły ch po 1669 r. N arońsk i sporządził o g ó łem 35 sz czeg ó ło w y c h m ap sta ro stw , nie licząc k ilk u pla n ó w m iast, k o m o rn ictw oraz w tó r n ik ó w . P o szczeg ó ln e sta ro stw a b y ły m u dłu żne:
4980 ta la ró w — do 1670 r.
675 ,, — od sierp n ia do gru d n ia 1671 r. 1350 „ — za p ó ł roku od sta r o stw lite w s k ic h 37 razem 7005 talarów .
Ten n a jtr u d n iejszy okres w jego ży ciu p rzyp ada na la ta 1669— 1678. W te d y to, po śm ierci B o g u sła w a R a d ziw iłła , w z ro sła liczb a listó w , su p lik i m em o ria łó w k ie ro w a n y c h do elek to ra b ran d en b u rsk iego. C zęść z n ich p isan a b y ła in n ą ręk ą z K ró lew ca , gd zie p raw d op od ob n ie szu k a ł p rotek to ró w lu b źród eł zarob kow an ia. P o w sta je za tem p y ta n ie, z jakich środ k ów czerp ał N aroń sk i fu n d u sz e na u tr z y m a n ie rodzin y. O ile in n i a ria n ie o tr zy m a li w d zierża w ę .pew ien obszar gru n tu , to N aroń sk i n ie będąc ro ln ik iem m ó g ł u tr z y m y w a ć rodzin ę z w y k o n y w a n e g o zaw odu . P ra w d o p o dob nie sp orządzał d rob n e m a p y k a ta stra ln e dla ró żn y ch w ła śc icieli z iem sk ich , zarządu ceł oraz o p r a c o w y w a ł p r o je k ty b u d o w a n y ch p ałaców , jak np. w P rośn ie, p ow . k ę tr zy ń sk i (1667). N a le ż y n a to m ia st w ą tp ić, c zy sam b y ł b u d o w n iczy m ty c h p a ła có w 3S. W ty m o k resie p ra cy p o w sta ło jego d w u to m o w e d zieło h isto r y c zn e D o w ó d p r a w d z i w e j isto rii S a r m a c ji (1671) — k tóre sp ło n ęło w K ró lew cu w X V III w iek u . P on ad to, p rzeb y w a ją c 6 ty g o d n i w K ró lew cu , u k o ń c zy ł N a ro ń sk i w ię k sz ą pracę (około 1674 r.). W liś c ie do elek to ra n a p isa ł po łacinie: „W yraźn ie ju ż z u b o żo n y i o g a r n ię ty n ieszczęściem , szu k a m sp osob u jak iegoś zach ow an ia życia, ab y n ie zgin ąć w y c ze r p a n y do k o ń ca ” . P ro sił on elek to ra o p r z y jęc ie sw ej św ieżo n ap isan ej k siążki w celu jej ew e n tu a ln e g o w y d a n ia i u zy sk a n ia ty m sa m y m środ k ów do ż y c i a 39. P ra w d o p o d o b n ie ch od ziło tu ta j o ręk op is p racy p o św ięco n e j fo r ty fik a c jo m ze szczeg ó ln y m u w zg lę d n ie n iem sp o so
34 S t a a ts a r c h iv la g e r w G e ty n d z e , li s t N a ro ń s k ie g o z 5 II 1671 r. z K ró le w c a i. lis t z 23 I 1672 r. do e le k to ra . 33 Ib id e m , lis t N a ro ń s k ie g o do e le k to r a b ra n d e n b u rs k ie g o z 7 V I 1672 r. 3li Ib id e m , li s t N a ro ń sk ie g o do e le k to r a z 9 V I 1671 r. 37 P o w y ż sz e z e s ta w ie n ie n a le ż n o ś c i p o c h o d zi ze s p e c y f ik a c ji s p o rz ą d z o n e j p rz e z J . N a ro ń s k ie g o ok o ło 1672 r. (por. r ó w n ie ż p is m o N a ro ń s k ie g o P ro m e m o r ia , g d z ie je s t z a w a r te ró w n ie ż z e s ta w ie n ie d łu g ó w p o k r y w a ją c e sie z s u m ą p o d a n ą w s p e c y fik a c ji). 38 N ie z g a d z a m s ię w ty m w z g lę d z ie ze s ta n o w is k im K . S a w i c k i e g o , op. cit., s. 57. (P o r. te c z k a J . N a ro ń s k ie g o w z b io ra c h h is to ry c z n y c h M u ze u m M a z u r skiego). 33 S la a t s a r c h i v l a g e r w G e ty n d z e , T i tt 48 bb, n r 66, k l a t k a 19.
Z Y G M U N T L I E T Z
bów ich zab ezp ieczen ia w P ru sach K sią żęcy ch po d ośw iad czen iach w o jn y szw ed zk iej.
W za ch o w a n y ch ak tach z lat 1672— 1673 brak jest ja k ie jk o lw iek ko respon d en cji N aroń skiego. N a le ży sąd zić, że zajął się w ó w cza s szu k an iem in n y ch źródeł zarob kow an ia poza k artografią. Z la t 1674— 1675 pochodzą dw a lis ty N aro ń sk ieg o do N a d d y rek cji C eł, dla k tórej w y k o n y w a ł p race 40. 6 sierp n ia 1677 r. p od pisał N aroń sk i n ow ą u m o w ę na sp orząd zenie m ap P ru s G órn ych (O berl and). O db ył n a w et podróż w te o k o lice w to w a r zy s tw ie strażn ika p u szczy G regora W illu d o v iu sa 4I. Z m arł w S z c z y t nie, praw d opod ob n ie la tem 1678 r.
M apy a d m in istra cy jn o -k a ta stra ln e J ó zefa N a ro n o w icza -N a ro ń sk ieg o sta n o w ią cen n e źród ło do badań k a r to g ra ficzn y ch h isto rii gosp odarczej, badań języ k o w y ch , arch eo lo g iczn y ch i e tn o g r a ficzn y ch P ru s K sią żęcy ch w d ru giej p o le w ie X V II w iek u . N a le ży p o d ziw ia ć w ie lo stro n n e zdolności jego oraz b e n ed y k ty ń sk ą w p ro st p racow itość i upór w sp orządzaniu, w tak tru d n y ch w aru n k ach ek o n o m iczn y ch i tere n o w y ch , prac k a rto g ra ficzn ych .
Od 1679 do 1688 r. d zieło N aroń sk iego k o n ty n u o w a ł jego d a w n y p o m ocnik, S a m u el S u ch o d o lec-S u ch o d o lsk i, w y k o n u ją c 5 m ap sta ro stw P ru s G órnych , a n a stęp n ie 12 d alszych . P rzy sp orządzaniu m ap y P ru s w sk a li 1 : 380 000 42 sk o rz y sta ł on zarów n o z prac k a rto g ra fic zn y ch N a rońsk iego, jak i w ła sn y ch .
4,1 Ib id e m , lis t z 25 IV 1674, T i tt 48bb, n r 66, k l a tk i 21—22; lis t z 4 II 1675 do O b e rz o lld ire k tio n , k la tk i 23—24.
41 Ib id e m , lis t z 10 V II 1677, ta m ż e , T i t t 48bb n r 66, k l a tk a 37; lis t z 16 V III 1677, k l a t k a 29.
42 M. H a n k e , G e sc h ic h te d e r a m tlic h e n K a rto g r a p h ie , B r a n d e n b u r g - S tu t tg a r t 1935, ss. 72— 74; S. B o c k , op. cit., s. 17; K . B u c z e k , op. cit., s. 64.
J O Z E F N A R O N O W I C Z - N A R O N S K I — K A R T O G R A F Z P R U S K S I Ą Ż Ę C Y C H 3 3
J Ó Z E F N A R O N O W IC Z -N A R O Ń S K I, A P R U S S IA N C A R T O G R A P H E R
S U M M A R Y
J ó z e f N a ro n o w ic z -N a ro ń s k i, a P o le , w a s b o rn in L i th u a n ia a b o u t 1615. H e w a s e d u c a te d in a c a l v in is t sch o o l a n d th e n s tu d ie d a t th e U n iv e r s ity o f V iln a o r C ra co w . I n 1640 N a ro ń s k i w a s e m p lo y e d as a s u rv e y o r w ith th e Z eb rzy d o w sk is* e s ta te n e a r L u b lin . In v it e d b y p rin c e K rz y s z to f R a d z iw iłł h e a r r iv e d a t h is c o u r t a t t h e t u r n of 1643— 1644 a n d m a d e c a d a s tr a l m a p s of s e v e r a l to w n s a n d v illa g e s b e lo n g in g to tn a s p r in c e ’s e s ta te . L a te r h e w a s e m p lo y e d as a g e o m e tric ia n b y p rin c e s J a n u s z a n d B o g u sła w Rad*ziwiłł.
A f te r th e e x p u ls io n o f th e A r ia n s f r o m P o la n d N a ro ń s k i, a n A r ia n h im s e lf, w e n t to D u c a l P r u s s ia , O n re c o m m e n d a tio n of p rin c e B o g u sła w R a d z iw iłł, th e n g o v e rn o r of D u c a l P r u s s ia , h e w a s a p p o in te d to th e c o u rt o f d u k e F r e d e r ic k W illia m , e le c to r of B ra n d e n b u r g , as a c a r to g r a p h e r . In 1660 h e e la b o r a te d a m a p of th e d is tr ic t of P is z (J o h a n n is b u r g ) a n d th e n o n 12th N o v e m b e r 1661 h e s ig n e d a c o n tr a c t b y w h ic h h e b o u n d h im s e lf to p r e p a r e m a p s o f a ll th e d is tr ic t o f D u c a l P r u s s ia i n h a b ite d b y P o le s. H e h a d th e n o n ly o n e a s s is ta n t , h is s o n J a n J ó z e f (1663— 1572). I n 1660— 65 th e m a p s o f th e d is tr ic t o f W ęg o rze w o (A n g e rb u rg ), O le ck o (O le tz k o ), R y n (R h ein ), B a r c ia n y (B a rte n ), G iż y ck o (L ötzen), S z e stn o (S e e h e ste n ) a n d E łk (L yck) a n d also of K u ris c h e s H a ff w e re r e a d y . In 1666 h e s ig n e d a n o th e r c o n tra c t fo i m a p s of th e d is tric ts of S a m la n d a n d N a ta n g e n . A t t h a t tim e h e h a d tw o m o re a s s is ta n t s , A n d rz e j W o y n o w sk i a n d S a m u e l S u c h o d o le c -S u c h o d o ls k i.
O n th e w h o le N a ro ń s k i e la b o r a te d 35—40 m a p s of th e e a s te r n p a r t of D u c al P r u s s ia , s o m e o f th e m in tw o co p ies, a n d m o re o v e r p la n s of to w n s , f o r tre s s e s a n d p a la c e s . H e a lso w ro te fo u r b o o k s o n m a th e m a tic s , g e o m e try , h is to r y a n d f o r t i f i c a tio n s. N o n e o f th e m , h o w e v e r, h a d b e e n p r in t e d in h is lif e tim e . A ll h is m a p s s h o w a g r e a t s k ill a n d p re c isio n , m o s t o f th e m a r e in 1 : 100,000 sca le , in n a t u r a l c o lo u rs. M an y of th e m c a n b e fo u n d in S ta a t s a r c h i v l a g e r a t G o ttin g e n , s o m e in th e J . G. H e r d e r I n s t i t u t e a t M a r b u rg .
A s s e v e r a l d is tr ic ts f a ile d to p a y N a r o ń s k i fo r th e m a p s — th e y o w ed h jm o v e r 7,000 t h a le r s — h is fin a n c ia l p o s itio n w a s m o s t d if f ic u lt, e s p e c ia lly d u rin g th e la s t y e a r s of h is life. H e d ie d in p o v e rty a t S z c z y tn o (O rte ls b u rg ) in s p r in g 1678.
